Ilmiybaza.uz
TRANSPORT INSHOOTLARI TEXNIK DIAGNOSTIKASINING
MAQSAD, VAZIFA VA USULLARI
REJA:
1. Transport inshootlari konstruksiyalarini tekshirishning asosiy maqsadi va
vazifalari.
2. Inshootlar diagnostikasining umumiy usullari.
3. Qurilish konstruksiyalari va inshootlarning tajriba usullari.
4. Suv o‘tkazuvchi quvurlar tekshirish.
Tayanch so‘zlar va iboralar:
tekshirishning asosiy maqsadi va vazifalari; inshootlar diagnostikasi;
tekshirishning asosiy bosqichlari; loyihaviy hujjatlar; ishchi va ijro chizmalari;
hufiya (ko‘rinmaydigan-yashiringan) ishlar dalolatnomalar; birlamchi tanishuv;
to‘la va saylanma tekshiruv; qurilish konstruksiyalari va inshootlarning tajriba
usullari; suv o‘tkazuvchi quvurlar; quvur kallagi; dumaloq quvurlar;, to‘g‘ri
to‘rtburchak quvur; quvur tuynugi; quvur zveno va poydevorlar (poydevorli
quvurlar uchun) seksiyalari; temirbeton, beton va toshli quvurlar; metall gofrirovka
qilingan quvurlar.
1. Transport inshootlari konstruksiyalarini tekshirishning asosiy maqsadi
va vazifalari
Har qanday inshootni tekshirishning maqsadi – bu uning konstruktiv va
ekspluatatsion tavsiflarini va ishlaydigan ob’ektlarni, ularning elementlari va
materiallarining holatini tavsiflaydigan ko‘rsatkichlarni sifatli hamda miqdoriy
baholashga mo‘ljallangan usul va vositalarni ishlab chiqish va ulardan keyinchalik
texnik talablarga muvofiq foydalanish bo‘yicha tavsiyanomalar tuzishdir .
Ilmiybaza.uz
Konstruksiyaning ba’zi elementlarini tayyorlash jarayoni, ularni tashish va
montaj ishlari, belgilangan o‘lchovlardan tasodifiy chekinishlarga olib kelishi
mumkin. Bu chekinishlar tegishli texnologik me’yorlar asosida tartibga solinadi.
Tekshirishdan
maqsad
–
muhandislik
inshootlari,
konstruksiyalar
va
materiallaridagi o‘zgarishni aniqlashdan iborat.
Transport inshootlari konstruksiyalarini tekshirishning asosiy maqsadi –
konstruksiyaning haqiqiy texnik holatini, uning hozirgi davrdagi hisobiy yukni
qabul qila olish qobiliyatini aniqlash va transport inshootlaridan normal
foydalanishni ta’minlashdan iborat. Tekshirish jarayonida konstruksiya yoriqlari,
loyihadan va amalda bo‘lgan me’yor hamda texnik talablardan chekinish hollari
aniqlanadi, shuningdek real yuk ostida konstruksiyaning ish faoliyati aniqlanadi.
Tekshirish natijasida yana ma’lum bir konstruksiyalar, uzellar va butun inshootning
fizik (jismoniy) eskirishi, avariya yoki foydalanishda vujudga kelishi mumkin
bo‘lgan holatlar aniqlanadi. Tekshirish vazifasiga transport inshootlarini
rekonstruksiya qilish orqali yangi eng maqbul yuk va foydalanish usulini topish ham
kirishi mumkin. Agarda tekshirish avariya holatidan so‘ng amalga oshirilsa, u holda
uning sabablari, transport inshootlarini yoki uning ma’lum bir qismini tiklash
maqsadga muvofiqligi tahlil qilinadi. Transport inshootlarining bozor bahosi
aniqlanganda konstruksiya eskirishini va boshlang‘ich qiymati kamayishini,
qilinishi lozim bo‘lgan ta’mirlash xarajatlari va nosozliklarni bartaraf etish uchun
ketadigan xarajatlarni aniqlash uchun butun transport inshootlari va konstruksiya
bo‘yicha tekshirish amalga oshiriladi.
