TRANSPORT INSHOOTLARI EKSPLUATATSIYASINING ASOSIY TAMOYILLARI (Transport inshootlarini saqlash)

Yuklangan vaqt

2024-04-21

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

11

Faytl hajmi

176,3 KB


Ilmiybaza.uz TRANSPORT INSHOOTLARI EKSPLUATATSIYASINING ASOSIY TAMOYILLARI Transport inshootlarini saqlash. Temir yo‘lda sun’iy inshootlarni saqlash ishlari bilan yo‘l ustasi shug‘ullanadi. Sun’iy inshootlarda kompleks ishlar yo‘l masofasi (distansiyasi) boshlig‘i va uning yordamchisi rahbarligi ostida, ko‘prik va yo‘l ustasi va brigadirlar tomonidan amalga oshiriladi. Temir yo‘llardagi sun’iy inshootlar yo‘l xo‘jaligi qaramog‘ida bo‘lib, uning tarkibida sun’iy inshoot bo‘yicha umumiy rahbarlik qilishga yordam beruvchi sun’iy inshootlar bo‘limi mavjud. Ko‘prik, tonnel, quvur va boshqa sun’iy inshootlarni saqlanishi poezdlarning belgilangan tezlikda uzluksiz va xavfsiz harakatlanishini, shuningdek rejali ogohlantiruvchi ta’mirlash ishlari barcha elementlarni uzoq muddat davomida foydalanilishini ta’minlashi lozim [11, 17, 18, 21, 22, 36]. Sun’iy inshootlarni saqlanishining asosiy vazifasi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nosozlikdan ogohlantirishdan iboratdir. Shu sababli sun’iy inshootni saqlash ishlari, texnologiyalari, davomiyligi – fan va texnika yutuqlari va oldingi tarjribalar asosida ishlab chiqilgan maxsus me’yorlar asosida amalga oshiriladi. Sun’iy inshootni saqlash joriy saqlash va kapital ta’mirga bo‘linadi. Joriy saqlash foydalanish davri mobaynida nazoratni tashkil qilishni va ma’lum ishlarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. Barcha foydalanilayotgan sun’iy inshootlar bo‘yicha quyidagilarni o‘z ichiga oluvchi nazorat o‘rnatiladi: davomli nazorat; joriy ko‘rik; davriy ko‘rik, tajriba va tekshirish; maxsus kuzatuv va ko‘rik. Davomli nazorat – yo‘l va sun’iy inshoot nazoratchilari, temir yo‘l brigadiri yoki montyori tomonidan amalga oshiriladi. Ko‘rik davomida yo‘l holati, suv shoxobchalari va inshootning yong‘in xavfsizligiga alohida e’tibor berish lozim. Ilmiybaza.uz TRANSPORT INSHOOTLARI EKSPLUATATSIYASINING ASOSIY TAMOYILLARI Transport inshootlarini saqlash. Temir yo‘lda sun’iy inshootlarni saqlash ishlari bilan yo‘l ustasi shug‘ullanadi. Sun’iy inshootlarda kompleks ishlar yo‘l masofasi (distansiyasi) boshlig‘i va uning yordamchisi rahbarligi ostida, ko‘prik va yo‘l ustasi va brigadirlar tomonidan amalga oshiriladi. Temir yo‘llardagi sun’iy inshootlar yo‘l xo‘jaligi qaramog‘ida bo‘lib, uning tarkibida sun’iy inshoot bo‘yicha umumiy rahbarlik qilishga yordam beruvchi sun’iy inshootlar bo‘limi mavjud. Ko‘prik, tonnel, quvur va boshqa sun’iy inshootlarni saqlanishi poezdlarning belgilangan tezlikda uzluksiz va xavfsiz harakatlanishini, shuningdek rejali ogohlantiruvchi ta’mirlash ishlari barcha elementlarni uzoq muddat davomida foydalanilishini ta’minlashi lozim [11, 17, 18, 21, 22, 36]. Sun’iy inshootlarni saqlanishining asosiy vazifasi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nosozlikdan ogohlantirishdan iboratdir. Shu sababli sun’iy inshootni saqlash ishlari, texnologiyalari, davomiyligi – fan va texnika yutuqlari va oldingi tarjribalar asosida ishlab chiqilgan maxsus me’yorlar asosida amalga oshiriladi. Sun’iy inshootni saqlash joriy saqlash va kapital ta’mirga bo‘linadi. Joriy saqlash foydalanish davri mobaynida nazoratni tashkil qilishni va ma’lum ishlarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. Barcha foydalanilayotgan sun’iy inshootlar bo‘yicha quyidagilarni o‘z ichiga oluvchi nazorat o‘rnatiladi: davomli nazorat; joriy ko‘rik; davriy ko‘rik, tajriba va tekshirish; maxsus kuzatuv va ko‘rik. Davomli nazorat – yo‘l va sun’iy inshoot nazoratchilari, temir yo‘l brigadiri yoki montyori tomonidan amalga oshiriladi. Ko‘rik davomida yo‘l holati, suv shoxobchalari va inshootning yong‘in xavfsizligiga alohida e’tibor berish lozim.
