Ilmiybaza.uz TO‘SINLI KO‘PRIKLARNING TAYANCHLARINI KUCHAYTIRISH REJA: 1. Ko‘priklar tayanchlarini kuchaytirish bo‘yicha ta’mirlash ishlarining turlari. 2. Qirg‘oq tayanchlarini uzatma va karkaslar bilan kuchaytirish sxemasi. 3. Oraliq tayanch terimini temirbetonli belbog‘lar bilan kuchaytirish. 4. Terimni sementlash orqali tayanchlarni kuchaytirish tartibi. 5. Terimni torkretlash orqali tayanchlarni kuchaytirish. Tayanch so‘zlar va iboralar: ko‘priklar tayanchlarini kuchaytirish; ta’mirlash; qirg‘oq tayanchlari; uzatma va karkaslar; oraliq tayanch terimi; temirbetonli belbog‘lar; terimni sementlash; terimni torkretlash. Ilmiybaza.uz 1. Ko‘priklar tayanchlarini kuchaytirish bo‘yicha ta’mirlash ishlarining turlari Ko‘priklar tayanchlarini kuchaytirish o‘z ichiga ta’mirlash ishlarining quyidagi asosiy turlarini oladi [17, 52]:  uzatma, xomut va karkaslarni o‘rnatish;  temirbeton belbog‘larni qurish;  terimni sementlash;  yuzalarni torkretlash;  temirbetonli “ko‘ylak” (qobiq) larni qurish;  qoplamanining ta’miri va terimni qayta terish;  toshli, betonli va xarsangtoshli terimdagi yoriqlarni berkitish;  podfermenniklarni kuchaytirish;  qirg‘oq tayanchlarini uzaytirish. Uzatma, xomut va karkaslarni o‘rnatishorqali tayanchlarni kuchaytirish. Kuchaytirish uchun uzatma, xomut va karkaslarni o‘rnatish amalga oshiriladi:  qirg‘oq tvayanchlarining teskari devorlarini;  qirg‘oq tvayanchlarining old devorlarini;  yoriqlarning ruxsat etilmagan rivojlanishida oraliq tayanchlarni. Qirg‘oq tayanchlarining teskari devorlarini kuchaytirish, terim va gruntli to‘ldirma orqali o‘tkaziladigan uzatmalar yordamida, keyinchalik ularni tortish bilan bajariladi (139-rasm) [17, 52]. Uzatmalar diametri 25 - 30mm li sterjenlardan tayyorlanadi va tortish uchun gaykalar bilan ta’minlanadi. Uzatmalar gaykasi ostiga ikki tomonidan keng shayba yoki shvellerli to‘sinlar qo‘yiladi. 2. Qirg‘oq tayanchlarini uzatma va karkaslar bilan kuchaytirish sxemasi Qirg‘oq tayanchlarining devorlarini kuchaytirish uchun, uzatma va vintli tortuvchi muftalar yordamida mahkamlanadigan karkaslar rels, qo‘shtavr, shvellerlardan tayyorlanadi (139-rasm). Ilmiybaza.uz 139-rasm. Qirg‘oq tayanchlarini uzatma va karkaslar bilan kuchaytirish: a – teskari devorlarni uzatmalar bilan (ko‘prik o‘qi bo‘ylab ko‘rinish); b – xuddi shunday (rejadagi ko‘rinishi); v – yon tomon devori tekisligida karkas bilan; g – xuddi shunday old devorning; 1 – yoriq;2 – uzatmalar;tusin karkaselari 3 – tortuvchi mufta (ikki o‘qni ulovchi qism yoki mexanizm) lar; 4 – karkas to‘sinlari; 5 – taqsimlovchi to‘sinlar (ustunlar) Oraliq tayanchlarni rezbali muftalar bilan tortiladigan prokatli metalldan tayyorlangan metall xomutlar yordamida kuchaytirishadi (140-rasm) [17, 52]. 140-rasm. Oraliq tayanchlarni metall xomutlar bilan kuchaytirish: 1 – yoriq; 2 – homut 3. Oraliq tayanch terimini temirbetonli belbog‘lar bilan kuchaytirish. Terimning ancha buzilishida oraliq tayanchlarni kuchaytirish temirbeton belbog‘ yoki qobiqlar yordamida amalga oshiriladi. Ular balandligi 1 – 1,5m va qalinligi 25 – 40sm bo‘lgan bitta yoki bir nechta gorizontal ko‘rinishda quriladi (141-rasm). Belbog‘lar soni tayanchlar holatiga bog‘liq. Gorizontal yoriqlar bitta belbog‘ bilan, Ilmiybaza.uz vertikal va qiya yoriqlar esa balandligi bo‘yicha ikki-uch va undan ko‘p belbog‘lar bilan yopiladi (141-rasm). 