Amaliy mashg‘ulot Amaliy mashg‘ulot mavzusi: Tuberkulyoz diagnostikasi: ob’ektiv va klinik-laborator tekshirish usullari. Tuberkulin sinamalari (Diaskintest), funksional tekshirish usullari, rentgenodiagnostika va bronxoskopiya. 1. Mashg‘ulot o‘tkazish joyi, jixozlanishi: - ftiziatriya kafedrasi; VSQKDni terapevtik bo‘limlari; klinik laboratoriyasi; - jadvallar majmuasi, uslubiy qo‘llanmalar, reaktivlar majmuasi, binokulyar mikroskop, videofilm; - TSO: binokulyar mikroskop, 2-mashg‘ulotning kompyuter prezentasiyasi. 2. Mashg‘ulotning davomiyligi – 5 soat 3. Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga tuberkulyozda immunitet va allergiyani hamda tuberkulyozni laborator diagnostika usullarini o‘rgatish. O‘qitish masalalari: - tuberkulyozga qarshi ortirilgan immunitet mexanizmlarini o‘rgatish; -tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchini hususiyati bilan tanishtirish; - balg‘amni bakterioskopiya usulini o‘tkazilishi o‘rgatish; -balg‘am yig‘ishni tashkil qilishni , TB- 05 to‘ldirishni o‘rgatish; -balg‘amni bakteriologik usuluni o‘tkazzishni o‘rgatish; -balg‘amni biologik usuluni sezgirligi va ahamiyatini o‘rgatish; Talabalar bilishi kerak: - tuberkulyozda immunitet va allergiya; -. tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchini hususiyatlarini; - balg‘amni bakterioskopiya usulini o‘tkazzishni; -balg‘am ygishni tashkil qilishni, TB- 05 to‘ldirishni ; -balg‘amni bakteriologik usuli bilan tekshirishni; -balg‘amni biologik usuli bilan tekshirishni; Talabalar bajara olishi kerak: - tuberkulyoz kasalligiga gumon qilinganlarda, balg‘am tekshirish uchun yo‘llanmani to‘ldirish; - balg‘amda surtma tayyorlashni; -surtmani Sil- Nelsen usulida bo‘yashni; - bakterioskopiyani o‘tkazzib tuberkulyoz tayoqchasini aniqlashni; - tuberkulyoz tayoqchani ajratish gradatsiyasini baholashni. 44.. M Moottiivvaattssiiyyaa Tuberkulyozda immunitet va allergiya tuberkulyoz patogenezida asosiy omillaridan xisoblanadi. Tuberkulyoz kasalligi immunobiologik xolatni o‘rganishga asoslanadi. O‘pka va boshqa tizimlar tuberkulyozida profilaktika, diagnostika va davolash usullari qo‘llaniladi. Xozirgi kunda tuberkulyoz kasalligini aniqlash balg‘amni bakterioskopiya usuli bilan aniqlashga asoslanadi. Talabalarni bu usulni mohiyati bilan tanishtirib, poliklinikaga murojaat qilgan bemorda tuberkulyoz kasalligini gumon qilishni bilishi shart. O‘pkasida tuberkulyoz jarayoni mavjud bo‘lgan bemorni, ayniksa tuberkulyoz tayoqcha ajratayotgan, epidemiologtk havfli bemorldar aniqlanadi. 5. Fanlararo va fan ichida bog‘liqlik Ushbu mavzuni o‘qitish talabalarning mikrobiologiya – tuberkulyoz mikobakteriyasi aniqlash va hususiyatlarini o‘rganish, shuningdek, terapiya, xirurgiya, ginekologiya, rentgenologiya, yuqumli kasalliklar, endokrinologiya, gematologiya, urologiya, teri-tanosil kasalliklari, oftalmologiya kabi fanlar bilan bir qatorda tuberkulyoz kasalligini boshqa kasalliklar bilan qiyosiy tashxislashga asoslanadi. 6. Darsning mazmuni 6.1. Nazariy qism. Tuberkulyozning immunitet fenomenlari Organizmning tuberkulyozga qarshi kurashishida asosan so‘ng paydo bo‘lgan xujayralar immunitetiga ahamiyat beriladi. Uning asosida makrofaglar faolligini oshirish va ularning T-limfotsitlarga ta’sirini kuchaytirish yotadi. Tuberkulyoz tayoqchalarining o‘ziga qabul qilib olgan fagotsitlar parchalanishi natijasida fagotsit xujayrasidan tashqariga tuberkulyoz tayoqchalarining bo‘lakchalari chiqib, α1-oqsil va fermentlar bilan birgadir, natijada mediator (interleykin-1) paydo bo‘ladi. Paydo bo‘lgan interleykin ta’sirida T-limfotsitlarining faolligi ko‘payadi. T-limfotsitlari esa o‘z navbatida limfokin – mediatorlarini (interleykin 2) ishlab shiqaradi, bu esa makrofaglarning xarakatini va tuberkulyoz tayoqchalariga nisbatan bo‘lgan fermentativ faolligini oshiradi. Makrofaglar tomonidan ishlab shiqariladigan mediatrolar immunoglobulinlar sentiziga javobgar xisoblangan V- limfotsitlarning faolligini kuchaytiradi. Lekin shuni aytish kerakki, u yoki bu sinfdagi immunoglobulinlarning qonda to‘planishi immunitet kushini oshirmaydi. Makrofaglarning fermentativ faolligi oshganda, ular yallig‘lanish reaksiyasini avj oldiruvshi, qon tomirlar o‘tkazuvshanligini oshiruvshi, asta sekin rivojlanishi o‘ta sezgirlikni va terining tuberkulinga nisbatan reaksiyasini rivojlantiruvchi modda ajratadi. T-limfotsitlar orasida makrofaglarning immunitet javobgarligiga nisbatan turli vazifalarni bajaruvchi xillari mavjud. T-xelperlar makrofagni faollashtiradi, T- supressorlar aksincha makrofag faolligini susaytiradi. T-limfotsitlarning bir qismi T-killerlar makrofaglar bilan birga immunitetning asosiy fenomenlaridan biri bo‘lgan xujayralarning tuberkulyozga qarshi immunitetini va sekin rivojlanuvchi o‘ta sezgirlik rivojlanishini ta’minlaydi. Sekin rivojlanishi o‘ta sezgirlikka xujayralarning, tuberkulyoz tayoqchalari antigeni bilan bo‘lgan o‘zaro ta’sir reaksiyalari kiradi. Immunologiyada sekin rivoxlanuvchi o‘ta sezgirlikni aniqlovchi limfotsitlarning blanstransformatsiyasi (shaklining o‘zgarishi) leykotsitlar ko‘chishining (xarakatning) sekinlashishi reaksiyasini aniqlash qo‘llaniladi. Sekin riojlanuvchi o‘ta sezgirlik amalda keng ko‘lamda aniqlash uchun tuberkulin sinamasidan foydalaniladi. Tuberkulyozdan muxofaza qilishda organizm turg‘inligini ko‘paytiruvchi gumorol omillar (komplement, lizosim, properdin, interferon) muxim ahamiyatga ega, bular ayniqsa immunitet sistemasining fiziologik kamchiligi bo‘lgan yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda katta ahamiyatga ega. Kattalarni tuberkulyoz kasalidan saqlashda gumorol omillarning ahamiyati aniq emas, ya’ni o‘rganilmagan. Tuberkulyoz tayoqchalarining reaksiya marta yuqichiga va BSJ vaksinatsiyasiga qarshi immunitetning tashqil topishi, tuberkulyoz tayoqchalarining ko‘payishi va maxsus yallig‘lanish jarayoni bilan bir qatorda rivojlanadi. Immunitetning kuchayishi oqibatida tuberkulyoz tayoqchalarining ko‘payishi susayadi, yallig‘lanish jarayoni ham kamaya boshlaydi. Sekin rivojlanuvchi o‘ta sezgirlik reaksiyasi vaksinatsiyadan yoki tuberkulyoz infeksiyasi organizmga yuqqandan so‘ng 2-3 xafata ichida etarli darajadagi immunitet esa 8 xaftadan so‘ng paydo bo‘ladi. Immunitet reaksiyasining rivojlanishi tuberkulyoz tayoqchalarining tarkibiy qismlarining ta’siri to‘xtashi jarayonida keladi. Tuberkulyoz tayoqchalirining virulentligini aniqlovchi kord-faktori, fagolizosom tashqil topishini va tuberkulyoz tayoqchalarining parchalanish jarayonini sekinlashtiradi. Agar tuberkulyoz tayoqchalari ko‘p xil populyasiyada bo‘lsa va juda tez ko‘paysa, T-supressorlar ko‘payadi, T-xelperlarning immunologik faolligi va sekin rivoxlanuvchi o‘ta sezgirlik susayadi, bu tuberkulyozning tez riovjlanishiga va irigan tuberkulyoz bo‘rtmalarining shakllanishiga olib keladi. Bordiyu tuberkulyoz tayoqchalarining xili (populyasiyasi) kam bo‘lsa sekin rivojlanuvchi o‘ta sezgirlik avj olgandan so‘ng makrofaglar T-limfotsitlar mediatori ta’sirida antigen ta’sir etuvchi tomonga yo‘naladi va tuberkulyozning ekssudatli bo‘rtmasi xosil qilish uchun sharoit yaratadi. Makrofaglar ichidagi tuberkulyoz tayoqchalarining fosfatoidlari ta’sirida makrofaglar epiteliyasini va ko‘p o‘zakli katta Pirogov-Langxas xujayralariga aylanadi. Bu xujayralar yallig‘lanish o‘chog‘ini chegaralab qo‘yadi. Tuberkulyoz bo‘rtmalarini paydo bo‘lishini tuberkulyoz infeksiyasiga qarshi immunologik reaksiyasining xosili deb qarash kerak. BSJ vaksinasi bilan emlangan organizmda makrofaglar