Ilmiybaza.uz Bundan tashqari, inshootni tozalash yo‘l va ko‘prik ustasining har bir ko‘rsatmasiga asosan birlamchi qarov asosida amalga oshiriladi. Transport inshootlarida joriy ko‘rik – yo‘l brigadiri, yo‘l va ko‘prik ustalari tomonidan, yo‘lni joriy ta’mirlash yo‘riqnomasi asosida belgilangan vaqtda yo‘l masofasi boshlig‘i bilan birgalikda, har bir inshoot holatidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Metall, temirbeton, beton va toshli ko‘prik va mo‘rilar ikki oyda bir, yog‘och ko‘prik va tonnellar kamida bir oyda bir marta ko‘rikdan o‘tkazilishi lozim. Joriy ko‘rik asosida inshoot barcha element va bo‘limlarining umumiy holati davomli nazoratga olinadi. Joriy ko‘rik asosida inshootdagi nuqsonlar va ish hajmi aniqlanadi. Joriy ko‘rik natijalari yo‘l brigadiri va ustasi tomonidan – yo‘l va ko‘rsatma o‘tkazgichlarini, yo‘l va ko‘prik katta ustasi tomonidan – sun’iy inshootni tekshirish kitobiga yozib qo‘yiladi [11, 17, 18, 21, 22, 36]. Transport inshootlarida davriy ko‘rik – bir yilda ikki marta temir yo‘l masofasi boshlig‘i yoki uning o‘rinbosari rahbarligida ko‘prik, katta yo‘l ustasi va yo‘l ustasi ishtirokida kuz va bahorda katta suv oqimlaridan so‘ng amalga oshiriladi. Davriy ko‘rik muddati boshqarma boshlig‘i tomonidan belgilanadi. Ba’zi hollarda davriy ko‘rik yo‘l bo‘limi yoki boshqarma vakillari ishtirokida amalga oshiriladi. Davriy ko‘rik jarayonida sun’iy inshootning umumiy holati, ta’minot sifati, nosozliklar va ularning kelib chiqish sabablari aniqlanadi. Davriy ko‘rik natijalari sun’iy inshoot kitobiga qayd qilinadi. Jiddiy nosozlik mavjud bo‘lgan holda tegishli hisobot tuziladi va yo‘l xizmatiga yuboriladi [11, 17, 18, 21, 22, 36]. Kuchsiz va nosoz inshootlar, shuningdek tajriba o‘tkazilayotgan konstruksiyalar ko‘proq maxsus reja va dastur asosida ko‘rikdan o‘tkaziladi. Maxsus nazorat tartibi katta va mas’uliyatli inshootlarda ularning holatidan va konstruksiyaning o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Joriy ta’mir ishlari yil davomida zaruriyatga qarab kamchilikdan ogohlantirish va nuqsonlar paydo bo‘lishining boshlanish davrida bartaraf etish maqsadida olib boriladi. Sun’iy inshootlarni joriy saqlash kompleks sifatida quyidagilarni o‘z ichiga oladi: inshoot atrofidagi yo‘l va yo‘l atrofini, shuningdek ko‘prik ko‘tarmalari me’yorlari muvofiqligini ta’minlash; ko‘prik ko‘tarmalari, konstruksiya qo‘tarmalari va Ilmiybaza.uz Bundan tashqari, inshootni tozalash yo‘l va ko‘prik ustasining har bir ko‘rsatmasiga asosan birlamchi qarov asosida amalga oshiriladi. Transport inshootlarida joriy ko‘rik – yo‘l brigadiri, yo‘l va ko‘prik ustalari tomonidan, yo‘lni joriy ta’mirlash yo‘riqnomasi asosida belgilangan vaqtda yo‘l masofasi boshlig‘i bilan birgalikda, har bir inshoot holatidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Metall, temirbeton, beton va toshli ko‘prik va mo‘rilar ikki oyda bir, yog‘och ko‘prik va tonnellar kamida bir oyda bir marta ko‘rikdan o‘tkazilishi lozim. Joriy ko‘rik asosida inshoot barcha element va bo‘limlarining umumiy holati davomli nazoratga olinadi. Joriy ko‘rik asosida inshootdagi nuqsonlar va ish hajmi aniqlanadi. Joriy ko‘rik natijalari yo‘l brigadiri va ustasi tomonidan – yo‘l va ko‘rsatma o‘tkazgichlarini, yo‘l va ko‘prik katta ustasi tomonidan – sun’iy inshootni tekshirish kitobiga yozib qo‘yiladi [11, 17, 18, 21, 22, 36]. Transport inshootlarida davriy ko‘rik – bir yilda ikki marta temir yo‘l masofasi boshlig‘i yoki uning o‘rinbosari rahbarligida ko‘prik, katta yo‘l ustasi va yo‘l ustasi ishtirokida kuz va bahorda katta suv oqimlaridan so‘ng amalga oshiriladi. Davriy ko‘rik muddati boshqarma boshlig‘i tomonidan belgilanadi. Ba’zi hollarda davriy ko‘rik yo‘l bo‘limi yoki boshqarma vakillari ishtirokida amalga oshiriladi. Davriy ko‘rik jarayonida sun’iy inshootning umumiy holati, ta’minot sifati, nosozliklar va ularning kelib chiqish sabablari aniqlanadi. Davriy ko‘rik natijalari sun’iy inshoot kitobiga qayd qilinadi. Jiddiy nosozlik mavjud bo‘lgan holda tegishli hisobot tuziladi va yo‘l xizmatiga yuboriladi [11, 17, 18, 21, 22, 36]. Kuchsiz