141-rasm. Oraliq tayanch terimini temirbetonli belbog‘lar bilan kuchaytirish: a – umumiy ko‘rinish; b – ko‘ndalang kesim; v –A tugun; 1 – teshik (skvajina) ning monolitlash betoni; 2 – anker; 3 – armaturali karkas; 4 – belbog‘ning monolitlash betoni Tayanchning butun balandligi bo‘yicha belbog‘larni qurishda ustki belbog‘ karniz toshi ostki sathida, ostki belbog‘ esa PSS dan yuqorida (ishlarni tashkillashtirish shartlari bo‘yicha) quriladi. Tayanch balandligi bo‘yicha belbog‘lar orasidagi masofa fasad bo‘yicha tayanch qalinligidan katta qabul qilinadi. Belbog‘ diametri 25mm gacha bo‘lgan stenjenli armaturadan tayyorlangan to‘rlar bilan armaturalanadi, ular tayanch terimiga (25 – 30mm diametrli) 50-75sm chuqurlikka kirgiziladigan, 18 -25mm li po‘lat ankerlar yordamida mahkamlanadi. Mo‘‘tadil iqlim (klimat) li erlarda temirbetonli belbog‘larni tayyorlash uchun sinfi V22,5 dan kam bo‘lmagan monolit beton qo‘llaniladi, tayanchning suv va muz gorizontining o‘zgaradigan zonasida va sovuq iqlim sharoitlardagi erlarda joylashishida esa – V35 va F300 (sovuqbardoshligi bo‘yicha) [17, 18, 23]. 4. Terimni sementlash orqali tayanchlarni kuchaytirish tartibi Sementlash terimga burg‘ilangan skvajinalar orqali sementli rastvorni haydab to‘ldirishni o‘z ichiga oladi. Yuboriladigan sementli rastvor yoriq va bo‘shliqlarni Ilmiybaza.uz to‘ldiradi, terimni mustahkamlaydi va u orqali suv filtratsiyasi (sizishi) ga qarshilik ko‘rsatadi. Skvajinalarni burg‘ilash odatda qoplama choklari bo‘ylab bajariladi va shaxmat tartibida joylashtiriladi (142, 144-rasmlar). Bunda quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar ko‘zda tutiladi: burg‘ilanadigan skvajina diametri dskv= 36 65mm skvajinaning yon tomonlarida gorizontga nisbatan 10 – 15o burchak qiyaligida burg‘ilashadi, ferma osti maydonlaridan esa sement rastvorini bosim ostida yuborilganda ko‘chib ketmasligi uchun, terim chetidan kamida 0,5 - 0,6m uzoqlikda vertikal qilib burg‘ilashadi; skvajina qadami qo‘shimchalarsiz sement rastvorini yuborishganda askv= 0,81,2m; xuddi shunday plastifikatorli qo‘shimchalar bilan askv= 1,22,0; tayanch jinsi terimi chetidan skvajina markazigacha bo‘lgan masofa bskv= 0,50,6m; burg‘ilanadigan skvajina chuqurligi shunday hisob bilan belgilanadiki, unda sementli qorishma massaviy barcha bo‘shliq va yoriqlarni to‘ldirsin va, qoidaga ko‘ra, yirik tayanchlar uchun skvajinalarning ikki tomondan joylashishida massiy qalinligining 3/8 qismidan oshmasligi kerak. Ko‘priklar tayanchi terimini sementlash quyidagi asosiy ishlarni o‘z ichiga oladi: skvajinalarni burg‘ilash; sementli rastvorni yuborish uchun skvajinalarni tayyorlash; sementli rastvorni skvajinalarga yuborish. 142-rasm. Oraliq tayanch terimini sementlash: a – o‘q bo‘ylab ko‘rinish1; b – ko‘prik o‘qiga ko‘ndalang ko‘rinish; lskv –chuqurligi; dskv– nskvajina Ilmiybaza.uz diametri; askv–skvajinalar qadami; bskv– skvajinadan terim chetigacha bo‘lgan masofa ______________________ 1Bridge Engineering Handbook, Second Edition: Superstructure Design. Edited by Wai-Fah Chen and Lian Duan. © 2014 (542bet). 