Tekshirishda inshootning barcha qismlari ko‘zdan kechiriladi. Lozim bo‘lgan
hollarda ko‘rik turli apparat va o‘lchash asboblarida amalga oshiriladi. Tekshirish,
odatda, ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda texnik hujjatlar
sinchiklab o‘rganiladi, umumiy ko‘rik o‘tkaziladi. Umumiy ko‘rik natijasi asosida
yanada chuqurroq o‘rganiladigan detal va elementlar aniqlanadi. Ular o‘lchash
asboblari va vositalari yordamida tekshiriladi. Bundan elementlar va detallar nosoz
yoki shikastlangan qismlar ichidan tanlab olinadi. Lozimligiga qarab materiallar
sifati, mustahkamlik va deformatsiya tavsifi o‘rganiladi. Inshootni turli qismlarining
Ilmiybaza.uz
holatini aniqlash uchun gorizontal va vertikal tasvirlov bajariladi. Tekshirish oldin
ishlab chiqilgan tarx asosida amalga oshiriladi. Uning natijalari eskiz (homaki
chizma) va chizmalari bilan birga maxsus jurnallarga qayd qilinadi. Umimiylik kasb
etadigan nosozliklar suratga olinadi.
Ko‘prik va quvurlarda olib borilgan tekshirish ma’lumotlari natijasida inshoot
sifati va foydalanishga yaroqliligi, yuk ko‘tarish qobiliyati aniqlanadi, hamda
ta’mirlash va boshqa qismlarini mustahkamligini oshirish bo‘yicha takliflar beriladi.
Mos bo‘lgan qayta hisob ma’lumotlari asosida guvohnomalash natijasida
inshootning umumiy holati aniqlanadi. Lozim bo‘lsa, statik va dinamik sinovlarni
o‘tkazish masalalari hal qilinadi.
Taqdim etilgan inshootlarni tadqiq qilish usuli oldinga qo‘yilgan maqsadga,
muddatga, ijro etish imkoniyati va byurtmachi ihtiyoriga qarab uzaytirilishi va
qisqartirilishi mumkin, tadqiq o‘tkazish tarxi dasturini tayyorlashda inobatga
olinadi. Qo‘shimcharavishda o‘tkazish bosqichlari, muddati, mas’ul shaxslar va b.
ko‘rsatiladi. Birinchi navbatda avariya holati vujudga kelishining oldini olish
tadbirlari ko‘rilishi lozim. Mustahkamligi ishonchsiz bo‘lgan konstruksiyalar
imkoniyatga qarab vaqtinchalik yuklardan holi qilinishi kerak. Ba’zi hollarda ular
ostida himoya o‘rmonlari tashkil etiladi. Bu uchastkalar o‘rab olinadi, avariya holati
va konstruksiya holatining yomonlashishini olib keluvchi ishlarni bajarmaslik
to‘g‘risida odamlar xabardor qilinadi.
Tekshirish o‘tkazish dasturini tayyorlash bilan bir vaqtda uni bajarishda
foydalaniladigan moslamalar, jihozlar, asboblar va ushbu ishlarni amalga oshiruvchi
personal tayyorlanadi. Tekshirish dasturida har bir ishni amalga oshiruvchi shaxs va
bajarish muddati ko‘rsatilishi lozim. Tekshirish dasturi ijrochi tomonidan
topshiriqqa asosan rasmiylashtirilganda, u ob’ekt boshlig‘i bilan kelishiladi. Odatda,
u tekshirishni o‘tkazish, hamda amaliy yordam berish va ob’ektning texnik holati
to‘g‘risida xulosa tayyorlash uchun, o‘zining maxsus vakilini ajratish mas’uliyatini
oladi.
