TOVARLAR HARAKATI XALQARO TIZIMINING TRANSPORT INFRATUZILMASI

Yuklangan vaqt

2024-07-27

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

6

Faytl hajmi

30,0 KB


1 TOVARLAR HARAKATI XALQARO TIZIMINING TRANSPORT INFRATUZILMASI Reja: 1. Infratuzilma haqida umumiy tushunchalar 2. Xalqaro tovarlar harakatida transport infratuzilmasini yaratish 3.Temir yo‘l transporti infratuzilmasi. 4. Avtomobil transporti xalqaro infratuzilmasi 5. Suv va havo transporti infratuzilmalari 6. Xalqaro transport koridorlari infratuzilmasi 1. Infratuzilmalar haqida umumiy tushunchalar Infratuzilma (lot. infra – ostida) — ishlab chiqarish va tovar muomalasi, shuningdek, inson hayot faoliyati uchun zarur bo‘lgan me’yoriy sharoitni ta’minlashga xizmat kiluvchi turli-tuman yordamchi xizmat ko‘rsatuvchi sohalar (tashkilot, korxona va muassasa) majmui; nomoddiy ishlab chiqarish sektori. Infratuzilma xizmatlari moddiy shaklga ega bo‘lmagan tovarlar bo‘lib, ular hayotiy ehtiyojlarni qondiradi. Infratuzilma zaruriy shart bo‘lganidan uning ishlab turishini ta’minlashga iqtisodiy resurslarning bir qismi jalb etiladi. Infratuzilma atamasi XX asr 40-yillarining oxirida sanoat ishlab chikarishiga xizmat qiluvchi iqtisodiyot tarmoqlari majmuini belgilash uchun paydo bo‘ldi. Infratuzilma bozorning ajralmas qismidir, shuning uchun uni o‘rganish bozor mexanizmlarining normal ishlashi va barqaror rivojlanishi uchun zarurdir. Iqtisodiyotda infratuzilma 2 guruhga bo‘linadi: 1 TOVARLAR HARAKATI XALQARO TIZIMINING TRANSPORT INFRATUZILMASI Reja: 1. Infratuzilma haqida umumiy tushunchalar 2. Xalqaro tovarlar harakatida transport infratuzilmasini yaratish 3.Temir yo‘l transporti infratuzilmasi. 4. Avtomobil transporti xalqaro infratuzilmasi 5. Suv va havo transporti infratuzilmalari 6. Xalqaro transport koridorlari infratuzilmasi 1. Infratuzilmalar haqida umumiy tushunchalar Infratuzilma (lot. infra – ostida) — ishlab chiqarish va tovar muomalasi, shuningdek, inson hayot faoliyati uchun zarur bo‘lgan me’yoriy sharoitni ta’minlashga xizmat kiluvchi turli-tuman yordamchi xizmat ko‘rsatuvchi sohalar (tashkilot, korxona va muassasa) majmui; nomoddiy ishlab chiqarish sektori. Infratuzilma xizmatlari moddiy shaklga ega bo‘lmagan tovarlar bo‘lib, ular hayotiy ehtiyojlarni qondiradi. Infratuzilma zaruriy shart bo‘lganidan uning ishlab turishini ta’minlashga iqtisodiy resurslarning bir qismi jalb etiladi. Infratuzilma atamasi XX asr 40-yillarining oxirida sanoat ishlab chikarishiga xizmat qiluvchi iqtisodiyot tarmoqlari majmuini belgilash uchun paydo bo‘ldi. Infratuzilma bozorning ajralmas qismidir, shuning uchun uni o‘rganish bozor mexanizmlarining normal ishlashi va barqaror rivojlanishi uchun zarurdir. Iqtisodiyotda infratuzilma 2 guruhga bo‘linadi: 2 Ishlab chiqarish - ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infratuzilma tarmoklari (yo‘llar, kanalizatsiya va boshkalar). Ijtimoiy - ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan tarmoqlar (kadrlarni tayyorlash va boshkalar). Transport infratuzilmasi - transport tizimining ishlashi uchun asos yaratadigan va (yoki) ta’minlaydigan o‘zaro bog‘lik xizmat binolari yoki inshootlari majmuasi. Infratuzilma ob’ekti - mahalliy vazifa doirasida infratuzilmaning alohida qismi. Infratuzilma biror-bir faoliyatni amalga oshirishga imkon beradigan turli xil ob’ektlardan iborat. Faoliyatini infratuzilma ta’minlaydigan tizimga qarab, har xil turlarga ajratish