143-rasm. Qirg‘oq tayanchini sementlash: a – o‘q bo‘ylab ko‘rinish;b – ko‘prik o‘qiga ko‘ndalang ko‘rinish Skvajinalarni sementlashga tayyorlash o‘z ichiga yuvish va siqilgan havo oqimi bilan purkash (tozalash) ni oladi. Bo‘shliq va tirqishlarni loyqa bosgan holda yuvishdan oldin terimga 5% li natriy (kaustik soda) quyiladi. Skvajinalarni yuvish, deyarli butun uzunligi bo‘yicha skvajinaga erkin kiritiladigan uzun trubkalar yordamida, 2atm bosim ostida amalga oshiriladi. skvajinalarning chuqurligi katta bo‘lganda ularni yuvish 4atm bosim ostida in’ektor yordamida amalga oshiriladi. Skvajinalarni yuvish yuqoridan pastga qarab, gorizontal qatorlar buyicha bajariladi va skvajinadan qaytib oqib chiqadigan suv toza bo‘lgunga qadar davom ettiriladi. Skvajina yuvilgan so‘ng 2atm bosim ostida 10 – 15dak siqilgan havo oqimi bilan purkaladi, keyin esa kanop tolasi (paklya) bilan o‘ralgan yog‘ochli tiqin (probka) yordamida berkitiladi; tiqin mazkur skvajinani sementlash oldidan chiqarib olinadi [17, 52]. [17, 52] ga muvofiq terimga sementli rastvorni yuborish, skvajina ichidagi o‘lchangan harorat +5°S dan past bo‘lganda, issiq joy qurmasdan taqiqlanadi. Ilmiybaza.uz Sementlan uchun, qoidaga ko‘ra, markasi 300 dan kam bo‘lmagan sement va aralashmalarsiz qumdan tayyorlangan toza sementli rastvor qo‘llanadi. Terimga yuboriladigan sementli rastvor sifatini yaxshilash uchun, plastifikatorli qo‘shimchalardan foydalaniladi. Terimga sementli rastvorni yuborish uchun havoni siqib uzatuvchi kompressorlar qo‘llaniladi, ishlar hajmi uncha katta bo‘lmaganda – dastaki porshenli (plunjerli) nasoslar. Qabul qilingan bosimda sementli rastvorning singishi umuman to‘xtasa, skvajinalar qoniqarli sementlangan hisoblanadi. Sementlash yakunlangandan so‘ng skvajinalar hajmi bo‘yicha 1:1:0,67 (sement, qum va suv) tarkibli sementli rastvor bilan bekitiladi [17, 52]. 5. Terimni torkretlash orqali tayanchlarni kuchaytirish Torkretlash – muhandislik inshootlarining temirbeton, beton va toshli terimlarni ta’mirlash va kuchaytirishda konstruksiya yuzasiga, siqilgan havo bosimi ostida bir yoki bir necha qatlam sement, qum va suvdan tayyorlangan rastvorni yotqizish usuli. Bunda oddiy beton yoki rastvor xossasidan farqlanadigan, zichlantirilgan torkret qatlami yuzaga keladi. Torkret oddiy betonga nisbatan yuqori mexanik mustahkamlik, sovuqbardoshlik, suv o‘tkazmaslik, inshoot terimi bilan yaxshi tishlashish xususiyatlariga ega. Barcha jarayonlarning mexanizatsiyalashgani torkretlashning afzalliklariga kiradi [17, 52]. Mustahkamligini oshirish va kirishish yoriqlari sodir bo‘lishidan saqlash uchun torkret qatlamni metall to‘rlar bilan armaturalash tavsiya etiladi. Muhandislik inshootlari terimini torkretlash bo‘yicha ishlar loyihaga mos ravishda va amaldagi xujjatlar talablariga muvofiq bajariladi [17, 52]. Ko‘priklar tayanchlari terimining yuzasini torkretlash bo‘yicha ishlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi [17, 