2. Inshootlar diagnostikasining umumiy usullari
Ilmiybaza.uz
Ilmiy-texnik
taraqqiyotning
tezlashishi
sharoitlarida
turli
texnologik
jarayonlarning shiddatli mukammallashuvi ro‘y bermoqda. Bunday holat o‘zining
orqasidan eskirgan dastgohlarning yangi, yuqori unumdorlikka ega bo‘lgan, yanada
tezkorroq ishlaydiganlariga almashtirishga olib keladi, bu esa qurilish
konstruksiyalarga uzatiluvchi yuklarning ortishiga, foydalanishdagi inshootlarning
me’moriy-rejalashtiruv echimlarning o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Transport
inshootlarining rekonstruksiyasi, ularning ishonchlilik darajasini zamonaviy
talablarga keltirish ham ularning haqiqiy ahvolini baholash zaruriyatini shartlaydi.
Inshootni rekonstruksiya qilish talablari, shuningdek uzoq vaqt jarayonidagi fizik
emirilishi, yuk yo‘sinlarining noiloj o‘zgarishlari, turli shikastlanishlar, boshdan
kechirilgan er qimirlashlar va boshqa tabiiy ofatlar, avariyalar hamda falokatlarning
oqibatlari
quruvchi-muhandislar
oldiga
transport
inshootlari
qurilish
konstruksiyalarining ahvolini baholash, ularning bundan keyingi samarali
ekspluatatsion imkoniyatlarini oshkor qilish vazifasini qo‘yadi. Qo‘yilgan
vazifalarni hal qilish konstruksiyalar va inshootlarning, qaysilarning natijalari
tegishli tavsiyalar tayyorlash imkonini beradigan tekshiruv va sinovlari bilan
bevosita bog‘liqdir. Ularning asosida loyihachilar zaruriy konstruksion echimlarni
ishlab chiqadilar. Qurilish konstruksiyalarini tekshirish uchta asosiy bosqichdan
iboratdir:
1) loyihaviy hujjatlar, ishchi va ijro chizmalari, hufiya (ko‘rinmaydigan-
yashiringan) ishlar dalolatnomalari bilan birlamchi tanishuv; loyihaviy va ijro
hujjatlari bilan tanishuv konstruksiyaviy echimlarga baho berish, inshootning eng
og‘ir sharoitlarda ishlayotgan, elementlarini oshkor qilish, amalda ta’sir etayotgan
yuklarning qiymatlarini aniqlash imkonini beradi;
2) ob’ektni ko‘zdan kechirish uning loyihaga mosligini aniqlashtirish, ko‘zga
tashlanuvchi nuqsonlarni (temirbeton elementlarda yoriqlar, oqmalar, himoya
qatlamlarining o‘pirilgan joylari, metall elementlarning korroziyasi, elementlarning
salqiliklari mavjudligini, shuningdek choklarning, payvandli, boltli hamda parchin
mixli birikmalarning ahvolini va h.k.) oshkor qilish, inshootni tekshirish tarxini
tuzish, sindirmaydigan usullarda tadqiq qilish majmuini o‘tkazish;
Ilmiybaza.uz
3) inshoot ahvolini tahlili va oshkor qilingan nuqsonlarni bartaraf etish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Inshootning ko‘z qirida baholash tekshirilayotgan konstruksiya ahvoli
to‘g‘risida dastlabki boshlang‘ich axborotni beradi, konstruksiyalarning emirilish
darajasi to‘g‘risida mushohada qilish, keyingi sinovlarni, ayrim elementlar hamda
konstruksiyani
butkul
buzilishga
olib
kelmaydigan
usullarni
qo‘llab
muayyanlashtirish imkonini beradi. Bunday sinovlar konstruksiyalarni statik
yuklashda ham, yuklarning dinamik ta’sir etishida ham o‘tkazilishi mumkin. Ushbu
sinovlarning majmui inshootning geometrik ko‘rsatkichlarini (oraliq, qalinlik,
balandliklar va h.k.) qiymatlarini, materiallarning mustahkamlik va strukturasiga oid
tavsiflarini, betonning himoya qatlami qalinligini, armaturaning joylashgan o‘rnini,
elementlarning salqiliklarini va deformatsiyalarini, konstruksiyalarning tebranish
amplitudalari va davrlarini, ayrim nuqtalarining tezlanishlarini va h.k. aniqlashni o‘z
ichiga kiritadi.