va nosoz inshootlar, shuningdek tajriba o‘tkazilayotgan konstruksiyalar ko‘proq maxsus reja va dastur asosida ko‘rikdan o‘tkaziladi. Maxsus nazorat tartibi katta va mas’uliyatli inshootlarda ularning holatidan va konstruksiyaning o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Joriy ta’mir ishlari yil davomida zaruriyatga qarab kamchilikdan ogohlantirish va nuqsonlar paydo bo‘lishining boshlanish davrida bartaraf etish maqsadida olib boriladi. Sun’iy inshootlarni joriy saqlash kompleks sifatida quyidagilarni o‘z ichiga oladi: inshoot atrofidagi yo‘l va yo‘l atrofini, shuningdek ko‘prik ko‘tarmalari me’yorlari muvofiqligini ta’minlash; ko‘prik ko‘tarmalari, konstruksiya qo‘tarmalari va
Ilmiybaza.uz tayanch tozaligini saqlash; ko‘prik osti suv yo‘llarini qor, suv o‘tlaridan, chiqindilardan tozalash; ko‘prikning suv yo‘llari moslamalari va tartibga solib turish inshootlarini soz saqlab turish; qish mavsumiga tayyorgarlik ko‘rish; suv osti o‘zani holatini kuzatish. Mazkur ishlarning bajarilishi yo‘l ustasi, bajarilishi nazorati ko‘prik ustasi tomonidan amalga oshiriladi. Inshootni joriy saqlash vazifasidan kelib chiqib, kam xarajatli material va ish hajmi kam bo‘lgan turlicha ishlarni amalga oshirishga to‘g‘ri keladi. Masalan: ko‘prik ko‘tarmalarining shikastlangan elementlarini birlamchi almashtirish; metall konstruksiyalarni ma’lum bir qismini bo‘yash; birlamchi kuchsiz bolt va parchin mixlarni almashtirish; metalllarda paydo bo‘lgan yoriqlar kattalashishining oldini olish; tosh va temirbeton tayanch va oraliq qurilmalarni ta’mirlash (yamoq va yoriqlarni yamash, himoya qatlamini mustahkamligini oshirish, bo‘shab ketgan boltlarni qotirish va b.). Mazkur ishlarni bajarilishiga, shuningdek instrumental tasvirlov qilish va o‘zanni o‘lchash ishlariga ko‘prik ustasi javobgar. Yo‘l uchastkasining barcha inshootlarida joriy ta’minot ishlari, brigada kompleksi asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq. Doimiy ravishda sun’iy inshootlar holatini nazorat qilish va hisobotini olib borish maqsadida, inshoot haqidagi asosiy ma’lumotlar, ko‘rik, ta’mirlash, kuzatuv to‘g‘risidagi ma’lumotlar qayd qilib boriladigan maxsus kartochka va kitoblar joriy etiladi. Kartochka va kitoblarni belgilangan shaklda to‘ldirish ko‘prik ustasi tomonidan amalga oshiriladi. Bundan tashqari, temir yo‘l masofasi yoki xizmatida inshoot tarhi, loyiha materiallari va ijro hujjatlari, tekshirish va tajriba hisobotlari, davriy ko‘rik, o‘zanning o‘lchangan natijalari va b. texnik materiallari aks etgan alohida ish kitobi yuritiladi. Ko‘priklarda foydalaniladigan moslamalar. Ko‘priklarda joylashgan qulaylik va xavfsizlikni ta’minlashda foydalaniladigan texnika vositalar, uskunalar va moslamalar foydalanish moslamalari deb ataladi. Ularga kuzatish moslamalari, yong‘in xavfsizligi vositalari, ko‘prik elementlaridagi har xil yuklarni qaytaruvchi jihozlar, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning havfsizligini ta’minlovchi moslamalar, kommunikatsiya tizimlari va b. kiradi. xavfsiz ko‘rik va ta’mirlash uchun qurilgan Ilmiybaza.uz tayanch tozaligini saqlash; ko‘prik osti suv yo‘llarini qor, suv o‘tlaridan, chiqindilardan tozalash; ko‘prikning suv yo‘llari moslamalari va tartibga solib turish inshootlarini soz saqlab turish; qish mavsumiga tayyorgarlik ko‘rish; suv osti o‘zani holatini kuzatish. Mazkur ishlarning bajarilishi yo‘l ustasi, bajarilishi nazorati ko‘prik ustasi tomonidan amalga oshiriladi. Inshootni joriy saqlash vazifasidan kelib chiqib, kam xarajatli material va ish hajmi kam bo‘lgan turlicha ishlarni amalga oshirishga to‘g‘ri keladi. Masalan: ko‘prik ko‘tarmalarining shikastlangan elementlarini birlamchi almashtirish; metall konstruksiyalarni ma’lum bir qismini bo‘yash; birlamchi kuchsiz bolt va parchin mixlarni almashtirish; metalllarda paydo bo‘lgan yoriqlar kattalashishining oldini olish; tosh va temirbeton tayanch va oraliq qurilmalarni ta’mirlash (yamoq va yoriqlarni yamash, himoya qatlamini mustahkamligini oshirish, bo‘shab ketgan boltlarni qotirish va b.). Mazkur ishlarni bajarilishiga, shuningdek instrumental