52]:  terimning torkretlanadigan yuzasini tayyorlash;  sementli-qumli qorishmani tayyorlash;  torkretni yotqizish;  torkret qoplamani parvarishlash; Ilmiybaza.uz  torkret ishlari sifatini nazorat qilish. Torkretlash uchun yuzani tayyorlashda terimning bo‘shashgan qismlarini olib tashlaydi, yoriqlar va nuqsonli joylar tozalanadi, bu joylar va uning atrofida kertik qilinadi, yuza qurum, balchiq, chang, mazut dog‘i va sh.o‘. lardan tozalanadi. Torkretlanadigan yuzani tozalash simli cho‘tkalar yoki qumpurkagich apparat bilan toza quruq kum bilan amalga oshiriladi. YUza tozalangandan so‘ng unga siqilgan havo purkaladi va keyin bosimli suv oqimi bilan yuviladi. Yirik tayanchlarning ta’mirida torkret qatlam 20 – 40mm qalinlikda quriladi. Bunda torkret qatlami metall to‘r bilan armaturalanadi, u qatlamni katta mustahkamlikka erishtiradi va kirishish yoriqlaridan saqlaydi. Torkretni armaturalash quyidagicha amalga oshiriladi. torkretlash lozim bo‘lgan barcha yuzalarda bir-biridan 400-500mm masofada diametri 16-20mm li va chuqurligi 150- 200mm li tuynuklar ochiladi, ularga diametri 8-10mm li uchlari qayrilgan shtir (to‘g‘rilash moslamasi) (anker) lar sementli rastvorda kirgizib mahkamlanadi. Ankerlarga to‘qilgan simlar bilan diametri 3-6mm li, kvadrat tomonlari 25mm dan 100mm gacha bo‘lgan to‘rlar ko‘rinishidagi armatura mahkamlanadi (144-rasm) [17, 25, 52]. To‘rlarni shtirlarga biriktirish to‘qilgan simlar bilan bajariladi, to‘r yuzadan kamida 10mm masofada o‘rnatiladi. Torkretlash uchun ishlar maxsus torkret- qurilma yordamida bajariladi. Ilmiybaza.uz 144-rasm. Qirg‘oq tayanchi terimi yuzasini torkretlash: a – o‘q bo‘ylab ko‘rinish; b – ko‘prik o‘qiga ko‘nlalang ko‘rinish; v – armaturali to‘r (A tugun); g – shtirlar o‘rnatiladigan zonadagi ko‘ndalang kesim; 1 – shtir (anker); 2 – armaturali to‘r NAZORAT SVAVOLLARI: 1. Ko‘priklar tayanchlarini kuchaytirish bo‘yicha ta’mirlash ishlarining turlari. 2. Qirg‘oq tayanchlarini uzatma va karkaslar bilan kuchaytirish sxemasi. 3. Oraliq tayanch terimini temirbetonli belbog‘lar bilan kuchaytirish. 4. Terimni sementlash orqali tayanchlarni kuchaytirish tartibi. 5. Terimni torkretlash orqali tayanchlarni kuchaytirish. 21-MA’RUZA TO‘SINLI KO‘PRIKLARNING TAYANCHLARINI KUCHAYTIRISH REJA: 1. Tayanchlarni temirbeton “ko‘ylak” (qobiq) qurish orqali kuchaytirish. 2. Qobiqni ta’mirlash va ko‘prik tayanchlarini qayta terish. 3. Ko‘priklar tayanchlarini podfermennik, kordon toshlari bilan kuchaytirish. 4. Qirg‘oq tayanchlarini uzaytirish. 5. Tayanchlarning nazorati, saqlovi va ta’miri. 6. Kirish yo‘llari va regulyasion inshootlarining ta’miri. Ilmiybaza.uz Tayanch so‘zlar va iboralar: temirbeton “ko‘ylak” (qobiq); kuchaytirish; qobiqni ta’mirlash; ko‘prik tayanchlarini qayta terish; podfermennik, kordon toshlari; qirg‘oq tayanchlarini uzaytirish; tayanchlarning nazorati, saqlovi va ta’miri; kirish yo‘llari; regulyasion inshootlar. 