Nomaqbul sharoitlarda qolgan yoki shikastlanishga ega bo‘lgan va
konstruksiyalar ishonchililigi, hamda insonlar havfsizligida shubha tug‘diradigan,
eng mas’uliyatli konstruksiyalarda tekshiruv to‘la va saylanma bo‘lishi mumkin.
Tekshirish butun yoki muhim, odamlarga xavf soladigan, mustahkamligi shubha
ostiga olinadigan yoki noqulay sharoitdagi shikastlangan konstruksiyalarda amalga
oshirilishi lozim. Transport inshooti qurilish konstruksiyalarini tekshirish
konstruksiya elementlarini loyihaga to‘g‘ri kelishi, haqiqatdagi ish tizimi, montaj
qilish va tayyorlashdagi sifatni tekshirish usullarini o‘z ichiga oladi. Shu sababli,
temirbeton ko‘prik konstruksiyalarini tayyorlaydigan zavodlar tegishli texnik
talablarga javob berishi lozim. Uzunligi, qalinligi, eni, notekisligi, diagonallar
uzunligining har xilligi, quyma detallarning siljishi va himoya qatlami qalinligi
bo‘yicha loyihadagi o‘lchamlardan ruxsat etilgan miqdordan chetga chiqish
o‘rnatiladi. Beton tayyorlashda foydalaniladigan materiallar standartlarda qo‘yilgan
talablarni qoniqtirishi, sovuqqa moslangan markali va mustahkam sinfli betondan
foydalanishni ta’minlashi lozim. Ish armaturasi beton himoya qatlamining qalinligi
chizmadagi ko‘rsatkichga to‘g‘ri kelishi kerak. Beton yuzasi tekis, har xil dog‘,
Ilmiybaza.uz
chuqurcha va ochiq holdagi havo tirqishlaridan, po‘lat qurilish moslamalari va
armaturalar yoriqlaridan holi bo‘lishi lozim.
Yig‘iladigan va foydalaniladigan konstruksiyalarni real sharoitda ishlash
holatini o‘rganish, xuddi ularni tayyorlashdagi sun’iy inshoot nazorati usulida
amalga oshiriladi. Lekin, ko‘pincha foydalanilayotgan konstruksiya loyiha va ish
hujjatlarida mavjud bo‘lmagan holatlar uchrab turadi. Bu holda kerakli hujjatlarni
tiklash maqsadida ularning real ish jarayonidagi tizimi hisobga olinadi. Bunga
loyihadan chiqib ketgan tizim ish qobiliyatini aniqlash misol bo‘ladi. Foydalanish
yoki montaj qilish jarayonida shikastlangan, inson xayotiga zomin bo‘lgan baxtsiz
voqealar sababi taxlilini tadqiq qilish usullariga katta talab qo‘yiladi. Qurilish
konstruksiyalari va inshootlarida o‘tkazilgan tekshirishlar umumiylik kasb etadigan
nosozliklarni aniqlashga, konstruktiv sxemasini, tayyorlash va montaj qilish
texnologiyasini yaxshilashga, u yoki bu konstruksiyalar hisobini aniqlashtirishga
imkon beradi.
3. Qurilish konstruksiyalari va inshootlarning tajriba usullari
Tajriba o‘tkazish tekshirishning bir bo‘limi bo‘lib, uslubi, jihoz bilan
ta’minlanishi, qayta ishlash usuliga ko‘ra tajriba mexanikasining mustaqil bir
yo‘nalishidir. Bu yo‘nalishning maqsadi sinash asosida konstruksiya materiallari
tarkibi, inshootning amaldagi ishi faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olishdan
iborat. Hech qanday, hatto aniq hisoblar ham tizimlarning amaldagi holati haqida
ob’ektiv ma’lumot bera olmaydi. Qurilish mexanikasida egiluvchanlik va plastiklik
nazariyasi, materiallar qarshiligi hisobi zamonaviy ilg‘or usullarda hisoblanadi;
biroq, bu usullar tajriba asosida olingan ob’ektiv ma’lumot asosida qo‘lanishi lozim.