tasvirlov qilish va o‘zanni o‘lchash ishlariga ko‘prik ustasi javobgar. Yo‘l uchastkasining barcha inshootlarida joriy ta’minot ishlari, brigada kompleksi asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq. Doimiy ravishda sun’iy inshootlar holatini nazorat qilish va hisobotini olib borish maqsadida, inshoot haqidagi asosiy ma’lumotlar, ko‘rik, ta’mirlash, kuzatuv to‘g‘risidagi ma’lumotlar qayd qilib boriladigan maxsus kartochka va kitoblar joriy etiladi. Kartochka va kitoblarni belgilangan shaklda to‘ldirish ko‘prik ustasi tomonidan amalga oshiriladi. Bundan tashqari, temir yo‘l masofasi yoki xizmatida inshoot tarhi, loyiha materiallari va ijro hujjatlari, tekshirish va tajriba hisobotlari, davriy ko‘rik, o‘zanning o‘lchangan natijalari va b. texnik materiallari aks etgan alohida ish kitobi yuritiladi. Ko‘priklarda foydalaniladigan moslamalar. Ko‘priklarda joylashgan qulaylik va xavfsizlikni ta’minlashda foydalaniladigan texnika vositalar, uskunalar va moslamalar foydalanish moslamalari deb ataladi. Ularga kuzatish moslamalari, yong‘in xavfsizligi vositalari, ko‘prik elementlaridagi har xil yuklarni qaytaruvchi jihozlar, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning havfsizligini ta’minlovchi moslamalar, kommunikatsiya tizimlari va b. kiradi. xavfsiz ko‘rik va ta’mirlash uchun qurilgan
Ilmiybaza.uz ko‘prik kuzatish moslamalari inshootning barcha qismlariga etib borish imkoniga ega bo‘lishi lozim. Shuning uchun harakatdagi oraliq qurilmalarning pastki qismidan ularga etish imkonini yaratish maqsadida belbog‘largacha zina quriladi. 5m dan yuqori bo‘lgan tayanchlarda, tayanch bo‘limlari va ferma osti maydonlarini ta’mirlash va ko‘rikni amalga oshirish uchun ferma atrofi va zina atrofiga ko‘prik qatnov qismidan tushishi uchun zina o‘rnatiladi [11, 17, 18, 21, 22, 36]. Pastki harakatlanadigan oraliq qurilmalar qatnov qismini ko‘rikdan o‘tkazish uchun ko‘tarma platformalar, harakatlanadigan aravachalar, havoza, tepaga harakatlanadigan oraliq konstruksiyalarda esa odatda tashqi tomondan asosiy to‘sin orasida ko‘rik o‘tkazish supalarini qurish nazarda tutiladi. Po‘latdan yasaladigan pastga harakatlanadigan ko‘tarmalari 80 metrdan ortiq bo‘lgan oraliq qurilmalarda ustki gorizontal belbog‘lar bo‘yicha harakatlanuvchi arava o‘rnatiladi. Yerdan 5m balandlikgacha bo‘lgan ko‘prik qismlar, harakatlanuvchi minora, narvon va b. jihozlanadi. Arka shaklidagi ko‘priklarda ko‘rik va ta’mirlash ishlarini amalga oshirish maqsadida uning konstruksiyasidan (o‘tish supalar, narvon, maydon) kelib chiqib maxsus ko‘rik moslamalar o‘rnatiladi. Ular bo‘lmagan taqdirda osma lyuk, havoza va jihozlar o‘rnatiladi. Odatda, yog‘och ko‘priklarda ko‘rik va ta’mirlash ishlari tayanchda joylashgan narvon va maydonchalari yordamida amalga oshiriladi. Katta hajmdagi va mas’uliyatli ko‘priklarda, tajribali konstruksiya, shuningdek inshootda sezilarli nosozlik mavjud bo‘lgan taqdirda, ko‘rik ishlari maxsus loyiha asosidagi moslamalarda amalga oshiriladi. Inshootni joriy saqlashda ko‘rik jihozlarining holati doimo tekshirib turilishi lozim. Uzunligi 50m dan ortiq bo‘lgan ko‘priklarda xizmat ko‘rsatuvchi personal xavfzizligini ta’minlash maqsadida har 50m dan so‘ng shaxmat shaklidagi supachalar o‘rnatiladi. Ko‘prik uzunligi 50m dan 100m gacha bo‘lsa, o‘rtada bitta supa o‘rnatiladi. Elektrlashtirilgan yo‘llarda joylashgan yo‘l va yo‘lovchi o‘tadigan ko‘priklarda kontakt tarmoqlari qismlarini o‘rash maqsadida muhofaza shchitlari o‘rnatiladi. Aholi yashaydigan joylardagi uzunligi 30m dan ortiq bo‘lgan yo‘l o‘tkazgichlari, umumiy va yo‘lovchi o‘tish ko‘priklarida elektr yoritish moslamalari o‘rnatiladi. Kontakt tarmog‘i orasidagi masofa doimiy tokda 5m dan, o‘zgaruvchan Ilmiybaza.uz ko‘prik kuzatish moslamalari inshootning barcha qismlariga etib borish imkoniga ega bo‘lishi lozim. Shuning uchun harakatdagi oraliq qurilmalarning pastki qismidan ularga etish imkonini yaratish maqsadida belbog‘largacha zina quriladi. 