1. Tayanchlarni temirbeton “ko‘ylak” (qobiq) qurish orqali kuchaytirish Temirbeton “ko‘ylak” ning qalinligini 12 – 15sm katta (qolipda betonlash sharti bilan), qoplama to‘liq almashtirilganda esa 50-60smdan katta. Tayanchlarni mavjud terim ishiga qo‘shilgan temirbeton “ko‘ylak” (qobiq) lar bilan kuchaytirish tashqi yuklardan uni bo‘shatish ta’sirini ta’minlaydi. Ko‘priklar tayanchlarida temirbeton “ko‘ylak” (qobiq)larni qurish bo‘yicha ishlar tarkibi o‘z ichiga quyidagilarni oladi (145-rasm): yuzani tozalash; shpur (tuynuk) larni burg‘ilash; ankerlarni o‘rnatish va keyin uni monolitlashtirish; armaturali to‘rlarni montaj qilish; yig‘iladigan-echiladigan qolipni montaj qilish; betonlash; qoliplarni echib olish; armatura va beton ishlarining sifatini nazorat qilish. Temirbeton “ko‘ylak” (qobiq) ni tayanchning eski terimi bilan bog‘lanishi anker (shtir) lar o‘rnatish va uning yuzasini tarashlash orqali ta’minlanadi. SHpur (tuynukcha) larni burg‘ilash ankerning kamida 8-10 diametri chuqurligida perforatorlar yordamida amalga oshiriladi. SHpurlarning diametri, qoidaga ko‘ra, anker diametridan 20mm katta qilib olinadi. 12 – 20mm diametrli ankerlar 1:3 (sement:qum) tarkibli rastvor bilan monolitlashtiriladi [17, 24, 52]. Qobiqlar terimga kirgizilgan shtirlar bilan mahkamlanadigan metall to‘rlar bilan armaturalanadi. Katak o‘lchamlari 100-200mm bo‘lgan to‘rlar A240 sinfli diametri 10-16mm li armaturadan tayyorlanadi va shtirlarga to‘qiladigan sim bilan bog‘lanadi. Qirg‘oq tayanchlarida qobiqlar ochiq yuzalar bo‘ylab gruntga 400- 500mm kirgizib quriladi (146-rasm). Qobiq poydevor qirg‘og‘iga tayanadi, Ilmiybaza.uz yuqorisidan zich qilib karniz osti yoki kordon toshlari yaqiniga keltiriladi. Qobiqni betonlashni butun konturi bo‘ylab birdaniga amalga oshirish tavsiya etiladi. YOtqiziladigan betonli qorishma yuzasining gorizontga nisbatan qiyalik burchagi 35° dan katta bo‘lmasligi va betonni yotqizish va zichlantirish (tebratish) da uning qatlamlanishini keltirib chiqarmasligi. Betonlash konstruksiyaning simmetrikligini e’tiborga olib chetidan o‘rtasiga qarab olib borilishi lozim. Zamonaviy sharoitlarda qolipning butun konturi bo‘ylab betonlash uchun betonnasoslar o‘z tatbig‘ini topmoqda. 145-rasm. Temirbetonli “ko‘ylak” ni qurish: a – ankerlarni qurish; b –armaturali setkani montaj qilish; v – ko‘pqatorli armaturali to‘rni montaj qilish; g – yig‘iladigan-echiladigan qolipni montaj qilish; d –betonnasos bilan betonlash Ilmiybaza.uz 146-rasm. Qirg‘oq tayanchining temirbetonli “ko‘ylagi” (qobig‘i): a – o‘q bo‘ylab ko‘rinish; b – ko‘prik o‘qiga ko‘ndalang ko‘rinish; v – tayanchning ko‘ndalang kesimi; 1 – anker (shtir) lar; 2 – armaturali to‘r; 3 – torgichlar; tob– qobiq qalinligi Qolipda beton mustahkamligiga erishish davrida talab etiladigan namli rejim ta’minlanadi va nazorat qilinadi. Qirg‘oq tayanchlari yon devorlarining temirbeton qobiqlari sinish darajasiga qarab shkaf devori yuqorisi bo‘ylab yoki uning butun balandligi bo‘ylab (terimni ajratib olish bilan) tortgichlar bilan o‘zaro tortiladi (146,a-rasm). Ko‘tarma tomonidan qobiq teskari devor yon tomoniga kirgiziladi yoki tortgichlar bilan biriktiriladi. Qirg‘oq tayanchlari teskari devori yon tomonlarining yuqorisi bo‘ylab tortgichlarni qurish ishlari yukdan bo‘shatuvchi osma paketlar o‘rnatilgandan so‘ng o‘yiqlarda amalga oshiriladi. Paketlarni olib qo‘yish va o‘rnatish “tanaffus” da, ish joyini to‘xtash signallari bilan chegaralab va ish joyi bo‘ylab poezdlarning 25km/s dan katta bo‘lmagan tezligi bilan harakati to‘g‘risida (to‘xtash signallari olib tashlangandan so‘ng) ogohlantirish berish bilan bajariladi . Temirbeton “ko‘ylak” ni haqiqiy sharoitlarda qurish, qoidaga ko‘ra, poezdlar harakatida tanaffussiz amalga oshiriladi (146-rasm). 