mumkin. Infratuzilma turlari Infratuzilmaning eng muxim tasnifi - bu qamrov doirasi. Ishlab chiqarish infratuzilmasi Maqsadi asosiy ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bo‘lgan barcha ob’ektlar ishlab chiqarish infratuzilmasi deb ataladi. Bunga quyidagilar kiradi:  Transport va transport kommunikatsiyalari (avtomobil va temir yo‘llar, portlar);  Energetik kommunikatsiyalar (elektr energiyasini yetkazib beradigan uskunalar va jihozlar);  Axborot kommunikatsiyalari (aloqa vositalari va qurilmalari);  Ishlab chikarish extiyojlari uchun suv ta’minoti va kanalizatsiya;  Ta’mirlash va asboblar bo‘linmalari;  Moddiy-texnik ta’minot (ishlab chikarish jarayonini xom ashyo, butlovchi buyumlar va sarf materiallari bilan ta’minlash);  Ishlab chiqarilgan maxsulotlarni sotish (omborlar, ulgurji savdo bo‘limi). Ijtimoiy infratuzilma Ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari inson hayotini ta’minlashga mo‘ljallangan. Bunga quyidagilar kiradi:  Uy-joy (kvartiralar, uylar) 2 Ishlab chiqarish - ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infratuzilma tarmoklari (yo‘llar, kanalizatsiya va boshkalar). Ijtimoiy - ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan tarmoqlar (kadrlarni tayyorlash va boshkalar). Transport infratuzilmasi - transport tizimining ishlashi uchun asos yaratadigan va (yoki) ta’minlaydigan o‘zaro bog‘lik xizmat binolari yoki inshootlari majmuasi. Infratuzilma ob’ekti - mahalliy vazifa doirasida infratuzilmaning alohida qismi. Infratuzilma biror-bir faoliyatni amalga oshirishga imkon beradigan turli xil ob’ektlardan iborat. Faoliyatini infratuzilma ta’minlaydigan tizimga qarab, har xil turlarga ajratish mumkin. Infratuzilma turlari Infratuzilmaning eng muxim tasnifi - bu qamrov doirasi. Ishlab chiqarish infratuzilmasi Maqsadi asosiy ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bo‘lgan barcha ob’ektlar ishlab chiqarish infratuzilmasi deb ataladi. Bunga quyidagilar kiradi:  Transport va transport kommunikatsiyalari (avtomobil va temir yo‘llar, portlar);  Energetik kommunikatsiyalar (elektr energiyasini yetkazib beradigan uskunalar va jihozlar);  Axborot kommunikatsiyalari (aloqa vositalari va qurilmalari);  Ishlab chikarish extiyojlari uchun suv ta’minoti va kanalizatsiya;  Ta’mirlash va asboblar bo‘linmalari;  Moddiy-texnik ta’minot (ishlab chikarish jarayonini xom ashyo, butlovchi buyumlar va sarf materiallari bilan ta’minlash);  Ishlab chiqarilgan maxsulotlarni sotish (omborlar, ulgurji savdo bo‘limi). Ijtimoiy infratuzilma Ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari inson hayotini ta’minlashga mo‘ljallangan. Bunga quyidagilar kiradi:  Uy-joy (kvartiralar, uylar) 3  Tashki yaxshilanish  Uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish ob’ektlari (uy-joy kommunal xo‘jaligi)  Tibbiyot tashkilotlari (poliklinikalar, kasalxonalar)  Bolalar bog‘chalari  Maktablar  Oliy o‘rta maxsus ta’lim muassasalari  Madaniy ob’ektlar (teatrlar, kinoteatrlar, muzeylar, galereyalar va boshkalar)  Sport inshootlari (stadionlar, bolalar maydonchalari va boshkalar)  Dam olish ob’ektlari (bog‘lar, hiyobonlar va boshkalar)  Chakana savdo shahobchalari  Umumiy ovkatlanish korxonalari (oshxonalar, kafelar, restoranlar va boshkalar)  Yo‘lovchi transporti  Xizmat ko‘rsatish sohasi korxonalari (atelelar, sartaroshxonalar)  Banklar  Yuridik va notarial idoralar. Transport infratuzilmasi Uning ob’ektlari transportning o‘zi (avtomobil, havo, suv