Ammo ulardan biron birini tajribadan o‘tkazmasdan foydalanib bo‘lmaydi.
Hayratlanarlisi shuki, zamonaviy EHM asosida olingan hisobiy sxemalar, ularni
hisoblashda 10-8 va undan kam bo‘lgan xatolikka yo‘l qo‘yilgan natijalarni kuzatsak,
amalda hisobga olinadigan yuk, mustahkamlik tavsifi va inshoot parametrlaridan
chetga chiqish 10 – 20% atrofida bo‘lishini ko‘rish mumkin. Bu inshootning
zamonaviy hisoblash usuli nazariyasi mavqeini kamaytirmaydi, balki bu hisoblash
![Ilmiybaza.uz
usuli ma’lumotlarni tajriba asosida olinadigan aniq ma’lumotlarga bog‘likliligini
umumlashtirish lozimligini alohida ko‘rsatib o‘tadi. Tajriba olib borish usullari va
jihozlariga konstruksiya, inshootga ta’sir etadigan tashqi kuchlar sezilarli yuk
bo‘ladi. Bunda vaqtinchalik yuk ostida sekin asta o‘zgaradigan statik yuklar va qisqa
vaqt ichida o‘zgaradigan dinamik yuklar turlicha bo‘ladi [12, 24, 27, 36, 48].
Qurilish konstruksiyalari va inshootlarni tajriba usullari hamda jihozlari
yordamida hal qilinadigan uchta asosiy vazifani shakllantirish mumkin.
Birinchi vazifaga konstruksiya materiallarining issiqlik, tarkibiy, mustahkamlik
va deformativ tavsiflarini, shuningdek konstruksiyaning tashqi kuchlarga
ko‘rsatadigan qarshiligi tavsifini aniqlash kiradi.
Ikkinchi vazifa hisoblash asosida olinadigan konstruksiyadagi siljishlarni,
hisobiy sxemalarni mos ravishda amaldagi yoki uning modelidagi yuz beradigan
konstruksiyadagi siljishlarni, hisobiy sxemalarini solishtirishdan iborat.
Uchinchi vazifa – oxirgi yillarda rivojlanish jarayoniga kirgan hisobiy
modellarni identifikatsiya qilishdan, hamda tajriba tekshirishlari natijasiga
asoslangan hisobiy sxemalarni sintez qilishdan iborat. Nazariy jihatdan bu vazifani
hal etish kibernetika muammolari, jumladan «qora javon» muammosi bilan
chambarchas bog‘liqdir. Biroq, klassik amaliy vazifalarni ko‘rib chiqishdan farqli
o‘laroq, bunda arxitektura-rejalashtirish qarorlari asosida aniqlanadigan tarhdagi
konstruksiyaning geometrik ma’lumotlari, asosiy konstruksiya turi va tavsifi
to‘g‘risida, inshootlarda foydalaniladigan konstruksiya elementlarini tanlash kabi
tizim ko‘rsatkichlarini ko‘zatish mumkin. Berilgan hisobiy modelda tajriba tahlili
asosida olingan tashqi yuk va tizim reaksiyasi (burilish, deformatsiya, tezlik,
tezlashish) ko‘rsatkichlari aniqlanadi va uning foydalanishga yaroqliligi,
mustahkamligi, pishiqliligi, bardoshliligi va yorilishga qarshililigiga baho beriladi.
Qurilish konstruksiyalari va inshootlariga qo‘yiladigan me’yoriy talablar.
Har qanday inshootlarga quyidagi talablar qo‘yiladi:
- barcha inshootlar, shuningdek ularning ayrim elementlari mustahkam va
ustivor bo‘lishi lozim, ya’ni statik, dinamik yoki vibratsion hususiyatga ega yuklar
ta’sir etganida inshootlarning yuk ko‘tarish qobioliyati ta’minlanishi kerak;](/media/image/transport-inshootlari-texnik-diagnostikasining-maqsad-vazifa-va-usullari752page_7.png "Ilmiybaza.uz
usuli ma’lumotlarni tajriba asosida olinadigan aniq ma’lumotlarga bog‘likliligini
umumlashtirish lozimligini alohida ko‘rsatib o‘tadi. Tajriba olib borish usullari va
jihozlariga konstruksiya, inshootga ta’sir etadigan tashqi kuchlar sezilarli yuk
bo‘ladi. Bunda vaqtinchalik yuk ostida sekin asta o‘zgaradigan statik yuklar va qisqa
vaqt ichida o‘zgaradigan dinamik yuklar turlicha bo‘ladi [12, 24, 27, 36, 48].