2. Qobiqni ta’mirlash va ko‘prik tayanchlarini qayta terish Qobiqning ta’miri mahalliy buzilishida ayrim nuqsonli toshlarini almashtirish bilan amalga oshiriladi. YAngi qobiq toshlari bo‘shliqlarni tozalash va sementli rastvor bilan to‘ldirish orqali joyiga yotqiziladi. Agar qobiqlarni katta masshtabda almashtirish talab etilsa, unda yangi qobiqni tayanch eski terimi bilan biriktiradigan Ilmiybaza.uz maxsus konstruksiya qo‘llanadi. Buning uchun eski terimga maxsus uchli ilmoqlarni kiritib mahkamlanadi, ular bilan yangi qobiq toshlari ankerli xalqa (skoba) lar bilan biriktiriladi. Past suv sathida shikastlangan qobiqlarni almashtirish, qoidaga ko‘ra, qishda, suvning past sathida muzlatib bajariladi [17, 24, 52]. Tayanchlarni qayta terish ekspluatatsiya davrida ancha nuqsonlar olgan terimning qoniqarsiz holatida bajariladi. Mazkur ishlar yukdan bo‘shatuvchi tayanchlarni qurish bilan loyiha bo‘yicha bajariladi. Ko‘priklar tayanchlarining buzilgan xarsang toshli terimini qisman qayta terishda eski terim yaroqsiz rastvori bilan to‘laligicha olib tashlanadi. YAngi terim choklarni to‘g‘ri bog‘lashni e’tiborga olib bajariladi. Rastvor bilan terimda qo‘llaniladigan tosh yaxshi bog‘lanishi uchun, u loyqa va changdan tozalanadi, yuviladi, yotqizishdan oldin esa suv bilan namlanadi. Terim tugashi bilan ularni etti kun nam holatda ushlab turib, chipta, eski xalta va sh.o‘. lar bilan yopiladi. Tayanchlarni qayta terishda betonli terim oddiy usullar bilan bajariladi [24, 52]. 3. Ko‘priklar tayanchlarini podfermennik, kordon toshlari bilan kuchaytirish Ayrim bo‘shab qolgan kordon yoki karniz toshlarini qayta terish bu toshlar yotqizilgan eski rastvor olib tashlanib, yangisini quyib amalga oshiriladi. Bunda ishning quyidagi tartibiga amal qilinadi: toshlarni ponalarga o‘rnatish va shoqul (otves) va sathi bo‘yicha tekshirish; choklarni kam filtrlovchi material (masalan, qog‘oz yoki kanop losi) bilan tashqarisidan yuvish va yotqizish; 1:2 tarkibli sementli rastvor bilan choklarni to‘ldirish; rastvor qotganidan so‘ng pona va kanop losini olib tashlash; choklarni so‘tishni amalga oshirish. Podfermenniklarda yoriqlar va yorilish (parchalanish) xavfi sodir bo‘lganda ularni kuchaytirish metall xomutlarni o‘rnatish yoki temirbeton halqalarni qurish yordamida amalga oshiriladi (147-rasm). Ilmiybaza.uz 147-rasm. Podfermenniklarni kuchaytirish: : a, b – metall xomutlar bilan; a – ko‘prik o‘qiga ko‘ndalang ko‘rinish; b – rejasi; v, g – temirbeton halqa bilan; v – halqa bo‘yicha qirqim; g – halqani armaturalash; 1 – 6–8 mm diametrli armatura bilan katak o‘lchamlari 100x100mm bo‘lgan armaturali to‘r; 2 – yoriq 4. Qirg‘oq tayanchlarini uzaytirish Ekspluatatsiya qilinayotgan ko‘priklarning