tez xarakatlanib tuberkulyoz tayoqchalari kirgan joyga etib keladi va emlanilmaganlarga qaraganda tuberkulyoz tayoqchalarini ko‘proq xazm qilishga qobilyatliroq bo‘ladi. Ikkilamchi tuberkulyozga tuberkulyozning birlamchi davrida paydo bo‘lgan immunitetning mavjudligi xosdir. Uning yaqqolligi tuberkulyozning rivojlanishi va keshishi jarayonini belgilaydi. Tuberkulyoz infeksiyasi birinchi marta yuqqanda yoki birlamchi tuberkulyoz davolanib bitgandan so‘ng saqlanib qolgan tipik yoki L-shaklidagi tuberkulyoz tayoqchalari organizmdagi immunologik xolatni davom ettiradi. Ikkilamchi tuberkulyoz tana a’zolarida joylashib asosan tuberkulyoz tayoqchalari bitib ketgan birlamchi tuberkulyoz o‘choqlaridan tarqaladi (endogen reaktivasiya) yoki xavo orqali yoki ovqatlar bilan yutush orqali (ekzogen superinfeksiya ) yuqadi. Ikkilamchi tuberkulyozning immunitetida ham makrofaglar bilan T-limfotsitlar asosiy ahamiyatga ega bo‘lib, ular tuberkulyoz infeksiyasining tarqalishiga va tuberkulyoz yallig‘lanishining kengayishiga qarshilik ko‘rsatadi. Ikkilamchi tuberkulyozdagi infeksiya jarayoniga yallig‘lanish va to‘qimalarda erish jarayoni hosil bo‘lib bu makrofaglarning parchaalanishi natijasida kelib chiqadi. Erish jarayoni qon tomirlarni buzadi, limfotsitlar va makrofaglarning tuberkulyoz tayoqchalari tomon intilishiga qarshilik ko‘rsatadi, natijada erishning (kazeoz) so‘rilishi qiyinlashadi va tuberkulyoz tayoqchalari fagotsitlar tomonidan yaxshi qamrab olinmaydi. Limfa bezlari kasallanganda, xomiladorlik davrida ayrim sabablarga ko‘ra och qolganda immunitetni susaytiruvchi dorilar (immunadeprisiv) qabul qilingan davrda, ichqilikbozlikka, giyoxvandlikka berilgan kishilarda rak, qandli diabet kasallarda tabiiy immunitet susayib ketadi. Nasliy omillar ham tuberkulyoz tayoqchalari yuqqandan so‘ng paydo bo‘ladigan immunitet sistemasiga ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan. Ba’zi kishilarda HLA-antigenlarining mavjudligi va tuberkulyoz bilan kasallanish o‘rtasida bog‘liqliq borligi aniqlangan. HLA-antigeni makrofaglar T- va V-limfotsitlarning faolligiga ta’sir etadi, natijada tuberkulyoz jarayonining kuchaytiradi yoki susaytradi. HLA DR2 va V antigeni bor kishilarda BSJ vaksinatsiyasidan so‘ng xujayra immuniteti rivojlanmasligi aniqlanmagan. Tuberkulyozning morfologik o‘zgarishlari ko‘p qirrali bo‘lib o‘tkir irish (kazeoz) o‘choqlaridan tortib juda kichik o‘zgarishlargacha va xatto to‘qimalarning tuberkulyozga xos bo‘lmagan o‘zgarishlarigacha ro‘y beradi. Tuberkulyoz o‘ziga xos bo‘lmagan yallig‘lanish reaksiyasidan boshlanadi. Tajribada xayvonlar o‘pkasiga virulentligi kuchli bo‘lgan tuberkulyoz tayoqchalari yuqtirilganda bir kecha kunduz o‘tishi bilanoq gistiotsid xujayralarning ko‘payishi ro‘y beradi; o‘pka pufakchalarining devori yallig‘lanadi va etarli miqdorda limfotsitlar, segment yadroli neytirofil leykotsitlari to‘planadi, keyinchalik qonga to‘lishgan, yallig‘langan qon tomirlari atrofida ham leykotsitlar to‘planadi, o‘pka pufakchalari ichiga esa makrofaglar yig‘iladi. Limfoplazmotsitar va gistamakrofagal bo‘rtmachalar paydo bo‘lib ularning ichiga epitelioidsimon xujayralar to‘planadi. Tuberkulyozga xos bo‘lgan ko‘p o‘zakli epeteloidsimon xujayrali, markazida irish jarayoni bo‘lgan bo‘rtmachalar 1- 1.5 oy ichida aniqlanadi. Tuberkulyoz bo‘rtmachalari ekssudativ (zardobli), limfotsitarli, produktivli (sermaxsul), epiteloidsimon katta xujayrali va irigan xolda bo‘lishi mumkin bo‘lib bu yoki bu ko‘rinishlarning ustunligi organizmga yuqgan infeksiyaning miqdoriga, virulentligiga va makroorganizmning reaktivligiga bog‘liq. Qon tomir va bronxlarning atrofida limfoid xujayralarning ko‘p to‘planganligi ko‘rinib turadi. Tuberkulyoz yanada rivojlangan taqdirda bo‘rtmachalar birlashib yirik tuberkulyoz o‘choqlari paydo bo‘ladi, tuberkulyoz o‘choqlaridan esa kazeoz qismlari mavjud bo‘lgan pnevmonik fokus tashqil topadi (yallig‘lanish). YAllig‘lanish tarqalib nafas yo‘llariga o‘tib ketishi mumkin. Kazeoz qismi ichiga proteolitik fermentlarni ajratuvchi leykotsitlar kirib, yallig‘lanish jarayoni boshlansa, kazeoz qismi suyuqlashib bronx ichiga yorilishi mumkin. YAllig‘lanishning irishi natijasida kavok-bo‘shliq (kaverna) paydo bo‘ladi va bu tuberkulyoz tayoqchalarini o‘pkaning boshqa qismlariga tarqatuvchi manba xisoblanadi, natijada yangi-yangi tuberkulyoz o‘choqlari, yallig‘lanish va yana boshqa kovakchalar paydo bo‘lishi mumkin. Bronx devoridagi yallig‘lanish yaralansa ham kovakchalar paydo bo‘lishi mumkin. Tuberkulyoz o‘chog‘ining bitishi, eksudatning so‘rilishi, kazeozning quyuqlashib qotishi va tuberkulyoz o‘chog‘ining atrofida qo‘shuvchi to‘qimalardan iborat qobiqning paydo bulishi bilan birga kechadi. Eksudatning, xujayra elementlarining so‘rilishi, yallig‘lanish va kovakchalarning bitishiga va natijada chandiq (fibroz-sirroz) paydo bo‘lishiga olib keladi. Bunday tuberkulyoz o‘choqlarining orqaga qaytishi natijasida o‘choq qobig‘ida kollagen tolalari qotadi (gialinoz): o‘choq qobig‘iga va uning atrofiga limfotsitlarning to‘planishi immunologik reaksiyasining zo‘rayganligini ko‘rsatadi. O‘ralib qolgan tuberkulyoz o‘choqlarida tuberkulyozga xos qo‘shuvchi to‘qimaning bo‘lmasligi (granulyasiya) tuberkulyozning tuzalganligini va qoldiq o‘zgarish tashkil topganligini tasdiqlaydi. Tuberkulyoz yallig‘lanishining rivojlanish tezligi, uning yaqqolligi va to‘qimalar yallig‘lanish reaksiyasining almashib turishi – (alterativ, ekssudativ va proliferativ jarayonlarning) organizmga kirgan tuberkulyoz tayoqchalarining soniga va virulentlik sifatiga ko‘p jixatdan bog‘liq. Itlarda o‘tkazilgan tajribalar natijasida shu narsa aniqlanganki; agar it o‘pkasiga 10 tuberkulyoz tayoqchasi yuborilsa tuberkulyoz bo‘rtmachasi, 106 – yirik tuberkulyoz o‘chog‘i, 108 – kovakli tuberkulyoz paydo bo‘ladi. Tuberkulyozni birlamchi va ikkilamchi , ketma-ket keladigan 2 davrga bo‘linishi uning patomorfologik ko‘rinish hususiyatlarida ham aks etadi. Tuberkulyozning birlamchi davrida asosan limfa bezlari zararlangani uchun doim tarqalgan xolda yoki limfa bezlarining – kazoez o‘zgarishlari topiladi. Tuberkulyozning bu davriga baktiremiya (tuberkulyoz tayoqchalarining qon orqali tarqalishi) xos bo‘lib o‘pka va boshqa a’zolarda qon bilan tarqalish natijasida paydo bo‘lgan tuberkulyoz o‘choqlarining mavjudligi aniqlanadi. Asosiy tuberkulyoz o‘chog‘i atrofida keng ko‘lamda tarqalgan yallig‘lanish, o‘pka va boshqa a’zolarda tuberkulyozga xos bo‘lmagan limfoid va limfogistotsitar tugunchalar yallig‘lanishning paydo bo‘lishi va makrofaglar ko‘payishi (prolifratsiyasi) birlamchi tuberkulyozning asosiy marfologik xossasidir. Birlamchi tuberkulyozdan keyin tuberkulyozning qon yoki limfa yo‘llari bilan tarqalgan ko‘rinishi paydo bo‘lishi mumkin. Bunda tuberkulyoz o‘choqlari bilan bir qatorda o‘pka qon tomirlarining yallig‘lanishi (vaskulit), kasallik surunkasiga kechadigan bo‘lsa o‘pka to‘qimalari oralig‘ida to‘r shaklidagi dag‘allashgan (sklerotik) o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Tarqalgan tuberkulyoz avj olib ketadigan bo‘lsa u ikkilamchi tuberkulyozning boshlanishi bo‘lib xisoblanadi. Ikkilamchi tuberkulyozga birlamchi tuberkulyoz o‘choqlarining qoldig‘i mavjudligi (kalsiy tuzlarining yig‘ilib qotib qolgan limfa bezlari, tuberkulyoz o‘choqlari) xos bo‘lib, bular ikkilamchi tuberkulyozning kelib chiqichida asosiy ahamiyatga ega. Bunda tuberkulyoz-o‘choqli yallig‘lanish, kovak shaklida bo‘lib asosan a’zolarda, jumladan o‘pkalarda joylashadi va limfa bezlari tuberkulyozning rivojlanish jarayonida qatnashmaydi. L-shaklidagi virulentliligi kam bo‘lgan tuberkulyoz tayoqchalarining yuqishi natijasida limfoid va makrofag xujayralar ishtirok etuvchi retikulogistiotsitar proliferativ ko‘rinishdagi yallig‘lanish o‘pka va limfa bezlarida rivojlanishi mumkin. Bunday yallig‘lanishda tuberkulyozga xos bo‘lgan epiteliysimon – xujayrali reaksiya va kazeoz ishtirok etmagani uchun bunday reaksiyani paraspesifik (tuberkulyozga xosroq) reaksiyasi deb ataladi, bular odatta birlamchi tuberkulyozda uchraydi. Tuberkulyoz o‘choqlari atrofidagi tuberkulyozga xos bo‘lmagan perifokal reaksiya ko‘rinishidagi yallig‘lanish, yallig‘lanishning ekssudativ davri bo‘lib, moroflogik jixatdan qon tomirlarning to‘lishib, shishi va limfotsitar yallig‘lanichidan ibortadir. Mikrobiologik tekshiruvlar Mikrobiologik aynan bakteriologik tekshirishlar muhim.  