5m dan yuqori bo‘lgan tayanchlarda, tayanch bo‘limlari va ferma osti maydonlarini ta’mirlash va ko‘rikni amalga oshirish uchun ferma atrofi va zina atrofiga ko‘prik qatnov qismidan tushishi uchun zina o‘rnatiladi [11, 17, 18, 21, 22, 36]. Pastki harakatlanadigan oraliq qurilmalar qatnov qismini ko‘rikdan o‘tkazish uchun ko‘tarma platformalar, harakatlanadigan aravachalar, havoza, tepaga harakatlanadigan oraliq konstruksiyalarda esa odatda tashqi tomondan asosiy to‘sin orasida ko‘rik o‘tkazish supalarini qurish nazarda tutiladi. Po‘latdan yasaladigan pastga harakatlanadigan ko‘tarmalari 80 metrdan ortiq bo‘lgan oraliq qurilmalarda ustki gorizontal belbog‘lar bo‘yicha harakatlanuvchi arava o‘rnatiladi. Yerdan 5m balandlikgacha bo‘lgan ko‘prik qismlar, harakatlanuvchi minora, narvon va b. jihozlanadi. Arka shaklidagi ko‘priklarda ko‘rik va ta’mirlash ishlarini amalga oshirish maqsadida uning konstruksiyasidan (o‘tish supalar, narvon, maydon) kelib chiqib maxsus ko‘rik moslamalar o‘rnatiladi. Ular bo‘lmagan taqdirda osma lyuk, havoza va jihozlar o‘rnatiladi. Odatda, yog‘och ko‘priklarda ko‘rik va ta’mirlash ishlari tayanchda joylashgan narvon va maydonchalari yordamida amalga oshiriladi. Katta hajmdagi va mas’uliyatli ko‘priklarda, tajribali konstruksiya, shuningdek inshootda sezilarli nosozlik mavjud bo‘lgan taqdirda, ko‘rik ishlari maxsus loyiha asosidagi moslamalarda amalga oshiriladi. Inshootni joriy saqlashda ko‘rik jihozlarining holati doimo tekshirib turilishi lozim. Uzunligi 50m dan ortiq bo‘lgan ko‘priklarda xizmat ko‘rsatuvchi personal xavfzizligini ta’minlash maqsadida har 50m dan so‘ng shaxmat shaklidagi supachalar o‘rnatiladi. Ko‘prik uzunligi 50m dan 100m gacha bo‘lsa, o‘rtada bitta supa o‘rnatiladi. Elektrlashtirilgan yo‘llarda joylashgan yo‘l va yo‘lovchi o‘tadigan ko‘priklarda kontakt tarmoqlari qismlarini o‘rash maqsadida muhofaza shchitlari o‘rnatiladi. Aholi yashaydigan joylardagi uzunligi 30m dan ortiq bo‘lgan yo‘l o‘tkazgichlari, umumiy va yo‘lovchi o‘tish ko‘priklarida elektr yoritish moslamalari o‘rnatiladi. Kontakt tarmog‘i orasidagi masofa doimiy tokda 5m dan, o‘zgaruvchan
Ilmiybaza.uz tokda 10m dan kam bo‘lgan ko‘prik metall konstruksiyalari, shuningdek temirbeton, beton va tosh konstruksiyalarni tarmoqdan relsga ulovchi elementlari maxsus sim yordamida erga o‘tkazilgan bo‘lishi lozim. Kema qatnovi mavjud ko‘priklar, kema qatnovi ishoratlari bilan jihozlanishi lozim. Zarur vaziyatlarda ko‘prik kirish joylarida ogohlantirish uqtirgichlari, to‘siqlar va b., shuningdek to‘xtatib turish va yo‘l to‘sish elementlari bilan jihozlanadi. Ko‘pincha ko‘priklarda turli kommunikatsiya tarmoqlari joylashtiriladi. Shu sababli katta va kichik inshootda aloqa va boshqa simlarni o‘tkazish moslamalari bo‘lishi lozim. Issiqlik va suv tarmoqlarini o‘tkazish maxsus asos va yo‘l xizmat ruxsati asosida amalga oshiriladi. Ko‘priklardan odatda yuqori kuchli elektr o‘tkazmalari o‘tkazilmaydi. Gaz, neft va kanalizatsiya quvurlarini o‘tkazish qat’iyan taqiqlangan. Ko‘priklarda havo yo‘li orqali o‘tadigan elektr o‘tkazish tarmoqlari o‘tkazilganda, temir oraliq qurilmalar yerga zaminlashtirilgan bo‘lishi lozim. Ko‘prik osti o‘zani va ko‘tarmasini saqlash. Ko‘prik osti o‘zanini saqlash suv oqimi, qor uyumlari, katta suv harakati, ko‘prik osti xavfli nuqsonlarini bartaraf etishni o‘z ichiga oladi. Ko‘prik osti o‘zanida kamchiliklar odatda sel va qor uyumlari oqimi davrida yuzaga keladi. Mazkur kamchiliklardan ogohlantirish va uni bartaraf etish uchun, davomli ravishda o‘zan deformatsiyasi hamda suv va qor oqimi tartibi ko‘zatiladi. Uzunligi 100m dan ortiq va uzunligi kichik ko‘prikda tayanch holati, daryo o‘zani yoki sel xarakteri talab qilinsa, oqim yo‘nalishi, o‘zan holati, muz holati, suv miqdorining o‘zgarishi bo‘yicha ko‘zatuv olib borish lozim. O‘rta, kichik ko‘prik va quvurlarda suv sathining yuqori va pastki nuqtasini, suv omborlaridagi ko‘priklarda esa to‘lqin balandligi, bo‘ron vaqtidagi shamol tezligi va yo‘nalishini aniqlash lozim. Suv sathining toshqin yoki toshqin bo‘lmagan davrda o‘zgarishini ko‘zatish suv o‘lchash reykasi asosida tayanch bo‘ylab yoki tayanchga o‘chmaydigan qilib bo‘yalgan shkala asosida o‘tkaziladi. Qoidaga muvofiq suv o‘lchagich