qirg‘oq tayanchlarini uzaytirish kirish ko‘tarmasining cho‘kishi va kirish ko‘tarmasi konuslarining siljishi sodir bo‘lganda, hamda uzunligi bo‘ylab geometrik ko‘rsatkichlarni oshirish zarurati tug‘ilganda amalga oshiriladi. qirg‘oq tayanchlarini cho‘zish ikki usulda bajariladi:  chaqiq tosh bilan to‘ldirilgan tubsiz temirbeton kajava (quti) larni qurish orqali;  temirbeton shvellerlarni qurish orqali. Tubsiz temirbeton kajavalar bilan qirg‘oq tayanchlarini uzaytirish ko‘tarmaning 0,9 -1,4m cho‘kishida, hamda ularning uzunligini cho‘zish zaruratida qo‘llaniladi (148,a, b, v-rasmlar). Temirbeton shvellerlar bilan uzaytirish, qoidaga ko‘ra, 2m dan kam bajariladi (148, g, d-rasmlar). Qirg‘oq tayanchlarini chaqiq toshlar bilan to‘ldirilgan tubsiz temirbeton kajavalar bilan kuchaytirishda, ularning kirish ko‘tarmasi gruntining gorizontal ta’siridan bo‘shashi sodir bo‘ladi. Qirg‘oq tayanchlarga yukning kamayish xissasi ularni uzaytirishdagi temirbeton kajavalarining soniga bog‘liq holda o‘rtacha 20% dan 40% gacha tashkil etadi. Qirg‘oq tayanchlarini uzaytirish bo‘yicha ishlarni tashkillashtirish texnologik xarita yoki loyihalar bo‘yicha amalga oshiriladi va quyidagi asosiy ishlarni o‘z ichiga oladi: qirg‘oq tayanchi tashqarisidagi gruntni loyihaviy otmetkasiga ishlab chiqish; qum-shag‘al to‘shama va drenajni qurish; temirbeton kajava (shveller) larni montaj qilish; kajavani chaqiq tosh bilan to‘ldirish; kirish ko‘tarmasi konusini loyihaviy holatgacha to‘ldirish. Ishlar ko‘pincha dastlab shakllantirilgan ishchi qo‘zg‘aluvchi tarkibdan foydalanib bajariladi, unga manyovrli teplovoz, kranli universal asbob-uskuna va Ilmiybaza.uz platforma jalb qilinadi. 148-rasm. Qirg‘oq tayanchini tubsiz temirbeton kajava bilan uzaytirish: a – ko‘prik o‘qi bo‘ylab tayanchning ko‘rinishi; b – tubsiz temirbeton kajavaning 1–1 bo‘yicha ko‘ndalang kesimi; v – kajava rejasi; g – temirbeton shvellerning 2–2 bo‘yicha ko‘ndalang kesimi; d –shveller rejasi; Vu– qirg‘oq tayanchining uzunligi; RTO – rels tagligi otmetkasi 5. Tayanchlarning nazorati, saqlovi va ta’miri1 1) Nazorat tayanchlar konstruksiyalarida ishlatiladigan qurilish materialiga bog‘liq holda belgilanadi. Tayanchlarning suv osti qismining ko‘rigi uchun g‘avvoslar jalb qilinadi. Tayanchlar holatni uzoq muddat kuzatish uchun tayanchlar konstruksiyasida nazorat markalarini o‘rnatish va ularni teodolit yoki nivelir siljishlar yordamida doimiy reperli otmetkalar bilan bog‘lash lozim. 2) Saqlov bo‘yicha asosiy qoidalar : 2.1) Tayanch qismlarning metall qismi zangdan doimiy tozalanib turiladi va bo‘yoqlanadi. Ishchi yuzalar grafit qo‘shilgan yopishqoq moydan tashkil topgan grafitli emulsiya bilan moylanadi. Rezinali tayanch qismlar ifloslanish va yog‘, moy va zararli aralashmalardan tashkil topgan moddalardan tozalab turiladi. Ilmiybaza.uz 2.2) Qo‘zg‘aluvchi tayanch qismlarini, ularning holatini to‘g‘rilash momentidagi haqiqiy haroratni e’tiborga olib, loyiha holatiga qaytarish zarur. Balansir (ikki elkali pishang) larni tayanch plita o‘qiga nisbatan hisobiy siljishi (149-rasm):  = (𝑡 − 𝑡𝑠𝑟 − 10)𝑎𝑙, bunda t – havoning haqiqiy harorati, °S; tsr – mazkur mintaqa uchun o‘rtacha yillik harorat, °S; α– chiziqli kengayish koeffitsienti, po‘lat uchun - 0,000012, temirbeton uchun esa - 0,000010 qabul qilinadi (SP 35.13330.2011); l – tayanch qismning qo‘zg‘almaydiganidan ko‘riladigan qo‘zg‘aladiganigacha bo‘lgan masofa, sm. 2.3) Podfermennik va bosh to‘sin yuzalarida suvning turib qolishi, supurindi, loy va begona narsalarning to‘planishiga yo‘l qo‘yilmaydi. 