Qurilish konstruksiyalari va inshootlarni tajriba usullari hamda jihozlari
yordamida hal qilinadigan uchta asosiy vazifani shakllantirish mumkin.
Birinchi vazifaga konstruksiya materiallarining issiqlik, tarkibiy, mustahkamlik
va deformativ tavsiflarini, shuningdek konstruksiyaning tashqi kuchlarga
ko‘rsatadigan qarshiligi tavsifini aniqlash kiradi.
Ikkinchi vazifa hisoblash asosida olinadigan konstruksiyadagi siljishlarni,
hisobiy sxemalarni mos ravishda amaldagi yoki uning modelidagi yuz beradigan
konstruksiyadagi siljishlarni, hisobiy sxemalarini solishtirishdan iborat.
Uchinchi vazifa – oxirgi yillarda rivojlanish jarayoniga kirgan hisobiy
modellarni identifikatsiya qilishdan, hamda tajriba tekshirishlari natijasiga
asoslangan hisobiy sxemalarni sintez qilishdan iborat. Nazariy jihatdan bu vazifani
hal etish kibernetika muammolari, jumladan «qora javon» muammosi bilan
chambarchas bog‘liqdir. Biroq, klassik amaliy vazifalarni ko‘rib chiqishdan farqli
o‘laroq, bunda arxitektura-rejalashtirish qarorlari asosida aniqlanadigan tarhdagi
konstruksiyaning geometrik ma’lumotlari, asosiy konstruksiya turi va tavsifi
to‘g‘risida, inshootlarda foydalaniladigan konstruksiya elementlarini tanlash kabi
tizim ko‘rsatkichlarini ko‘zatish mumkin. Berilgan hisobiy modelda tajriba tahlili
asosida olingan tashqi yuk va tizim reaksiyasi (burilish, deformatsiya, tezlik,
tezlashish) ko‘rsatkichlari aniqlanadi va uning foydalanishga yaroqliligi,
mustahkamligi, pishiqliligi, bardoshliligi va yorilishga qarshililigiga baho beriladi.
Qurilish konstruksiyalari va inshootlariga qo‘yiladigan me’yoriy talablar.
Har qanday inshootlarga quyidagi talablar qo‘yiladi:
- barcha inshootlar, shuningdek ularning ayrim elementlari mustahkam va
ustivor bo‘lishi lozim, ya’ni statik, dinamik yoki vibratsion hususiyatga ega yuklar
ta’sir etganida inshootlarning yuk ko‘tarish qobioliyati ta’minlanishi kerak;")
Ilmiybaza.uz
usuli ma’lumotlarni tajriba asosida olinadigan aniq ma’lumotlarga bog‘likliligini
umumlashtirish lozimligini alohida ko‘rsatib o‘tadi. Tajriba olib borish usullari va
jihozlariga konstruksiya, inshootga ta’sir etadigan tashqi kuchlar sezilarli yuk
bo‘ladi. Bunda vaqtinchalik yuk ostida sekin asta o‘zgaradigan statik yuklar va qisqa
vaqt ichida o‘zgaradigan dinamik yuklar turlicha bo‘ladi [12, 24, 27, 36, 48].
Qurilish konstruksiyalari va inshootlarni tajriba usullari hamda jihozlari
yordamida hal qilinadigan uchta asosiy vazifani shakllantirish mumkin.
Birinchi vazifaga konstruksiya materiallarining issiqlik, tarkibiy, mustahkamlik
va deformativ tavsiflarini, shuningdek konstruksiyaning tashqi kuchlarga
ko‘rsatadigan qarshiligi tavsifini aniqlash kiradi.