reykasining nol birligi poydevor eng pastki nuqtasiga, otmetkasi esa reperga bog‘lanadi. Katta daryolarda maxsus suv o‘lchash postlari tashkil qilinadi. Toshqin eng baland sathi, o‘lchangan kunini ko‘rsatgan holda, ko‘priklarda – tayanchga, quvurlarda – kirish joyiga yoziladi [17, 18, 22]. Ilmiybaza.uz tokda 10m dan kam bo‘lgan ko‘prik metall konstruksiyalari, shuningdek temirbeton, beton va tosh konstruksiyalarni tarmoqdan relsga ulovchi elementlari maxsus sim yordamida erga o‘tkazilgan bo‘lishi lozim. Kema qatnovi mavjud ko‘priklar, kema qatnovi ishoratlari bilan jihozlanishi lozim. Zarur vaziyatlarda ko‘prik kirish joylarida ogohlantirish uqtirgichlari, to‘siqlar va b., shuningdek to‘xtatib turish va yo‘l to‘sish elementlari bilan jihozlanadi. Ko‘pincha ko‘priklarda turli kommunikatsiya tarmoqlari joylashtiriladi. Shu sababli katta va kichik inshootda aloqa va boshqa simlarni o‘tkazish moslamalari bo‘lishi lozim. Issiqlik va suv tarmoqlarini o‘tkazish maxsus asos va yo‘l xizmat ruxsati asosida amalga oshiriladi. Ko‘priklardan odatda yuqori kuchli elektr o‘tkazmalari o‘tkazilmaydi. Gaz, neft va kanalizatsiya quvurlarini o‘tkazish qat’iyan taqiqlangan. Ko‘priklarda havo yo‘li orqali o‘tadigan elektr o‘tkazish tarmoqlari o‘tkazilganda, temir oraliq qurilmalar yerga zaminlashtirilgan bo‘lishi lozim. Ko‘prik osti o‘zani va ko‘tarmasini saqlash. Ko‘prik osti o‘zanini saqlash suv oqimi, qor uyumlari, katta suv harakati, ko‘prik osti xavfli nuqsonlarini bartaraf etishni o‘z ichiga oladi. Ko‘prik osti o‘zanida kamchiliklar odatda sel va qor uyumlari oqimi davrida yuzaga keladi. Mazkur kamchiliklardan ogohlantirish va uni bartaraf etish uchun, davomli ravishda o‘zan deformatsiyasi hamda suv va qor oqimi tartibi ko‘zatiladi. Uzunligi 100m dan ortiq va uzunligi kichik ko‘prikda tayanch holati, daryo o‘zani yoki sel xarakteri talab qilinsa, oqim yo‘nalishi, o‘zan holati, muz holati, suv miqdorining o‘zgarishi bo‘yicha ko‘zatuv olib borish lozim. O‘rta, kichik ko‘prik va quvurlarda suv sathining yuqori va pastki nuqtasini, suv omborlaridagi ko‘priklarda esa to‘lqin balandligi, bo‘ron vaqtidagi shamol tezligi va yo‘nalishini aniqlash lozim. Suv sathining toshqin yoki toshqin bo‘lmagan davrda o‘zgarishini ko‘zatish suv o‘lchash reykasi asosida tayanch bo‘ylab yoki tayanchga o‘chmaydigan qilib bo‘yalgan shkala asosida o‘tkaziladi. Qoidaga muvofiq suv o‘lchagich reykasining nol birligi poydevor eng pastki nuqtasiga, otmetkasi esa reperga bog‘lanadi. Katta daryolarda maxsus suv o‘lchash postlari tashkil qilinadi. Toshqin eng baland sathi, o‘lchangan kunini ko‘rsatgan holda, ko‘priklarda – tayanchga, quvurlarda – kirish joyiga yoziladi [17, 18, 22].
Ilmiybaza.uz Toshqin davrida o‘zanni suv yuvib ketish sababi va tavsifini bilish maqsadida oqim tezligi yo‘nalishi va suv chuqurligini davomi o‘rganiladi. Bu ishlar qish vaqtida suv ko‘tarilgungacha va bahorda katta suvlar oqimi pasayganidan so‘ng, shuningdek yozgi katta suv toshqinlaridan so‘ng amalga oshiriladi. O‘zan chuqurligi odatda 3 ta stvor bo‘yicha aniqlanadi: ko‘prik osti o‘qi, 25m gacha bo‘lgan masofa va ko‘prik ostidan. O‘lchash ishlari o‘zanni tez-tez yuvib ketsa, ko‘p sonli stvorlar bo‘yicha, mustahkam o‘zan esa faqat ko‘prik osti o‘zani bo‘ylab o‘lchanadi. O‘lchash oralari shunday olinadiki, u daryo sathi konfiguratsiyasini aniq ko‘rsatishi lozim. O‘zanni yuvib ketish tavsifini o‘rganish maqsadida tayanchda qo‘shimcha o‘lchash ishlari bajariladi. O‘lchash ishlari har bir nuqtada ikki marotaba o‘tkazilib, hisob uchun o‘rtachasi olinadi. Olingan ma’lumotlar asosida suv sathi, tayanch poydevori va konstruksiya tubini ko‘rsatadigan oldingi o‘lchash natijalari bo‘yicha grafik chizish taklif etiladi. O‘zanni yuvilib ketish sababi, keyinchalik rivojlanishini inobatga olib, bir necha yilga umumlashtiruvchi grafik tuziladi. Moslovchi inshoot, yo‘l o‘tgazgich va quvurlardagi nuqsonlar asosan katta suv va qor ko‘chkilari davrida vujudga kelganligi, ularda ma’lum bir himoya tavsifiga ega bo‘lgan ish va tadbirlarni amalga oshirishni talab etadi. SHu sababli kichik va o‘rta ko‘priklarda