Epidemiolgik jihatdan eng havfli tuberkulyoz bilan og‘rigan bemorlarni aniqlash.  Tuberkulyoz diagnostikasining verifikasiyasi  Davolash taktikasini ishlab chiqish maqsadida (organizatsion shakli, davolash rejasi).  Davolash effektivligini baholash va prognozlash  Tuberkulyozda epidemiologik kuzatish maqsadida Bakteriologik tekshiruvlar ob’ektlari bo‘lib nafas a’zolarini tekshirilayotganda olinadigan turli suyuqliklar va to‘qimalar hisoblanadi. Ko‘pincha balg‘am tekshiriladi. Boshqa materiallar bo‘lib nafas yo‘llarini aerozol ingalyasiyadan keyingi yuvilmalari, bronxial alveolyar chayilmalar, plevral suyuqlik va oshqozon chayilmasi hisoblanadi (ko‘pincha bolalarda balg‘am yutib yuboriladi). Jarrohlik operatsiyalari va keyin limfa tugunlari, o‘pka va plevra bo‘shliqlaridan tekshirishlar uchun materiallar olinadi. O‘pkadan tashqari tuberkulyoz bilan kasallanganlarda shubha paydo bo‘lsa turli xildagi suyuqliklar – serebrospinal suyuqlik, perikardial, sinovial, assitik, bundan tashqari menstrual qon, yiring, suyak ko‘migi punktati, granulsiyalar, sinovial qavatlardan qirilmalar,limfatik tugunlar va ularning punktatlari olinadi. Bakteriologik tekshirishning klassik usullari bo‘lib diagnostik materialning mikroskopiyasi va kultural tekshiruvlar (ekish), mikroorganizm turini aniqlash bilan birga hisoblanadi. Tuberkulyoz tayoqchalari topilganda ularning kimyoviy preparatlarga sezuvchanligi albatta aniqlanadi. Diagnostik material surtmasining mikroskopiyasi umumiy davolash profilaktika muassasalarini bo‘lishi shart bo‘lgan tekshiruvdir. Tekshirishdan maqsad kislotaga chidamli mikobakteriyalarini topish. Uslub Sil-Nilsen orqali bo‘yalgan surtmalarni optik mikroskopiyasi yoki flyuoroxrom bo‘yoqlar bilan bo‘yalgan surtmani lyuminissent mikroskopda ko‘rish. Ёруғлик микроскопияси. Кислотага чидамли микобактериялар қизил рангда. Циль- Нельсен усулида бўялиш. O‘pka tuberkulyozida bunaqa birlamchi orientirlovchi tekshiruvlar epidemik nuqtai nazaridagi eng havfli kasallarni topishda yordam beradi. Bemorlarni birlamchi mikroskopik tekshiruvida kislotaga chidamli bakteriyalarning aniqlanishi yoki shubha paydo bo‘lishida tuberkulyozga qarshi muassasaga tashxisni verifikatsiya maqsadida jo‘natiladi. Tuberkulyozga qarshi kurashishni bakteriologik laboratoriyalarida balg‘amdagi manfiy natijani bir marta emas, 3 kun va undan ko‘proq kunda tekshiriladi. Tekshirish uchun balg‘amni ertalabki porsiyasi olinadi. Bundan oldin bemor tishlarini tozalab og‘zini chayishi kerak. Germetik flakonga 3-5 ml balg‘am to‘plash zarur, ammo undan kamroq bo‘lsa ham bo‘laveradi. Balg‘am bo‘lmagan holatlarda qo‘zg‘atuvchi 5-15% natriy xlor eritmasini 1% natriy bikarbonat eritmasidan foydalanilgan aerozoldan foydalanish mumkin. Bunday holatlarda tekshirish uchun material bo‘lib bronx yoki oshqozonning yuvilgvn suvlari ham bo‘lishi mumkin. Balg‘am yig‘ilishi infeksiya ni havo-tomchi yo‘li orqali tarqalishini oldini olish uchun alohida ajratilgan muassasada olinadi. Sil-Nilsen usulida bo‘yalganda kislotaga chidamli mikobakteriyalarni qizil rangga, o‘rab turuvchi fon qizil rangda va kislotaga chidamsiz mikroorganizmlar ko‘k rangga bo‘yaladi. Mikroskopik usulning aniqligi kislrotaga chidamli mikobakteriyalarni ajratishda flyuoroxrom preparatlari- auramin yoki rodominli auramin bilan bo‘yalganda kuchayadi. Ultrafiolet bilan yoritilganda mikobakteriyalar qora- yashil fonda yaqqol sariq rangda ko‘rinadi. Biroq mikroskopik usulning ham o‘z chegarasi mavjud. Oddiy (to‘g‘ridan- to‘g‘ri) mikroskopiya Sil-Nilsen usuli bo‘yicha bo‘yab ko‘rilganda 1 ml Препаратни аурамин билан бўялган люминесцент микроскопияси. Микобактерия тўқ-яшил фонда сариқ рангда. materialda 50000-100000 mikrob tanalari bo‘lsa aniqlash imkonini beradi. Bu miqdordagi mikobakteriyalar zo‘rayib boruvshi tuberkulyoz bilan kasallanganlarining balg‘amida bo‘ladi. Lyuminissent mikroskopiyada 1 ml materialda tuberkulyoz tayoqchaolari 1000 ta atrofida bo‘lganda aniqlasa bo‘ladi. Kasallikning erta bosqichlarida mikobakteriyalar miqdori kam bo‘ladi. SHuning uchun mikroskopik tekshiruvda topilishi qiyin. Bundan tashqari mikroskopiya mycobaktrium tuberkulozis ni boshqa mikobakteriyalardan (mikobakterioz qo‘zg‘atuvchilaridan) ajrata olmaydi va ayni kasallik etiologiyasi haqida etarlicha ma’lumot bera olmaydi. Mikroskopiya usulining kamchiligini kultural usulning yoki materialni oziq muhitiga ekish usuli to‘ldiradi. Tuberkulyoz mikobakteriyalari kulturasini olishda 1 ml suyuq materialda 20 tadan 100 tagacha mikrob hujayralarining bo‘lishi etarlidir. Tuberkulyoz mikobakteriyalarini ajratib olish uchun standart oziq muhiti bo‘lib qattiq tuxumli Levenshteyn-Yensen muhiti hisoblanadi, bunda 1-chi koloniyalarning o‘sishi 4-8 haftadan keyin kuzatiladi. YAna suyuq va yarim suyuq oziq muhitlari bor. Ba’zi usullar yuqori selektivli muhitlarni ishlatish yo‘li bilan mikobakteriya kulturasini qisqa vaqt ichida o‘stirish imkonini beradi, ammo mikroorganizmni ajratib (identifikatsiya) olish uchun qo‘shimcha vaqt kerak bo‘ladi. Mikobaktieriyaning toza kulturasining olinishi biologik usul yordamida m. tuberkulois ni boshqa notuberkulyozli mikobakteriyadan ajratish, hayot qobiliyatini aniqlash, dori preparatlariga virulentligini aniqlash imkonini beradi. SHunindek yana bakteriya ajralishini hajmi bo‘yicha aniqlash mumkin: kam- muhitda - 10 gacha koloniya; o‘rta – 10 dan 50 gacha va ko‘p 50 va undan yuqori. Kultural tekshiruvning kamchiligi bu uning 20 gacha cho‘zilib ketishidir. Ammo bu usulni tuberkulyozga shubxa bo‘lgan hamma bemorlarda, ayniqsa qayta mikroskopik tekshiruvining manfiy chiqqan natijalarida qo‘llash kerak. Kultural tekshiruvni tezlashtirish maqsadida mikobakteriya o‘suvchanligini radiometrik yo‘li bilan aniqlash uchun apparatlar ishlab shiqarilgan edi. Bu tipdagi apparatlardagi suyuq oziq muhiti tarkibida nishonlangan 14S palmitinli kislotasi bo‘ladi. Maxsus sensor mikobakiteriyaning o‘sish belgilarni 12 kun ichida yoki undan ham ertaroq 14S ajraalishi orqali ilg‘ab oladi. Boshqa uslub mikrob populyasiyasining o‘sishi jarayonida kislorodni yutishga asoslangan. YOpiq kamerada kislorod konsentrasiyasining kamayishi flyuorosesnt indikatorni aktivlaydi. U esa ultrafiolet nurlarida yaltirashni boshlaydi. Bu apparatlar yordamida mikobakteriyalarni saralash va boshqa dori preparatlariga sezgirligini aniqlash imkonini beradi. YAna boshqa mukammal avtomatik apparatlar ko‘rib chiqilmoqda. Kultural tekshiruvlar tuberkulyoz mikobakteriyalarining dori preparatlariga bo‘lgan sezgirligini va unga turg‘un bo‘lgan shtammlarni aniqlash imkonini beradi. Mikobakteriyalar sezgir bo‘lib hisoblanadi, qachonki