Ikkinchi vazifa hisoblash asosida olinadigan konstruksiyadagi siljishlarni,
hisobiy sxemalarni mos ravishda amaldagi yoki uning modelidagi yuz beradigan
konstruksiyadagi siljishlarni, hisobiy sxemalarini solishtirishdan iborat.
Uchinchi vazifa – oxirgi yillarda rivojlanish jarayoniga kirgan hisobiy
modellarni identifikatsiya qilishdan, hamda tajriba tekshirishlari natijasiga
asoslangan hisobiy sxemalarni sintez qilishdan iborat. Nazariy jihatdan bu vazifani
hal etish kibernetika muammolari, jumladan «qora javon» muammosi bilan
chambarchas bog‘liqdir. Biroq, klassik amaliy vazifalarni ko‘rib chiqishdan farqli
o‘laroq, bunda arxitektura-rejalashtirish qarorlari asosida aniqlanadigan tarhdagi
konstruksiyaning geometrik ma’lumotlari, asosiy konstruksiya turi va tavsifi
to‘g‘risida, inshootlarda foydalaniladigan konstruksiya elementlarini tanlash kabi
tizim ko‘rsatkichlarini ko‘zatish mumkin. Berilgan hisobiy modelda tajriba tahlili
asosida olingan tashqi yuk va tizim reaksiyasi (burilish, deformatsiya, tezlik,
tezlashish) ko‘rsatkichlari aniqlanadi va uning foydalanishga yaroqliligi,
mustahkamligi, pishiqliligi, bardoshliligi va yorilishga qarshililigiga baho beriladi.
Qurilish konstruksiyalari va inshootlariga qo‘yiladigan me’yoriy talablar.
Har qanday inshootlarga quyidagi talablar qo‘yiladi:
- barcha inshootlar, shuningdek ularning ayrim elementlari mustahkam va
ustivor bo‘lishi lozim, ya’ni statik, dinamik yoki vibratsion hususiyatga ega yuklar
ta’sir etganida inshootlarning yuk ko‘tarish qobioliyati ta’minlanishi kerak;
Ilmiybaza.uz
- elementlarning
ko‘chishlari,
talablar
tomonidan
shartlashilgan,
foydalanishdagi qulaylik va imkoniyatlar chegaralardan tashqariga chiqmasligi
kerak;
- tashqi
ko‘rinishini
yomonlashtiruvchi,
me’yoriy
ekspluatatsion
imkoniyatlarini buzuvchi yoki inshootning umrboqiyligini kamaytiruvchi yoriqlar
va shikastlanishlar paydo bo‘lmasligi kerak.
SHu vaqtning o‘zida qo‘llanilayotgan materiallar sinflari va markalari borasida
ham, ayrim elementlar kesimlari borasida ham, shuningdek butkul inshoot
konstruktiv tizimida ham ortiqcha zahiralarga yo‘l qo‘yilmasligi lozim.
Qo‘llaniladigan
hisobiy
sxemalar
konstruksiyalarning
ideallashtirilgan
o‘xshatmalari holos, va qandaydir darajada ularning haqiqiy ishiga mos kelmaydi,
barcha hisoblar esa shartlilik elementlariga ega bo‘lib, bunday natijalarni to‘g‘ri
baholay olmoq lozim. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, foydalanishdagi inshootlarning
ahvolini va ishini baholashda quyidagilarni e’tiborga olish zarur:
statik hisobiy sxemalarning shartliligini va ular bo‘yicha hisoblab topilgan
zo‘riqishlarning inshootlar konstruksiyalarida ularning haqiqiy taqsimlanishidan
ehtimoliy og‘ishini;
materiallarning qo‘llanilayotgan hisobiy tavsiflarining shartliligini;
yuklarning hisobiy qiymatlaridan ehtimoliy og‘ishlarini;
tashqi muhitning amaldagi ta’sirini.
Ko‘pincha yuqorida qayd qilib o‘tilgan barcha omillar majmui ta’sirini nazariy
yo‘l bilan baholashning iloji bo‘lmaydi. Bunday holatdan chiqishning bittagina yo‘li
materiallar va konstruksiyalarni eksperimental tadqiqidir.