va temir yo‘l) va yo‘lovchilar hamda yuklarni tashish imkoniyatini beradigan ob’ektlardir. Bularga avtomobil yo‘llari, temir yo‘llar, to‘xtash bekatlari, aeroportlar, temir yo‘l stansiyalari, shuningdek transport xizmati ko‘rsatuvchi korxonalar kiradi. Muhandislik infratuzilmasi Bu binolar va inshootlarning turar-joy, sanoat, savdo va boshqa maksadlardagi muhandislik tizimlarining ishlashini ta’minlaydigan ob’ektlar to‘plamidir. Muhandislik infratuzilmasi ob’ektlari 2 turga bo‘linadi: 1. Chizikli - ya’ni foydalanilganda resurslar iste’molchiga yetkazib beriladigan (suv ta’minoti, gaz quvuri va boshqalar) yoki suv uzatish (kanalizatsiya) ob’ektlari; 2. Muxandislik inshootlari - resurslarni ishlab chiqarish, to‘plash va qayta taqsimlash, shuningdek, suv va chikindi suvlarni tozalash inshootlari. Milliy iqtisodiyot infratuzilmasi 3  Tashki yaxshilanish  Uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish ob’ektlari (uy-joy kommunal xo‘jaligi)  Tibbiyot tashkilotlari (poliklinikalar, kasalxonalar)  Bolalar bog‘chalari  Maktablar  Oliy o‘rta maxsus ta’lim muassasalari  Madaniy ob’ektlar (teatrlar, kinoteatrlar, muzeylar, galereyalar va boshkalar)  Sport inshootlari (stadionlar, bolalar maydonchalari va boshkalar)  Dam olish ob’ektlari (bog‘lar, hiyobonlar va boshkalar)  Chakana savdo shahobchalari  Umumiy ovkatlanish korxonalari (oshxonalar, kafelar, restoranlar va boshkalar)  Yo‘lovchi transporti  Xizmat ko‘rsatish sohasi korxonalari (atelelar, sartaroshxonalar)  Banklar  Yuridik va notarial idoralar. Transport infratuzilmasi Uning ob’ektlari transportning o‘zi (avtomobil, havo, suv va temir yo‘l) va yo‘lovchilar hamda yuklarni tashish imkoniyatini beradigan ob’ektlardir. Bularga avtomobil yo‘llari, temir yo‘llar, to‘xtash bekatlari, aeroportlar, temir yo‘l stansiyalari, shuningdek transport xizmati ko‘rsatuvchi korxonalar kiradi. Muhandislik infratuzilmasi Bu binolar va inshootlarning turar-joy, sanoat, savdo va boshqa maksadlardagi muhandislik tizimlarining ishlashini ta’minlaydigan ob’ektlar to‘plamidir. Muhandislik infratuzilmasi ob’ektlari 2 turga bo‘linadi: 1. Chizikli - ya’ni foydalanilganda resurslar iste’molchiga yetkazib beriladigan (suv ta’minoti, gaz quvuri va boshqalar) yoki suv uzatish (kanalizatsiya) ob’ektlari; 2. Muxandislik inshootlari - resurslarni ishlab chiqarish, to‘plash va qayta taqsimlash, shuningdek, suv va chikindi suvlarni tozalash inshootlari. Milliy iqtisodiyot infratuzilmasi 4 Milliy iktisodiyot bu murakkab tizim bo‘lib, uning barkarorligi infratuzilma bilan ta’minlanadi. Milliy iqtisodiyot infratuzilmasi 3 tarkibiy qismdan iborat: 1. Ishlab chiqarish infratuzilmasi (ishlab chikarish jarayonini amalga oshirish uchun sharoit yaratadi) 2. Ijtimoiy infratuzilma (mamlakat aholisining farovon hayotini ta’minlaydi) 3. Bozor infratuzilmasi. Uning ob’ektlari bozorning mavjudligi va rivojlanishiga imkon beradi. Bu turli muassasalar bo‘lib, uning maqsadi iqtisodiyotning barcha tarmoqlari faoliyatini ta’minlashdir. Bularga quyidagi ob’ektlar kiradi:  Savdo tashkilotlari (ulgurji va chakana savdo). Ularning roli talab va taklif zanjirini muvofiqlashtirishdan iborat  Birjalar (tovar, valyuta, qimmatli qog‘ozlar savdosi)  Bank tizimi (markaziy bank + tijorat banklari)  Boshka moliya institutlari (sug‘urta kompaniyalari, fondlar va boshqalar)  Transport tizimi (tovarlarning ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga aylanishini ta’minlash). Harbiy infratuzilma Harbiy infratuzilmaning maqsadi - davlat qurolli kuchlarining himoya va harbiy vazifalarini bajarishini ta’minlash. Harbiy infratuzilma ob’ektlariga quyidagilar kiradi: • Qurolli kuchlarning qo‘mondonlik punktlari • Qo‘shinlarni joylashtirish punktlari (joylashtirish) • Havo bazalari • Dengiz harbiy bazalari • Raketa bazalari • Aloqa tizimlari • Poligonlar (havo, suv, quruqlik). 