preparatning post, ya’ni tanqidiy konsentrasiyasi qo‘shilganda tuberkulyoz mikobakteriyalari o‘sish va ko‘payishdan to‘xtagan bo‘ladi. Mikobakteriya o‘sishini ro‘yxatga oluvchi va ularni ximiopreparatlarga sezgirligini aniqlovchi BACTEC MGIT 960 avtomatlashtirilgan kompleksi bo‘lsa, o‘shandagina mikobakteriyalar sezgir bo‘lib hisoblanadi. Bu konsentratsiyada preparat turg‘un mikobakteriyalarga ta’sir qilmaydi. Tuberkulyoz mikobakteriyalarini (MBT) dori preparatlariga turg‘unligini tez aniqlashda biologik mikrochiplarni qo‘llash mumkin. Bularni DNK ning genetik polimorfizmini baholash uchun qo‘llaniladi. Biologik mikrochiplarning miniatyurligi, maxsusligi va yuqori sezuvchanligi bir vaqtning o‘zida qo‘zg‘atuvchini aniqlash va dori preparatlariga sezgirligini aniqlash imkoniin beradi. Bunday tekshiruv natijalari hozircha odatiy an’anaviy kultural usul bilan nazorat qilinayapti. Laboratoriyada mikobakteriyalarning tuberkulyozga qarshi dorilarga turg‘unlik darajasi va spektrini aniqlash ximioterapiyani tanlashda, davo effektivligini nazorat qilish va epidemiologik monitoring o‘tkazishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bakteriologik natijalari ma’lumoti etarli bo‘lmaganda biologik usul bilan to‘ldirilishi mumkin. Bu usul taxminan tuberkulyoz mikobakteriyalarini tutgan bemorlardan olingan biologik materialni hayvonlarga yuqtirishdan iborat. Odatda dengiz cho‘chqalari ishlatiladi. Bu hayvonlar tuberkulyoz mikobakteriyalariga yuqori sezuvchan hisoblanadi, taxminan 1 oydan keyin zararlangan hayvonlavrda tuberkulyoz rivojlanadi. Biologik usul juda yuqori sezuvchan usul hisoblavnadi, chunki 1 ml da 5 ta mikrob tanachasidan kam bo‘lmagan material dengiz cho‘chqasiga yuborilayotgan vaqtdan boshlab tuberkulyoz rivojlanadi. Biroq bu tashkillashtirilgan reja bo‘yicha qiyin va etarlicha katta mablag‘ talab qiladi. Bular DNK-gibridizatsiya, izotermal aplifikatsiya sistemasining ketma-ketlik mo‘ljali, ligaz zanjirli reaksiya, polimer zanjirli reaksiya (PSR) bo‘lib hisoblanadi. Ko‘proq keng ko‘lamda PSR tuberkulyoz mikobakteriyalari uchun maxsus bo‘lgan praymeri bilan qo‘llaniladi. Reaksiya m. tubercilozis DNK ning maxsus qismini amplifikatsiyasiga asoslangan. PSR tuberkulyoz diagnostikasi laboratoriyasining tez va yuqori sezgirli usuli hisoblanadi. Namunadagi 1-10 hujayra tutuvchi tashxislovchi materialda tuberkulyoz mikobakteriyalarini aniqlash 5-6 soatda o‘tkazilishi mumkin. PSR ni o‘tkazish uchun maxsus test- sinamalar va laboratoriya zarurdir. Tuberkulin diagnostikasi Tuberkulin odam organizmini tuberkulyoz mikobakteriyalariga bo‘lgan spetsifik sensibilizatsiyasini baholovchi diagnostik test sifatida ishlatiladi. Uni tuberkulinodiagnostika deyiladi va keng qamrovli tuberkulyozga tekshiruvlarda va klinika amaliyotida individual diagnostika maqsadida qo‘llaniladi. Ommaviy tuberkulinodiagnostika deb aholining katta guruhlarini ko‘pincha bolalar va o‘smirlarni epidemiologik, klinik va diagnostik ma’lumotlar olish uchun qo‘llaniladi. Individual tuberkulinodiagnostika tuberkulyozning konkret klinik ko‘rsatkichlariga ko‘ra alohida shaxslarga qilinadi. Tuberkulin preparatlari. Tuberkulin 1890 yil Berlinda Kox tomonidan olingan. U maxsus tuberkulyoz tayoqchalari kulturasidan ajratib olingan suv- glitserinli tortilma bo‘lib, keyinchalik ko‘hna yoki alttuberkulin (nem. Alttuberculin Koch). Kox ko‘hna tuberkulini tarkibiga mikobakteriyalar ekilgan oziq muhitini ko‘p ballast moddalari kiradi. SHu moddalar tufayli ular asosan oqsil bo‘lganligi uchun ko‘hna tuberkulin yuborilganda ko‘pincha turli nospetsifik reaksiyalar kuzatilar edi. 1934 yili F. Zolbert va S. Glenn Filadelfiyada ancha tozalangan preparat- Purified protein derivative( PPD-S) yaratishdi. Bizning davlatimizda quruq tozalangan tuberkulin 1939 yili Leningrad zardoblar va vaksinalar ITI da M.A. Linnikov tahriri ostida ajratib olinib PPD-L nomini oldi. Bioximik tarkibiga ko‘ra tuberkuloproteinlar, polisaxaridlarning, lipid fraksiyalarining, nuklein kislotalarning murakkab birikmasi hisoblanadi. U o‘z tarkibida mikrob tanalari qoldiqlari yoki tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisining hayot faoliyatlarini mahsulotlarini saqlaydi. Immunologik nuqtai nazaridan tuberkulin o‘zida tuberkulyoz mikobakteriyasining antigen komponentlarini saqlovchi noto‘liq antigen va spetsifik allergen hisoblanadi. Preparat shartli tuberkulin birliklarida dozalanadi-TB. Xalqaro standartga asosan 1 TB infitsirlangan odamlar 80-90% musbat reaksiya beradigan tuberkulin miqdori hisoblanadi. 1 TB da 0,00006 mg quruq PPD-L quruq preparati yoki 0,00002 tuberkulin PPD-L chiqariladi. Rossiyada 2 turdagi tuberkulin PPD-L chiqariladi. -Tozalangan tuberkulin standart eritmasida – 2 ml eritmadan 1 ampula, unda 0,1 ml 2 TB PPD-L bor. - Quruq tozalangan tuberkulin ampulalarda 50 000 TB dan, karbolizatsiyalangan natriy xloridning izotonik eritmasida eritiladi. Tozalangan tuberkulin standart eritmada 2 TB PPD-L 0,1 ml eritmada ommaviy va individual tuberkulin diagnostikasi mantu sinamasida qo‘llaniladi. Quruq tozalangan tuberkulin faqatgina maxsus tuberkulyozga qarshi muassasalarda turli xildagi tuberkulin sinamalarini amalga oshirishda qo‘llaniladi. Tuberkulin sinamalari metodikasi. Tuberkulinni yuborishning 3 ta usuli mavjud: teri usti, teri ichi va teri osti . Ularni teri osti Kox sinamasini (1890), teri usti Pirke sinamasi (1907), teri ichi Mantu sinamasi, qo‘yishda ishlatidi. Teri ostiga tuberkulinni jo‘natib Kox sinamasini o‘tkazish maxsus ftiziatriya statsionarlarida tuberkulyozning qiyosiy tashxisi va tuberkulyozning aktivlik darajasini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi. Tuberkulin dozirovkasini aniqlash uchun oldindan unga sezgirlik bo‘sag‘asini dozani titrlash orqali sekin oshirish yo‘li bilan aniqlanadi. Tuberkulinni teri ostiga elkaning o‘rta 1/3 sohasiga va ba’zan kurak burchagiga teri ostiga yuboriladi. Bolalar uchun tuberkulin dozasi 10-20 TB, kattalar uchun 20-50 TB. Kox sinamasini ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish kerak. CHunki u tuberkulyoz jarayonining zo‘rayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Pirke sinamasi hozirda judayam chegaralangan qo‘llanilishga ega. Ko‘pincha uni teri usti graduirlangan tuberkulin sinamasi bilan birgalikda qo‘llaniladi. Ushbu sinamani ftiziatriya statsionarlarida tuberkulyoz bilan kasallangan bemorlar va o‘smirlarda tuberkulinga individual sezgirlikni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Teri usti graduirlangan sinamasi o‘tkazishda tuberkulinning turli konsentratsiyali eritmalaridan foydalaniladi: 100, 25, 5 va 1%. Sinamani bilak sohasi terisida amalga oshiriladi. Tuberkulinni teri ustiga tomizib, tomshi ustida terini skarifikator bilan qiriladi. Eng keng tarqalgan sinama – bu Mantu sinamasidir. Uni vrach buyrug‘iga binoan maxsus o‘rgatilgan hamshira yoki feldsher tuberkulin diagnostikasi o‘tkazishda maxsus ruxsat berilgan hujjati bo‘lgan hamshira yoki feldsher shifokor buyrug‘i bilan o‘tkazishi mumkin. Mantu sinamasi ko‘pincha ambulator sharoitda o‘tkaziladi. Mantu sinamasi uchun maxsus bir martalik 1 ml hajmdagi ingichka, qisqa, qiyshiq kesimli ignali shpritslardan foydalaniladi. SHpritsga 0,2 ml tuberkulin eritmasi tortiladi va undan 0,1 ml chiqarib tashlanadi. SHunda yuborilayotgan eritmaning hajmi 0,1 ml (2 TB ) bo‘ladi. Bilak tirsak ichki yuzasining o‘rta uchligida terini 70% etanol bilan artiladi va quritiladi. Ignaning kesimi yuqoriga qaratilib sekin- astalik bilan