2.4) Gorizontal yuzalarda vaqti-vaqti bilan emirilish darajasiga qarab 20 ‰ li qiyalik bilan sementli rastvordan quyiladigan maydocha quriladi. ______________________ 1Bridge Engineering Handbook, Second Edition: Superstructure Design. Edited by Wai-Fah Chen and Lian Duan. © 2014 (549 bet). 149-rasm. Balansir (ikki elkali pishang) larni tayanch plita o‘qiga nisbatan hisobiy siljishi 2.5) Yig‘ma qoziqli va ustunli tayanchlarda suvning o‘zgaruvchan sathida ochilish eni 0,2mm dan katta bo‘lgan, hamda konstruksiyaning qolgan uchastkalarida ochilish eni 0,3mm dan katta bo‘lgan yoriqlarni in’eksiyalash usulida Ilmiybaza.uz berkitish tavsiya etiladi. 2.6) Ayrim qoziq yoki ustunlarning anchagina lokal shikastlanganida tiklashning quyidagi usulini qo‘llash mumkin. Buning uchun beton kesib olinadi, armatura tozalanadi, qoziq yoki ustun konturi bo‘ylab qo‘shimcha armaturali karkas o‘rnatiladi va polimerbeton yotqiziladi (150-rasm). 150-rasm. 1 – armaturali karkas; 2 – polimerbeton; 3 – qolip 2.7) Tayanchning qoziq yoki ustunlarining ko‘p qismi anchagina shikastlanishida uni yig‘madan monolitga qayta qurish mumkin. Buning uchun barcha qoziq yoki ustunlar perimetri bo‘ylab betonli massiv bilan qoplanadi. 151-rasm. Temirbetonli ballast koritasining ta’mirlov sxemasi: 1 – mavjud konstruksiya; 2 – temirbeton to‘sin; 3 – konsolli to‘sin;4 – armatura; 5 – shpilkalar; 6 –MACFLOW® sementli beton;7 –trotuar konsolining metall konstruksiyasi; 8 – tekkislaydigan qatlam; 9 – rulonli gidroizolyasiya; 10 – himoya qatlam Ilmiybaza.uz 152-rasm. EMACO® fibrobeton yordamida konstruksiyalarning yaxlitligini tiklash sxemasi: 1 – fibrobeton; 2 – armatura 153-rasm. Betonli va toshli konstruksiyalarning yaxlitligini tiklash sxemasi1: 1 – armatura; 2 –EMACO® betoni 6. Kirish yo‘llari va regulyasion inshootlarining ta’miri Kirish yo‘llari va regulyasion inshootlar ta’miri o‘z ichiga quyidagilarni oladi:  suv yuvib ketgan joylarni o‘tkazuvchi plitalarni yotqizish orqali grunt yoki tosh materialini yotqizish yo‘li bilan bartaraf etish;  kirish yo‘llari qirg‘oq, konus va qiyaliklarining ancha yuvilganida maxsu loyihalar bo‘yicha yangi yoki qo‘shimcha regulyasion inshootlarini qurish. 1Bridge Engineering Handbook, Second Edition: Superstructure Design. Edited by Wai-Fah Chen and Lian Duan. © 2014 (580 bet). Ilmiybaza.uz NAZORAT SAVOLLARI: 1. Tayanchlarni temirbeton “ko‘ylak” (qobiq) qurish orqali kuchaytirish. 2. Qobiqni ta’mirlash va ko‘prik tayanchlarini qayta terish. 3. Ko‘priklar tayanchlarini podfermennik, kordon toshlari bilan kuchaytirish. 4. Qirg‘oq tayanchlarini uzaytirish. 5. Tayanchlarning nazorati, saqlovi va ta’miri. 6. Kirish yo‘llari va regulyasion inshootlarining ta’miri.