2. Xalqaro tovarlar harakatida transport infratuzilmasini yaratish 4 Milliy iktisodiyot bu murakkab tizim bo‘lib, uning barkarorligi infratuzilma bilan ta’minlanadi. Milliy iqtisodiyot infratuzilmasi 3 tarkibiy qismdan iborat: 1. Ishlab chiqarish infratuzilmasi (ishlab chikarish jarayonini amalga oshirish uchun sharoit yaratadi) 2. Ijtimoiy infratuzilma (mamlakat aholisining farovon hayotini ta’minlaydi) 3. Bozor infratuzilmasi. Uning ob’ektlari bozorning mavjudligi va rivojlanishiga imkon beradi. Bu turli muassasalar bo‘lib, uning maqsadi iqtisodiyotning barcha tarmoqlari faoliyatini ta’minlashdir. Bularga quyidagi ob’ektlar kiradi:  Savdo tashkilotlari (ulgurji va chakana savdo). Ularning roli talab va taklif zanjirini muvofiqlashtirishdan iborat  Birjalar (tovar, valyuta, qimmatli qog‘ozlar savdosi)  Bank tizimi (markaziy bank + tijorat banklari)  Boshka moliya institutlari (sug‘urta kompaniyalari, fondlar va boshqalar)  Transport tizimi (tovarlarning ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga aylanishini ta’minlash). Harbiy infratuzilma Harbiy infratuzilmaning maqsadi - davlat qurolli kuchlarining himoya va harbiy vazifalarini bajarishini ta’minlash. Harbiy infratuzilma ob’ektlariga quyidagilar kiradi: • Qurolli kuchlarning qo‘mondonlik punktlari • Qo‘shinlarni joylashtirish punktlari (joylashtirish) • Havo bazalari • Dengiz harbiy bazalari • Raketa bazalari • Aloqa tizimlari • Poligonlar (havo, suv, quruqlik). 2. Xalqaro tovarlar harakatida transport infratuzilmasini yaratish 5 Har kanday logistik tizimning asosini transport tizimi tashkil etadi - ma’lum bir yo‘nalishda ishlaydigan va har qanday harakatni ta’minlaydigan barcha transport turlarining tartiblangan to‘plami. Ikki yoki undan ortiq transport tizimlari birgalikda xalqaro transport tizimini tashkil qiladi. Xalqaro transport tizimi quyidagilarni qamrab olishi mumkin: butun dunyo; qit’a; iqtisodiy hudud; yoki boshqa mezonlarga muvofik ajratilgan hudud. Xalqaro transport tizimlari xalqaro savdo birjasining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Transport xarajatlari transport turiga va transport texnologiyasiga bog‘lik bo‘lib, ularning tanlovi transport infratuzilmasining rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Transport tizimlarini birgalikda rivojlantirish uchun transport turlari va ular ichida chambarchas bog‘lanish zarur. Xalqaro miqyosda transportning ayrim turlari elementlarini o‘zaro muvofiklashtirish jarayoni murakkablashadi, chunki nafaqat alohida davlatlarning investitsiya imkoniyatlari bir xil, balki transport infratuzilmasi elementlarining turli vaqtlarda yaratilgan parametrlari ham turli joylarda bir-biridan farq qiladi. Uzoq muddatli istiqbolda global transport tarmog‘ini rivojlantirishning to‘rtta asosiy yo‘nalishlari mavjud: Birinchi yo‘nalish - yuklarni yetkazib berish va yetkazib berish yo‘nalishlari bo‘yicha transport jarayonining ixtisoslashuvini chuqurlashtirish. Transport kompaniyalari tomonidan yuqori darajada ixtisoslashgan transport vositalariga, qadoqlashning