toshqingacha ko‘tarma, moslashtirish inshootlari konuslari tekshiruvdan o‘tkazilgan bo‘lishi, ta’mirlanishi va mustahkamlanishi lozim. Kichik ko‘prik va quvurlar katta suvga juda ham chidamli bo‘lganligi sababli ularni aynan ko‘rsatib o‘tilgan davrga tayyorlash lozim. Qish va kuzda quyidagi ishlarni o‘z vaqtida amalga oshirish lozim: a) quvur teshiklarini qish paytida qor to‘lib qolishidan saqlash maqsadida berkitish; b) bahorgi qorgacha kichik ko‘prik va quvur teshiklarini qor, muzdan tozalash, ostki va ustki tomonga qarab 20m dan kam bo‘lmagan zovur qazish; v) ko‘prik ustki va ostki tomoniga qarab 30m dan kam bo‘lmagan uzunlikdagi o‘zan atrofini tosh, chiqindi va shu kabi narsalardan tozalash, shuningdek tekshirish, kerak bo‘lsa, ko‘tarma konus va o‘zan mustahkamligini ta’mirlash lozim; g) quvur oldida suv o‘zani ko‘tarilish davrida o‘t- o‘lan, chiqindi to‘planib qolishini oldini olish maqsadida to‘siq o‘rnatish; d) quvurlarda chiqindi to‘planib yuvilib ketadigan joylar mustahkamligini oshirish Ilmiybaza.uz Toshqin davrida o‘zanni suv yuvib ketish sababi va tavsifini bilish maqsadida oqim tezligi yo‘nalishi va suv chuqurligini davomi o‘rganiladi. Bu ishlar qish vaqtida suv ko‘tarilgungacha va bahorda katta suvlar oqimi pasayganidan so‘ng, shuningdek yozgi katta suv toshqinlaridan so‘ng amalga oshiriladi. O‘zan chuqurligi odatda 3 ta stvor bo‘yicha aniqlanadi: ko‘prik osti o‘qi, 25m gacha bo‘lgan masofa va ko‘prik ostidan. O‘lchash ishlari o‘zanni tez-tez yuvib ketsa, ko‘p sonli stvorlar bo‘yicha, mustahkam o‘zan esa faqat ko‘prik osti o‘zani bo‘ylab o‘lchanadi. O‘lchash oralari shunday olinadiki, u daryo sathi konfiguratsiyasini aniq ko‘rsatishi lozim. O‘zanni yuvib ketish tavsifini o‘rganish maqsadida tayanchda qo‘shimcha o‘lchash ishlari bajariladi. O‘lchash ishlari har bir nuqtada ikki marotaba o‘tkazilib, hisob uchun o‘rtachasi olinadi. Olingan ma’lumotlar asosida suv sathi, tayanch poydevori va konstruksiya tubini ko‘rsatadigan oldingi o‘lchash natijalari bo‘yicha grafik chizish taklif etiladi. O‘zanni yuvilib ketish sababi, keyinchalik rivojlanishini inobatga olib, bir necha yilga umumlashtiruvchi grafik tuziladi. Moslovchi inshoot, yo‘l o‘tgazgich va quvurlardagi nuqsonlar asosan katta suv va qor ko‘chkilari davrida vujudga kelganligi, ularda ma’lum bir himoya tavsifiga ega bo‘lgan ish va tadbirlarni amalga oshirishni talab etadi. SHu sababli kichik va o‘rta ko‘priklarda toshqingacha ko‘tarma, moslashtirish inshootlari konuslari tekshiruvdan o‘tkazilgan bo‘lishi, ta’mirlanishi va mustahkamlanishi lozim. Kichik ko‘prik va quvurlar katta suvga juda ham chidamli bo‘lganligi sababli ularni aynan ko‘rsatib o‘tilgan davrga tayyorlash lozim. Qish va kuzda quyidagi ishlarni o‘z vaqtida amalga oshirish lozim: a) quvur teshiklarini qish paytida qor to‘lib qolishidan saqlash maqsadida berkitish; b) bahorgi qorgacha kichik ko‘prik va quvur teshiklarini qor, muzdan tozalash, ostki va ustki tomonga qarab 20m dan kam bo‘lmagan zovur qazish; v) ko‘prik ustki va ostki tomoniga qarab 30m dan kam bo‘lmagan uzunlikdagi o‘zan atrofini tosh, chiqindi va shu kabi narsalardan tozalash, shuningdek tekshirish, kerak bo‘lsa, ko‘tarma konus va o‘zan mustahkamligini ta’mirlash lozim; g) quvur oldida suv o‘zani ko‘tarilish davrida o‘t- o‘lan, chiqindi to‘planib qolishini oldini olish maqsadida to‘siq o‘rnatish; d) quvurlarda chiqindi to‘planib yuvilib ketadigan joylar mustahkamligini oshirish
Ilmiybaza.uz (tozalash, o‘zanni rejalashtirish va h. k.). Katta suv toshqinlari davrida yuvib ketish xavfi bo‘lgan ko‘prikdagi ko‘tarmalar, moslovchi inshootlar, konuslar, tayanchlar himoya qilish maqsadida kerakli (tuproq, tosh, qoplangan qum va h. k.) materiallarni tayyorlash lozim. Katta suv toshqinlaridan so‘ng ko‘prikning barcha elementlarini, ayniqsa tayanch, ko‘tarma konuslari moslama inshootlari va ko‘prikga chiqish joylarini tekshirish lozim. Bu kabi poezdlar harakati xavfsizligiga xavf soluvchi elementlarning nosozligi qisqa muddatda tuzatilishi, qolgan boshqa element nosozliklari esa keyingi toshqinlar bo‘lgungacha bartaraf etilishi lozim. Suv