tortilgan terining yuza qavatiga (teri ichiga) yuzasiga parallel ravishda kiritiladi. Terining ichiga igna kiritilgandan so‘ng shpritsdagi 0,1 ml tuberkulin eritmasi yuboriladi. To‘g‘ri bajarilgan texnikada terida oqish limon po‘stlog‘i ko‘rinishida diametri 7-9 mmdan katta bo‘lmagan papula hosil bo‘ladi. Ommaviy tekshirishlarda standart eritmadagi 2 TB (PPD-L) bilan teri orasi Mantu sinamasi uchun qo‘llaniladi. Tuberkulyoz tayoqchasi bilan infitsirlanganlarda va tuberkulyoz bilan kasallanishni o‘tkazilganlarning hammasida BSJ vaksinatsiya qilinganda STYUS (sekinlashgan tipdagi yuqori sezuvchan) tufayli tuberkulinga javoban allergik reaksi kuzatishi mumkin. Ushbu reaksiya yuqori spetsifikligi bilan ajralib turadi va faqatgina aynan o‘sha antigenlarni organizmga tushganida rivojlanishi mumkin. STYUS reaksiyasi tuberkulin yuborilgandan keyin 6-9 soat ichida shakllana boshlaydi maksimal cho‘qqisiga 72 soatdan keyin chiqadi. Манту синамаси утказил- ган сохада папула. Mahalliy, o‘choqli va umumiy tuberkulinga bo‘lgan reaksiyalar ko‘rinishi tuberkulin dozasidan va va preparatni yuborish usulidan, organizmning sensibilizatsiya darajasidan va uning umumiy reaktivligidan kelib chiqadi. Tuberkulinni yuborishga bo‘lgan mahalliy reaksiya tuberkulyoz tayoqchalariga sensibilizatsiyalashgan organizmda tuberuklinni teri usti, teri osti va teri ichiga yuborilganda yuzaga chiqadi. U ko‘pincha tuberkulin yuborilgan joyda giperemiya va infiltrat shakllanishi – papulalar ko‘rinishida paydo bo‘ladi. Ba’zida vezikulalar, yaralar, limfangitni va regionar limfadenitning mahalliy belgilari kuzatiladi. Tuberkulinni teri ostiga yuborilganda tuberkulyoz bilan kasallangan bemorlarda perifokal yallig‘lanishning kuchayishida o‘choqli reaksiya kuzatiladi. Umumiy yoki sistemali reaksiya umummiy ahvolning yomonlashuvi, isitmalash, gemogrammaning o‘zgarishi va tuberkulyoz intoksikatsiyasining boshqa belgilari ko‘rinishida yuzaga chiqadi. Umumiy reaksiya tuberkulyoz bilan kasallangan bemorlarda tuberkulinni teri ostiga jo‘natilganda yoki ba’zi holatlarda teri orasiga yuborilganda kuzatiladi. Natijalarni baholash. Kox sinamasining natijasi 48-72 soatdan keyin baholanadi va unda organizmning umumiy va mahalliy javob reaksiyalari paydo bo‘lganda musbat hisoblanadi. umumiy reaksiya holsizlanish, o‘zini yomon his qilish, haroratning ko‘tarilishi, gemogramma ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi va qondagi oqsil tarkibining o‘zgarishlari bilan xarakterlanadi. O‘pka tuberkulyozidagi o‘choqli reaksiya xirillashlarning paydo bo‘lishi yoki kuchayishi, o‘choqlar atrofidagi infiltratsiyaning kattalashishi va balg‘amda tuberkulyoz tayoqchalarining paydo bo‘lishi shaklida ko‘rinadi. Buyrak tuberkulyozida peshobda leykotsituriya, ko‘z tuberkulyozida yallig‘lanish zonasi kattalashganligi kuzatiladi. Kox sinamasida tuberkulyoz bilan kasallangan bemorlarda o‘choqli reaksi odatda 10-20 mm diametrli infiltrat ko‘rinishida yuzaga chiqadi. Umumiy va o‘choqli reaksiyalar bilan solishtirganda u ancha kam diagnostik ahamiyatga ega. Pirke sinamasini 48 soatdan keyin infiltrat diametri 3 mm va undan katta bo‘lganda 100% li tuberkulinga nisbatan musbat hisoblanadi. Tuberkulinni barcha turdagi konsentratsiyalarga musbat reaksiya odatda faol birlamchi tuberkulyozdan dalolat beradi. Mantu sinamasi natijalari sinama o‘tkazgan hamshira yoki feldsher, shifokor tomonidan 72 soatdan so‘ng baholanadi. Buning uchun shaffof mm larga bo‘lingan chizg‘ich yordamida bilak tirsakning o‘qiga ko‘ndalang qo‘yilib, infiltrat o‘lchami qayd qilinadi. Infiltrat bo‘lmaganda giperemiyani o‘lchab qayd qilinadi. Mantu sinamasidagi tuberkulinga bo‘lgan reaksiyani quyidagi kriteriyalarga qarab baholanadi: manfiy- infiltrat va giperemiya yo‘q shubhali- infiltrat diametri 2-4 mm, yoki turli o‘lchamdagi giperemiya musbat- diametri 5 mm va undan katta bo‘lgan infiltrat 5-9 mm li infiltratda reaksiya musbat, 10-14 mm li bo‘lsa o‘rtacha intensivlikdagi, 15-16 mm yuqori intensivlikdagi reaksiya deb –hisoblanadi. Bolalar va o‘smirlarda 17 mm dagi infiltratda, kattalarda 21 mm va undan katta infiltrat kuzatilganda giperergik reaksiya deb ataladi. Giperergik reaksiyasining boshqa belgilari infiltratning o‘lchamiga bog‘liq bo‘lmagan holda vezikulalar, yaralanishlar, limfangit va regionar limfadenitning hosil bo‘lishi bilan kelishidir. Bolalar va o‘smirlar uchun teri orasiga BSJ vaksinasi va revaksinasidan so‘ng 2 TB PPD-L Mantu sinamasi musbat chiqishi infeksion hamda postvaksinal allergiyadan dalolat berishi mumkin. Buni ajratib olish uchun oxirgi BSJ in’eksiyasidan so‘ng o‘tgan vaqt tuberkulin reaksiyasining intensivligi, postvaksinal chandiqning borligi, va o‘lchamlari, kasallikning klinik belgilari, tuberkulyoz kasali bilan kontakt hisobga olinadi. Postvaksinal allergiya uchun xarakterli bo‘lgan belgilarga shubhali va yaqqol bo‘lmagan reaksiyalarni 2-11 mm diametrdagi infiltrat bilan birga bo‘lganda kechishi xarakterlidir. Tuberkulinga bo‘lgan yaqqolroq reaksiyalar 12-16 mm diametrli infiltrat bilan birgalikda kelsa, ko‘pincha ular yirik postvaksinal chandiqlari (6-9 mm va undan kattaroq) bor bo‘lgan qayta vaksinatsiya qilingan bolalar va o‘smirlarda kuzatiladi. Postvaksinal allergiya qayta sinamada 3 oydan keyin susayishga moyil bo‘ladi. Nospetsifik allergiyaning belgilari tez-tez paydo bo‘luvchi bolalarda Mantu sinamasini o‘tkazish desensibilizatsion terapiyadan so‘ng tavsiya qilinadi. Tuberkulinga bo‘lgan sezgirlikning oldingi holatda saqlanishi yoki davolash davrida kuchayishi allergiyaning infeksion xarakterdaligini tasdiqlaydi. Manfiy Mantu sinamasi musbat yoki manfiyligi anergiyadan dalolat beradi. Musbat anergiya tuberkulyoz tayoqchasi bilan infitsirlangan sog‘lom odamlarda kuzatiladi, manfiy anergiya silning zo‘rayib boruvchi kechishida, VICH infeksiya fonidagi sil bilan kasallanganlarda yoki og‘ir yondosh kasalliklari bo‘lgan kasallarda kuzatiladi. Mantu sinamasining natijasi bo‘yicha tuberkulinga bo‘lgan sezgirlikni dinamikada baholanishi sil mikobakteriyalari bilan birlamchi infitsirlanganligini nisbatan bo‘lsa ham o‘z vaqtida aniqlash imkonini beradi. Buning uchun Rossiyada bolalar va o‘smirlarning tuberkulinga bo‘lgan sezgirligini bir yilda bir marta tekshiriladi, natijalar ambulator kuzatuv individual kartasining mos keluvchi bo‘limiga belgilab qo‘yiladi. Bir yil davomida Mantu sinamasini 2 TB PPD-L bo‘yicha tuberkulinga bo‘lgan reaksiyasining birinchi musbat chiqqanligi vaksinatsiya qilinmagan chaqaloq yoki o‘smirlarda tuberkulinga bo‘lgan sezgirlikning viraji deb ataladi. YAngi tug‘ilgan chaqaloqlarda tuberkulyozga qarshi vaksinatsiya, bolalar va o‘smirlarda revaksinatsiyaning belgilangan vaqtlarda keng sharoitldarda o‘tkazilishi tuberkulinga bo‘lgan sezgirlik virajning belgisini keyingi Mantu sinamasining tuberkulinga bo‘lgan javob reaksiyasining kuchayishi bo‘lib hisoblanadi. Bu kuchayish infiltrat diametri 2 TB PPD-L qilingan joyda bir yil oldingi bilan solishtirilganda 6 mm va undan yuqori kattalikda , shu jumladan tuberkulinga bo‘lgan giperergik reaksiyasining namoyon bo‘lishi bilan bo‘ladi. Virajning tuberkulinga bo‘lgan sezgirligi sil mikobakteriyasi bilan birlamchi infitsirlanishi borligini tasdiqlaydi va kompleks davo-profilaktik chora-tadbirlar o‘tkazishga asos bo‘ladi. Bular birlamchi infitsirlanishni klinik yaqqol tuberkulyoz rivojlanishi bilan avjlanishini ogohlantirishga va infeksiyaning manbaini aniqlashga yo‘naltirilgan. Mantu sinamasi bo‘yicha natijalarning bolalar va o‘smirlardagi sil mikobakteriyalari (MBT) bilan infitsirlanishining belgilari:  har yili kuzatilganda BSJ vaksinatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lmagan musbat reaksiya (papula diametri 5 mm va undan katta) reaksiya bor kuzatiladi.  