yangi turlariga va ixtisoslashgan terminallarga talab yuqori darajada o‘sib bormokda. Masalan, yuk samolyotlari orqali, maxsus xalqaro terminallar orqali tashish. Bu yuklarni yo‘lovchi samolyotlarida tashish bilan taqqoslaganda tashish narxini 2 barobardan ko‘proq pasaytiradi. Ikkinchi yo‘nalish - transport-ekspeditorlik va tarqatish korxonalarining yanada birlashishi. Dengiz, havo va quruqlik transport turlarini bog‘lashni ta’minlaydigan va ishonchli aloqa kanallariga ega bo‘lgan uzellarda yirik xalqaro transport va tarqatish markazlari yaratilmoqda. 5 Har kanday logistik tizimning asosini transport tizimi tashkil etadi - ma’lum bir yo‘nalishda ishlaydigan va har qanday harakatni ta’minlaydigan barcha transport turlarining tartiblangan to‘plami. Ikki yoki undan ortiq transport tizimlari birgalikda xalqaro transport tizimini tashkil qiladi. Xalqaro transport tizimi quyidagilarni qamrab olishi mumkin: butun dunyo; qit’a; iqtisodiy hudud; yoki boshqa mezonlarga muvofik ajratilgan hudud. Xalqaro transport tizimlari xalqaro savdo birjasining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Transport xarajatlari transport turiga va transport texnologiyasiga bog‘lik bo‘lib, ularning tanlovi transport infratuzilmasining rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Transport tizimlarini birgalikda rivojlantirish uchun transport turlari va ular ichida chambarchas bog‘lanish zarur. Xalqaro miqyosda transportning ayrim turlari elementlarini o‘zaro muvofiklashtirish jarayoni murakkablashadi, chunki nafaqat alohida davlatlarning investitsiya imkoniyatlari bir xil, balki transport infratuzilmasi elementlarining turli vaqtlarda yaratilgan parametrlari ham turli joylarda bir-biridan farq qiladi. Uzoq muddatli istiqbolda global transport tarmog‘ini rivojlantirishning to‘rtta asosiy yo‘nalishlari mavjud: Birinchi yo‘nalish - yuklarni yetkazib berish va yetkazib berish yo‘nalishlari bo‘yicha transport jarayonining ixtisoslashuvini chuqurlashtirish. Transport kompaniyalari tomonidan yuqori darajada ixtisoslashgan transport vositalariga, qadoqlashning yangi turlariga va ixtisoslashgan terminallarga talab yuqori darajada o‘sib bormokda. Masalan, yuk samolyotlari orqali, maxsus xalqaro terminallar orqali tashish. Bu yuklarni yo‘lovchi samolyotlarida tashish bilan taqqoslaganda tashish narxini 2 barobardan ko‘proq pasaytiradi. Ikkinchi yo‘nalish - transport-ekspeditorlik va tarqatish korxonalarining yanada birlashishi. Dengiz, havo va quruqlik transport turlarini bog‘lashni ta’minlaydigan va ishonchli aloqa kanallariga ega bo‘lgan uzellarda yirik xalqaro transport va tarqatish markazlari yaratilmoqda. 6 Uchinchi yo‘nalish - transportning ishonchliligini oshirish. Jumladan, global ahamiyatga ega bo‘lgan takroriy transport kommunikatsiyalari yaratish orqali. To‘rtinchi yo‘nalish - ixtisoslashtirilgan konteyner tashish hajmining o‘sishi. Bugungi kunda ular bosh yuklarning qariyb 40 foizini tashiydilar. Yillik o‘sish 5-6 foizni tashkil qiladi va jahon ishlab chiqarish o‘sishidan ustun turadi. 6 Uchinchi yo‘nalish - transportning ishonchliligini oshirish. Jumladan, global ahamiyatga ega bo‘lgan takroriy transport kommunikatsiyalari yaratish orqali. To‘rtinchi yo‘nalish - ixtisoslashtirilgan konteyner tashish hajmining o‘sishi. Bugungi kunda ular bosh yuklarning qariyb 40 foizini tashiydilar. Yillik o‘sish 5-6 foizni tashkil qiladi va jahon ishlab chiqarish o‘sishidan ustun turadi.