toshqinlari quyidagi nosozliklarni keltirib chiqaradi: a) ko‘prik va quvur tuynugining katta bo‘lmaganligi sababli ko‘tarmalarni yuvib ketishi; b) ko‘p hollarda bog‘lanmalarning qoniqarsizligi oqibatida kelib chiqadigan, ostki va ustki ko‘tarma konuslarini yuvib ketishi; v) chiqindi to‘planishi (ayniqsa kichik ko‘prik va quvurlarda) suv omboridan ko‘prikdan oshadigan suv berilishi, suv hajmining oshib ketishida yuzaga keladigan so‘v o‘tkazish tizimining buzilishi natijasida o‘zanni yuvilib ketishi; g) ko‘prik tuynigi kichikligi, oqim buramaliligi, ko‘prik yaqinida suv tezligining o‘zgarishi natijasida tayanchni yuvib ketishi; d) o‘zanning surilishi. Ko‘prikning o‘tish elementlarida ko‘rsatib o‘tilgan kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida har bir vaziyat bo‘yicha tegishli tadbir ishlab chiqiladi. Ma’lum bir mas’uliyatli holatlarda loyihani tekshirish ishlari amalga oshiriladi. Ko‘prikning konusi, moslama inshooti va ko‘tarma yonbag‘rining yuvilib ketishi ko‘p hollarda uchraydigan xodisa hisoblanadi. Yonbag‘irlar turli usullarda mustahkamlanadi; jumladan: chim o‘tkazish (3.1-rasm), toshlardan tax urish (3.2-rasm), oddiy va to‘qima shaklda shox-shibba, beton va temirbeton plitalarni terish. Yon bag‘irni mustahkamlashda chimlar yonbag‘ir ostidan boshlab gorizontal yo‘nalish bo‘yicha butun yonbag‘irga yotqiziladi, devor qismida esa yamoq joylar ustidan chim yotqizish kerak. Chimning qalinligi 6sm dan, uzunligi 20sm dan kam bo‘lmasligi kerak. Chim yotqizilganda uning tez rivojlanishi uchun, ostiga 5sm qalinlikda o‘stirish qatlami yotqiziladi. Har bir chim yog‘och qoziq bilan yerga mahkamlanadi. Yakka yoki juft tax urishda suv tezligi va balandligini inobatga olib 15÷30sm li Ilmiybaza.uz (tozalash, o‘zanni rejalashtirish va h. k.). Katta suv toshqinlari davrida yuvib ketish xavfi bo‘lgan ko‘prikdagi ko‘tarmalar, moslovchi inshootlar, konuslar, tayanchlar himoya qilish maqsadida kerakli (tuproq, tosh, qoplangan qum va h. k.) materiallarni tayyorlash lozim. Katta suv toshqinlaridan so‘ng ko‘prikning barcha elementlarini, ayniqsa tayanch, ko‘tarma konuslari moslama inshootlari va ko‘prikga chiqish joylarini tekshirish lozim. Bu kabi poezdlar harakati xavfsizligiga xavf soluvchi elementlarning nosozligi qisqa muddatda tuzatilishi, qolgan boshqa element nosozliklari esa keyingi toshqinlar bo‘lgungacha bartaraf etilishi lozim. Suv toshqinlari quyidagi nosozliklarni keltirib chiqaradi: a) ko‘prik va quvur tuynugining katta bo‘lmaganligi sababli ko‘tarmalarni yuvib ketishi; b) ko‘p hollarda bog‘lanmalarning qoniqarsizligi oqibatida kelib chiqadigan, ostki va ustki ko‘tarma konuslarini yuvib ketishi; v) chiqindi to‘planishi (ayniqsa kichik ko‘prik va quvurlarda) suv omboridan ko‘prikdan oshadigan suv berilishi, suv hajmining oshib ketishida yuzaga keladigan so‘v o‘tkazish tizimining buzilishi natijasida o‘zanni yuvilib ketishi; g) ko‘prik tuynigi kichikligi, oqim buramaliligi, ko‘prik yaqinida suv tezligining o‘zgarishi natijasida tayanchni yuvib ketishi; d) o‘zanning surilishi. Ko‘prikning o‘tish elementlarida ko‘rsatib o‘tilgan kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida har bir vaziyat bo‘yicha tegishli tadbir ishlab chiqiladi. Ma’lum bir mas’uliyatli holatlarda loyihani tekshirish ishlari amalga oshiriladi. Ko‘prikning konusi, moslama inshooti va ko‘tarma yonbag‘rining yuvilib ketishi ko‘p hollarda uchraydigan xodisa hisoblanadi. Yonbag‘irlar turli usullarda mustahkamlanadi; jumladan: chim o‘tkazish (3.1-rasm), toshlardan tax urish (3.2-rasm), oddiy va to‘qima shaklda shox-shibba, beton va temirbeton plitalarni terish. Yon bag‘irni mustahkamlashda chimlar yonbag‘ir ostidan boshlab gorizontal yo‘nalish bo‘yicha butun yonbag‘irga yotqiziladi, devor qismida esa yamoq joylar ustidan chim yotqizish kerak. Chimning qalinligi 6sm dan, uzunligi 20sm dan kam bo‘lmasligi kerak. Chim yotqizilganda uning tez rivojlanishi uchun, ostiga 5sm qalinlikda o‘stirish qatlami yotqiziladi. Har bir chim yog‘och qoziq bilan yerga mahkamlanadi. Yakka yoki juft tax urishda suv tezligi va balandligini inobatga olib 15÷30sm li