4-5 yil davomida musbat reaksiya (infiltrat diametri 12 mm va undan yuqori) bo‘lib turg‘un saqlanmoqda.  bir yil davomida tuberkulinga bo‘lgan sezgirlik birdan kuchaydi- infiltrat diametri 6 mm va undan kattalashdi.  bir necha yil davomida tuberkulinga bo‘lgan sezgirlik kuchaydi- infiltrat diametri 12 mm va undan yuqori. Tuberkulinga bo‘lgan viraj reaksiyasi, uzoq saqlanuvchi musbat reaksiyada infiltrat diametri 12 mm va undan yuqori, giperergik reaksiya va reaksiyasining kuchayishi sog‘lom bolalar, o‘smirlar va kattalarni tuberkulyoz kasalligininig yuqori havf guruhiga kiritishga asos bo‘la oladi. Mantu sinamasining natijasini baholashda yondosh infeksion kasalliklar (qizamiq, suvchechak, ko‘kyo‘tal) yoki somatik patologiyalar (sarkoidoz, bronxial astma, revmatizm, havfli o‘smalar) ni hisobga olish lozim. Tuberkulinga bo‘lgan javob reaksiya organizmning allergik yondashish qizlarda ovarial siklning fazasiga, terining individual sezgirligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Ekologik faktorlardan, masalan, yuqori radiatsion fon, zararli ximik chiqindilarning tashlanishi va h.k. YAna tuberkulin sinamalari natijalariga sinama o‘tkazilayotgandagi xatoliklar, tuberkulinni saqlash qoidalariga rioya qilinmaganligi ham ta’sir qiladi. Ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar Ommaviy tuberkulinodiagnostika tuberkulyoz mikobakteriyalarining birlamchi infitsirlanishni va tuberkulyoz kasalligini barvaqt aniqlashda, revaksinatsiyaga ko‘rsatmani aniqlashda, tuberkulyozni epidemiologik nazorat qilib turishda qo‘llaniladi. Buni o‘tkazish uchun hamma BSJ bilan emlangan bolalar (12 oylikdan) va o‘smirlarda oldingi natijalardan qat’iy nazar 2 TB dagi Mantu sinamasi o‘tkaziladi. Tibbiyot qarshi ko‘rsatmasiga binoan chaqaloqlik davrida BSJ vaksinasi bilan emlanmagan bolalarda Mantu sinamasi 6 oyligidan 1 yilda 2 marta qilinadi(BSJ – M vaksinasini olgunga qadar). Tuberkulin sinamasini yilning bir vaqtida,ko‘proq kuzda o‘tkazgan ma’qul. Bolalarda birlamchi infitsirlanishga viraj reaksiyasi bilan tuberkulinga shubha q ilinganda, giperergik yoki tuberkulinga yuqori sezgirlikda ftiziatrga jo‘natish zarur. BSJ revaksinatsiyasiga ko‘rsatma 7 yoshdagi (1-sinf) bolalarda va 14 yoshdagi o‘smirlarda (7-8 sinf) aniqlanadi. Tuberkulinga (Mantu sinamasi 2TB) manfiy reaksiya bo‘lgan klinik sog‘lom shaxslarda revaksinatsiyaga ko‘rsatma hisoblanadi. Epidemiologik nuqtai nazardan ommaviy tuberkulinodiagnostikaning ahamiyati katta guruh aholi orasida infitsirlangan shaxslarni foizini(%) va har yili tuberkulyoz mikobakteriyalari bilan infitsirlanganlarni hisob ko‘rsatkichini aniqlashdir. Bu ko‘rsatkich birinchi marta infitsirlargan shaxslarni o‘tgan yilgi foizini aks ettiradi. Bular qatoriga bolalar va o‘smirlarning tuberkulinga bo‘lgan viraj sezgirligi va turg‘un saqlanishi yoki kuchayishi kiradi. 2 TB PPD-L li Mantu sinamasi sog‘lom bolalar, o‘smirlar va har xil somatik kasalliklari bor shaxslar uchun bezarardir. Biroq ba’zi o‘tkazilgan kasalliklar va emlanishlar bolalar terisining tuberkulinga bo‘lgan sezgirligini kuchaytirishi yoki susaytirishi mumkin. SHuning uchun teri kasalliklari, infeksion, infeksion-allergik va somatik kasalliklar xuruj davrida, allergik holatlarda ommaviy tuberkulinodiagnostikada Mantu sinamasini o‘tkazish qarshi ko‘rsatma bo‘lib hisoblanadi. Sinama bir oy davomida har qanday emlashlar va biologik diagnostik sinamalardan keyin, shu jumladan bolalar karantini infeksiyasida qilinmaydi. Ommaviy tuberkulinodiagnostika davolash profilaktika muassasalarida, umumiy davo turida o‘tkaziladi. Metodologik qo‘llanmanning ommaviy tuberkulinodiagnostikasini tuberkulyozga qarshi dispanserlar amalga oshiradi. Agar to‘g‘ri uyushtirilsa tuberkulinodiagnostika har yili 90-95% hollarda bolalar va o‘smirlarda o‘tkazilishi kerak. Uyushtirilgan bolalar majmuasida ommaviy tuberkulinodiagnostikani maxsus o‘rgatilgan tibbiyot xodimi bajaradi, erta va maktabgacha yoshli bolalarda esa Mantu sinamasi bolalar poliklinikasida o‘tkaziladi. Qishloq joylarda tuberkulinodiagnostikani tuman va oilaviy poliklinikalari, ayrim hollarda esa feldsher-akusher punktlari amalga oshiradi. Individual tuberkulinodiagnostika o‘rtacha Mantu sinamasida 2TBda infeksion va tuberkulinga bo‘lgan postvaksinal allergiyani taqqoslama tashxisi uchun, tuberkulyozning yuqori havf guruhiga kiruvchi shaxslarining holatini nazorat qilish uchun o‘tkaziladi. Boshqa ko‘rsatmalar bo‘lib tuberkulyoz bilan tashxislanishi kerak bo‘lgan ko‘pgina kasalliklar diagnostik muammosi hisoblanadi. Tuberkulyozga qarshi muassasalarda tuberkulinodiagnostika tuberkulyoz jarayonini aktivligini, davolash effektivligini baholash maqsadida va mahalliy sil diagnostikasida ishlatiladi.Ushbu sinamalarga ko‘rsatmalar bo‘lib, oldin o‘tkazilgan sinamaninig uzoqligidan qat’iy nazar klinikaviy ma’lumotlar asossida beriladi. Mantu sinamasini faqatgina 2TBda emas, tuberkulinni boshqa dozalarida ham o‘tkaziladi. Bundan tashqari graduirlangan Pirke va Kox sinamasi ham qo‘llaniladi. Ba’zan tuberkulinli titr aniqlanadi. bunda eozinofilli yoki gem oqsilli tuberkulin sinamasi o‘tkaziladi. Ushbu sinamalarda organizmni tuberkulinga bo‘lgan javobi qon analizidagi siljishlarda baholanadi. Tuberkulin diagnostikasini o‘tkazishga qarshi ko‘rsatma individual ko‘tara olmaslikdan iborat. Nafas olish va qon aylanish tizimini baholash Asosan surunkali va tarqalgan o‘pka tuberkulyozi odatda nafas olish faoliyatining buzilishlari va yurak, qon-tomir tizimining o‘zgarishlari bilan kuzatiladi. Ular intoksikatsiya, o‘pka, plevra,bronxlar shikastlanishi tufayli bo‘lishi mumkin. Nafas faoliyatini va qon aylanishni tekshirish nozologik tashxisni tasdiqlash uchun odatda unchalik ahamiyatga ega emas, ammo bemorning umumiy ahvolini baholashda, davolash taktikasini aniqlashda va ayniqsa jarrohlik muolajalari haqidagi masalalarni hal qilishda hamda ularning natijalarini baholashda muhim rol o‘ynaydi. tekshirishning maqsadi mumkin qadar nafas olish, yurak, qon-tomir etishmovshiligini va bu tizimlarning qo‘shimcha zahiralarini aniqlashdan iborat. Nafas olish va qon aylanish tizimini bemor shikoyatlari, anamnezi, ob’ektiv tekshiruvlar, arterial qon bosimini o‘lchash, elektokardiografiya va rentgenologik tekshiruvlar asosida baholash mumkin. Bundan ham chuqur (mukammal) tekshiruvlar chegaralangan jismoniy yuklamalar sharoitida maxsus apparatura va laborator tekshiruv usullari yordamida o‘tkaziladi. Nafas tizimi buzilishlarini sifatiy va miqdoriy tavsiflash uchun ko‘plab usullar mavjud. Ulardan eng muhimlari spirografiya, umumiy pletizmografiya, qonning gaz tarkibi va kislota-asosli holatini aniqlash hisoblanadi. Spirografiya ma’lum vaqt ichida o‘pka hajmining o‘zgarishlarini grafik(chiziqlar) tarzida qayd qilishdan iborat. Spirografiya jarayonida traxeobronxial o‘tkazuvchanlikni baholash maqsadida Votchal-Tiffno sinamasi o‘tkaziladi. U bemor maksimal nafas olgandan so‘ng forsirlangan nafas chiqarishning reaksiya sekundiga chiqariladigan nafas hajmini aniqlashdan iborat (normada 70% dan kam emas). Hozirgi davrda spirografiya tekshiruvni tez, oson amalga oshirish, bemor uchun qiyinchilik tug‘dirmaydigan, tezlik bilan ko‘rsatkichlarni olishga imkon beruvchi kompyuterlashtirilgan apparatlarda tashqi nafas faoliyatining (TFN(FVD)) ko‘pchilik ko‘rsatkichlarini baholash orqali o‘tkaziladi. Umumiy pletizmografiya barometrik prinsiplardan foydalanishga asoslangan. Uni odam tanasi uchun mo‘ljallangan pletizmografda - doimiy hajmli katta germetik kamerada amalga oshiriladi. Bemorni pletizmografga joylashtiriladi va nafas olish vaqtida ko‘krak qafasi hajmi o‘zgarishlari qayd qilinadi. Pletizmografiya odatdagi (tinch) nafas olish jarayonida o‘pkalarning cho‘ziluvchanligini (kengayishini), nafas yo‘llarining havo oqimiga qarshiligini baholashga, nafas harakatldarini hisoblashga imkon beradi. Tashqi nafas faoliyatining qo‘shgimcha ko‘rsatkichlariga qonning gaz tarkibi va kislota-asosli holatini aniqlash kiradi. Nafas etishmovchiligida qoninig normal gaz tarkibi ta’minlanmaydi yoki nafas jarayonlarining kuchayishi hisobiga me’yoriga etkaziladi. O‘z navbatida tinchlik davrida va kuchaytirilgan jismoniy yuklamalarda qoning gaz tarkibini va nafas harakatlarini aniqlash nafas etishmovchiligining mavjud yoki mavjud emasligi haqidagi masalani hal etishda etarlidir. Nafas olish va qon aylanish tizimini baholash Asosan surunkali va tarqalgan o‘pka tuberkulyozi odatda nafas olish faoliyatining buzilishlari va yurak, qon-tomir tizimining o‘zgarishlari bilan kuzatiladi. Ular intoksikaciya, o‘pka, plevra,bronxlar shikastlanishi tufayli bo‘lishi mumkin. Nafas faoliyatini va qon aylanishni tekshirish nozologik tashxisni tasdiqlash uchun odatda unchalik ahamiyatga ega emas, ammo bemorning umumiy ahvolini baholashda, davolash taktikasini aniqlashda va ayniqsa jarrohlik muolajalari haqidagi masalalarni hal qilishda hamda ularning natijalarini baholashda muhim rol o‘ynaydi. tekshirishning maqsadi mumkin qadar nafas olish, yurak, qon-tomir etishmovshiligini va bu tizimlarning qo‘shimcha zahiralarini aniqlashdan iborat. Nafas olish va qon aylanish tizimini bemor shikoyatlari, anamnezi, ob’ektiv tekshiruvlar, arterial qon bosimini o‘lchash, elektokardiografiya va rentgenologik tekshiruvlar asosida baholash mumkin. Bundan ham chuqur (mukammal) tekshiruvlar chegaralangan jismoniy yuklamalar sharoitida maxsus apparatura va laborator tekshiruv usullari yordamida o‘tkaziladi. Nafas tizimi buzilishlarini sifatiy va miqdoriy tavsiflash uchun ko‘plab usullar mavjud. Ulardan eng muhimlari spirografiya, umumiy pletizmografiya, qonning gaz tarkibi va kislota-asosli holatini aniqlash hisoblanadi. Spirografiya ma’lum vaqt ichida o‘pka hajmining o‘zgarishlarini grafik(chiziqlar) tarzida qayd qilishdan iborat. Spirografiya jarayonida traxeobronxial o‘tkazuvchanlikni baholash maqsadida Votchal-Tiffno sinamasi o‘tkaziladi. U bemor maksimal nafas olgandan so‘ng forsirlangan nafas shiqarishning reaksiya sekundida shiqariladigan nafas hajmini aniqlashdan iborat (normada 70% dan kam emas). Hozirgi davrda spirografiya tekshiruvni tez, oson amalga oshirish, bemor uchun qiyinshilik tug‘dirmaydigan, tezlik bilan ko‘rsatkichlarni olishga imkon beruvchi kompyuterlashtirilgan apparatlarda tashqi nafas faoliyatining (TFN(FVD)) ko‘pchilik ko‘rsatkichlarini baholash orqali o‘tkaziladi. Umumiy pletizmografiya barometrik prinsiplardan foydalanishga asoslangan. Uni odam tanasi uchun mo‘ljallangan pletizmografda - doimiy hajmli katta germetik kamerada amalga oshiriladi. Bemorni pletizmografga joylashtiriladi va nafas olish vaqtida ko‘krak qafasi hajmi o‘zgarishlari qayd qilinadi. Pletizmografiya odatdagi (tinch) nafas olish jarayonida o‘pkalarning cho‘ziluvchanligini (kengayishini), nafas yo‘llarining havo oqimiga qarshiligini baholashga, nafas harakatldarini hisoblashga imkon beradi. Tashqi nafas faoliyatining qo‘shgimcha ko‘rsatkichlariga qonning gaz tarkibi va kislota-asosli holatini aniqlash kiradi. Nafas etishmovshiligida qoninig normal gaz tarkibi ta’minlanmaydi yoki nafas jarayonlarining kuchayishit hisobiga me’yoriga etkaziladi. O‘z navbatida tinchlik davrida va kuchaytirilgan jismoniy yuklamalarda qoning gaz tarkibini va nafas harakatlarini aniqlash nafas etishmovchiligining mavjud yoki mavjud emasligi haqidagi masalani hal etishda etarlidir. Nur tashxisi usullari Ftiziatriyada rentgenologik va ultratovush usullari, radionuklidli skanirlash, magnit-rezonans tomografiya (KT) qo‘llaniladi. Rentgenologik usullar Aholini ommaviy tekshirishda, birlamchi o‘pka va ko‘ks oralig‘i kasalliklari diagnostikasida flyuorografiya keng qo‘llaniladi. Bu usulning bashqacha nomi- fotorentgenografiya, chunki bunda ekrandagi rentgen tasviri plyonkaga rasmga olinadi (plyonkali flyuorografiya). Zamonaviy kadrning standart formati 100 x 100 mm. Oddiy rentgenografiya bilan solishtirilganda flyuorografiya rentgen apparatining o‘tkazuvchanlik hususiyatini qisman kattalashtirish, plyonkaga bo‘lgan xarajatni va ishlovini kamaytirish, arxivda saqlashni engillashtirish imkonini beradi. O‘pka flyuorogrammasining yuqori sifatli qobiliyati xuddi rentgen suratinikiga yaqin, shuning uchun 100x100 format kadrli flyuorogramma umumiy o‘pka rentgenogrammasining o‘rninin bosa oladi. Flyuorografiyaning eng asosiy kamchiliklaridan biri bu bemor va personalning yuqori nurlanuvchanligidir. Hozirda plyonkalar o‘rnini ancha yuqori afzalliklarga ega bo‘lgan raqamli (digital) rentgenoflyuorografiya bosmoqda. Bulardan eng asosiysi - bu yuqori sifat, informativligi va tasvirni kompyuterda ishlov berilishidir. Tekshiriluvchining raqamli flyuorografiyada nurlanishi plyonkaga qaraganda 10-15 marta past (to‘g‘ri proeksiyada shunga xos 0.05 va 0.7 mzV). shuningdek katta tezlikda tasvirni tez olinishi, baravariga tasvirni ko‘rish va bir necha tasvirda qog‘ozga rasm bosilib chiqilish imkoniyatini, uning masofadan kuzatilishi, saqlashning qulayligi va keyingi hamma ma’lumotlarning olinishi, tekshirishninng arzonligini aytib o‘tish joizdir. Hozirgi paytda raqamli rentgenografiya aholini katta kontingentlarini nazoratli tekshiruvi tuberkulyoz, o‘sma va boshqa ko‘krak qafasi organlarini o‘z vaqtida aniqlashda keng tarqalmoqda. U hozirda o‘pkaning umumiy rentgenografiyasining o‘rnini diagnostik usul sifatida bosmoqda. Rossiyada sanoati har xil raqamli modelli skanirlar va impulsli apparatlar ishlab chiqarilmoqda. O‘pka rentgenografiyasi surati umumiy oldingi to‘g‘ri proeksiyada olinishdan boshlanadi (plyonkali kasseta oldingi ko‘krak devorida). Agar patologik o‘zgarishlar o‘pkaning orqa qismida bo‘lsa umumiy surat yaxlit orqa to‘g‘ri proeksiyada o‘tkaziladi (plyonkali kassseta orqa ko‘krak devorida). Keyin umumiy surat yon proeksiyalar – o‘ng va chapda o‘tkaziladi. O‘ng tomonlama yon suratda plyonkali kassetaga ko‘krak qafasining o‘ng yon sathi tegib turadi, chapda- chap tomoni. YOn proeksiyadagi rentgenogrammalar o‘pkaning bo‘lak va segmentlaridagi patologik jarayonning joylashishini, bo‘laklararo tarqishlardagi, o‘pka va yurak soyasi ortidagi o‘zgarishlarni aniqlash uchun zarurdir. Ikki tomonlama o‘pka patologiyalarini yaxshiroq aniqlashda o‘ng va chap o‘pkaning alohida tasvirini olishda suratlarni qiyshiq proeksiya (sath) da olish yaxshiroqdir. Rentgen surati odatda nafas olgan holatda olinadi. O‘pkaning kollabirlangan qirg‘oqlarini va pnevmotoraksdagi plevra tirqishlarini, shuningdek o‘pka va plevra patologiyasidlagi ko‘ks oralig‘i a’zolari siljishidagi rentgen suratlarni yaxshi chiqishi nafas chiqargan sharoitda o‘tkaziladi. Rentgenning yoritilganligini oshirish rentgen nurlarining qattiqligini yoki ekspoziciyasini o‘zgartirish orqali amalga oshirish mumkin. Bunday suratlar qattiq va supereksponirli deb ataladi. Bular ekssudativ plevritli bemorlar va o‘pkada