Hisobiy sxemalar va qurilish materiallari tavsiflarining shartliligi. Inshoot
hisobiy sxemasini uning konstruktiv sxemasidan kelib chiqib, bunda hisobiy
zo‘riqishlarning mavjud konstruksiyada vujudga kelishi mumkin bo‘lgan
zo‘riqishlar bilan iloji boricha to‘laroq mos kelishini ta’minlashga intilib
tayinlanadi.
Haqiqiy yuklar va ta’sirlarni aniqlash. Inshootni rekonstruksiyasiga kirishgan
sari, ayrim konstruksiyadan yoki butkul inshootdan yangi sharoitlarda
Ilmiybaza.uz
kuchaytirishlarsiz havfsiz foydalanishni ta’minlash uchun barcha imkoniyatlarni
ishlatib, amalda ta’sir etuvchi hamda istiqbolli yuklar va ta’sirlarni izchil tarzda
tahlil qilib chiqish zarurdir.
Huddi yangi ob’ektlarni loyihalashdagidek, rekonstruksiyani loyihalashda ham
ta’sir etishining davomiyligiga qarab yuklarni doimiy va vaqtinchalariga ajratiladi.
O‘z navbatida, yuklar so‘nggilari ham uzoq muddatli, qisqa muddatli hamda
mahsuslariga ajratiladi. Doimiylariga yuk ko‘taruvchi hamda muhofazalovchi
konstruksiyalarning og‘irliklari, grunt bosimi va og‘irligi, kuchaytirishda oldindan
zo‘riqtirish ta’siri va h.k. lar kiritiladi. Uzoq muddatli vaqtinchalari – statsionar
texnologik dastgohlarning og‘irligi, saqlash uchun idishlar ichidagi suyuqliklar,
gazlar, to‘kma materiallarning bosimi, uzoq muddatli harorat ta’siri, kran hamda qor
yuklarining ma’lum qismlari va h.k. lardir. Qisqa muddatli vaqtincha yuklarga
dastgohlarni ta’mirlash hamda ularga hizmat qilish zonalaridagi odamlar, detallar,
materiallar va jihozlarning og‘irligi, transport, qor va shamol yuklarining ma’lum
qismlari, shuningdek harorat-iqlimiy ta’sirlar kiradi. Mahsus yuklarga avariya
vaziyatlarida paydo bo‘ladigan, hamda seysmik, portlash ta’sirlari, grunt
strukturasining negizidan o‘zgarishi jarayonidagi zaminlarning notekis cho‘kishlari
va h.k. yuklar kiritiladi.
Rekonstruksiyada me’yoriy yuklar o‘rtacha qiymatlaridan ortishining oldindan
berilgan ehtimolligiga ko‘ra yoki texnologik dastgohlardan me’yoriy foydalanish
tomonidan ko‘zda tutilgan eng katta qiymatariga ko‘ra tayinlanadi. Me’yoriy yuklar
bo‘yicha konstruksiyalarning ikkinchi guruh chegaraviy holatlar bo‘yicha hamda
inshootlar zaminlarining hisob-kitoblari bajariladi. Haqiqiy yuklar va ularning
uyg‘unliklarini topish tajribaviy yo‘l bilan yoki me’yorlarga amal qilgan holda
topish mumkin. YUklarning qiymatlari «YUklar va ta’sirlar» 2.01.07-97 QMQ ga
binoan, shuningdek muayyan ishlab chiqarishning hususiyatlarini e’tiborga oluvchi
texnologik topshiriqlarni e’tiborga olib qabul qilinadi. Konstruksiyalarning
mustahkamlik va ustivorlikka hisob-kitoblarida me’yoriy qiymatlarni odatda birdan
katta bo‘lgan yuklar bo‘yicha γf koeffitsientga ko‘paytirib olinadi. 1- va 2- toifali
yoriqbardoshlilikka ega bo‘lgan temirbeton konstruksiyalarda yoriqlar paydo