bajarilgan xirurgik operatsiyadan keyingi ommaviy plevral boylamli qo‘yilmalarda, traxeya va bronx devorlarini yaxshi aniqlashda o‘tkaziladi. Supereksponirli va qattiq suratda odatiy suratda ko‘rinmaydigan intensiv qorayish sohasidagi har xil tuzilmalar (struktura) larni ko‘rish mumkin. Ammo qiyshiq intensivlikdagi soyalar bunday suratlarda ko‘rinmaydi. To‘g‘ri va yon ko‘rinishdagi umumiy rentgenogrammada zaruratga ko‘ra tor to‘plam nurlantirishli nishonli suratlar bilan to‘ldiriladi. Buning uchun bemorga shunday holat beriladiki, bunda rentgen tasviri nazorati ostida tekshiriluvchi o‘pka maydoniga suyak va boshqa hosilalar xalaqit bermaydi. SHunga e’tibor berish kerakki, ba’zi kasalliklarning rentgenologik belgilari shunchalik relefli bo‘ladiki, tashxis qo‘yish uchun rentgenogrammaga bir marta qarash kifoyadir. Rentgenoskopiya rentgen tasviri va rentgen televideniyali elektron optik kuchayishni ishlatilishi bilan qo‘llaniladi. Bu usulda renttgenografiyadan keyin aniq ko‘rsatmalar bo‘yicha qo‘llaniladi. Fistulografiya, angiografiya, rentgenobronxologik tekshiruvlar, tashxislovchi punksiya va nazorat ostidagi nishonli suratlar shunday usul bo‘lib hisoblanadi. Rentgenoskopiya plevra bo‘shlig‘idagi bemalol harakatlanuvchi suyuqlikni, plevra sinuslarini holatini va diafragma holatini ko‘rishni aniqlash uchun zarurdir. Ko‘p hollarda ko‘krak ichi xirurgik operatsiyalaridan keyingi 1-chi kunlarida rentgenoskopik nazorat rentgenografiyaga qaraganda yaxshiroqdir. SHunday qilib rentgenoskopiyadan ko‘krak ichi bosimi oshganda yoki past bo‘lganda o‘tkaziladigan sinamalar va diafragma harakatini baholashda ishlatiladi (Valsalva-Myuller sinamasi, Golknext- YAkobson sinamasi). Bu sinamalar natijasining dokumentatsiyasi rentgenkino surat va video lavha orqali amalga oshirilishi mumkin. - rentgen tekshiruvining barcha turlari - kukrak kafasining umumiy rengenogrammasi, yon rengenogramma, tomgramma, bronxogramma. - Flyulrogrammalar - Upka segmentlar tuzilishining foto surati Kompyuter tomografiya (KT)da - rentgoenologik tekshirish usuli bo‘lib, uni butun dunyo tan olgan va hamma klinik tibbiyotlarda qo‘llaniladi. KT odam tanisini ko‘ndalang qavatlarini suratlarini olishni ta’minlaydi (aksial proeksiya). Rentgen trubkasi bemor tanasining bo‘ylama o‘qi atrofida aylanadi. Ingichka nur tekshirilayotgan qavat orqali turli burchaklardan o‘tadi va nay bilan birga harakatlanayotgan ko‘p sonli sintillyasion detektori orqali tutiladi. Rentgen nurlari o‘tayotgan to‘qimalarning zichligi har xil bo‘lganligi uchun uni tutami turli xil intensivlikda bo‘ladi. U detektorlar orqali yuqori aniqlikda qayd qilinib, kompyuterda qayta ishlanadi va televizion ekranda ko‘ndalang kesimining ko‘rinishiga aylanadi. SHunday qilib KT surat emas, balki kompyuter tomonidan turli zichlikdagi to‘qimalarni rentgen yutish hususiyatini matematik analizi hisoblanadi (hisoblanilgan tomografiya). Oddiy skanirlovchi texnologiyali KT lar bemor bilan birga stolni qadamli harakatini keltiradi va har aylanish siklidan keyin rentgen nayi to‘xtaydi. Ular 2- 10 mm gacha bo‘lgan qalinlikdagi ko‘ndalang kesimdagi to‘qimalarni tekshira oladi. Bir qavatni skanirlash bir necha sekund davom etadi. Kontrastlikni kuchaytirish vena ichiga rentgen kontrast modda yuborilnganda olinadi. Aksial (ko‘ndalang) tasvirlarni kompyuter yordamida to‘g‘ri, yon va qiyshiq tomogrammalarga qayta tiklasa bo‘ladi. Tasvirning yorqinligi va kontrastligini har xil qilib o‘zgartirish mumkin. Nafas a’zolari KT da 6-12 standart kesimlar bajariladi. Barcha natijalar teleekranda tasviri bilan parallel ravishda kompyuter xotirasida saqlanadi va surat sifatida poloroid fotoqog‘ozda yoki rentgen plyonkasida qayta tiklanishi mumkin. KT ni yaqqol imkoniyati bo‘lib tekshirilayotgan to‘qima va muhitlarni zichligini Xaunsfild shkalasida, shartli birliklarda miqdoriy baholash hisoblanadi. Ushbu shkala bo‘yicha suvning zichligi -0, havoniki -1000 birlik, o‘pkaniqi +600 birlik, suyakniki +1000 birlik hisoblanadi. So‘nggi yillarda vizualizaciyani mukammallashgan, tan olingan usullari bo‘lib o‘pkani tekshirishda spiralli yoki multispiral KT hisoblanadi. Spiral KT ning texnologiyasiga rentgen nayining bemorning bo‘ylama harakati bo‘lib turgan holda doimiy aylanishidir. Bu holatda tekshirilayotgan sohadagi kesimlarni butun hajmiy tasvirlari olinadi. Rentgen nayining to‘liq aylanishi davomida spiralning qadamiga bog‘liq holatida turli miqdordagi kesimlar qilinishi mumkin. YUqorida keltirilgan skanirlovchi usullarning afzalliklari bo‘lib vaqtning ancha qisqarishi (10-20 s) hamda bir marta nafas tutilganda tekshirish imkoniyatidir. Aniqlashtirish hususiyati oshadi, harakatlanuvchi a’zolar tasvirlari sifati yaxshilanadi, bolalar va og‘ir kasallarni tekshirish uchun qulay sharoitlar yaratiladi. Spiralsimon KT rekonstruksiya va yuqori sifatli hajmli tasvirlar olishga yo‘l ochib berdi. Bronxoskopik (kompyuterli bronxoskopiya), bronxografik (kompyuterli bronxografiya), vena ichi kontrastlashtirish- angiografiya (kompyuterli angiografiya) o‘xshash suratlarni olish imkoniyatini berdi.Nurlanish havfi kamayadi, sababi qaytadan kesimlarni diagnostik savollarni aniqlashtirish uchun olish ehtiyoji kamayadi. Multspiral tomografiyada aniqlashtirish detektorlarini soni ko‘paytirilganligi hisobiga skanirlash vaqti kamayadi,artefakt miqdori kamayadi va tasvirni qayta ishlash imkoniyatlari kengayadi. Umuman olganda takomillashtirilgan radiatsion usullar turli xildagi ko‘krak ichi patologiyasini vizualizaciyasida hajmli tasvirlar olish imkonini beradi va patologik jarayonlarning tarqalganligi, lokalizatsiyasini borligini dinamikada o‘rganish imkoniyatini beradi. KT bundan tashqari, transtorakal biopsiyada va murakkab plevral punksiyalarda yuqori aniqlikni ta’minlaydi. KT yordamida maxsus ishlangan virtual bronxoskopiyali manzarani ko‘rish mumkin. Magnit rezonansli tomografiya (MRT). MRT ning ko‘pgina yutuqlari bosh va orqa miya, suyak va bo‘g‘im, ko‘krak bo‘shlig‘ining yirik tomirlarini, yurakni va boshqa ichki a’zolarni tekshirish imkonini beradi. Bu usulning eng asosiy yutuqlaridan biri bemor va tibbiyot xodimi uchun nurlanishning yo‘qligidir. Bemor tomograf stoliga yotqiziladi. Tananing tekshiriluvchi qismi kuchli magnit maydoniga joylashtiriladi. U yo‘nalishi bo‘yicha protonlarni aylantirish orqali tashqi magnit maydoniga parallel ravishda to‘qimada magnit maydon hosil qilinadi. Radiouzatkichli g‘altakdan impulslar ta’sirida magnit maydoniga perpendikulyar yo‘naluvchi summar magnitli vektor o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi va yangi o‘qi atrofida aylana boshlaydi. Buning natijasi g‘altakning qabul qiluvchi qismida elektr tokining induksiyasi – magnit rezonans signalini- belgisining paydo bo‘lishidir. U maxsus analizator orqali qayta hosil bo‘ladi va oq-qora monitorli ekranga uzatiladi. MRTning tasviri asosan protonlar zichligiga va tekshiruvchining topshirig‘iga, relaksatsiya deb ataluvchi vaqtga qarab aniqlanadi. Bunda T1 ostidagi relaksatsiya vaqt deb tushuniladi va bu vaqt ichida tashqi magnit maydoniga mos keluvchi 1-chi boshlang‘ich mo‘ljalli protonlarni tiklanishi kuzatiladi. Relaksatsiya T2 bu chastotali impuls yaratib bergan maydon harakatining zaiflashuv vaqtidir. Radiochastotali impulslar orasidagi vaqtini o‘lchash har xil kontrastli tasvirni olish va har xil to‘qimalarni taqqoslash imkonini beradi. YAna har-xil tekislikdagi tasvirlarni olish va uch marotabali rekonstruksiyalarni bajarish mumkin. MRT dagi tasvirni interpretatsiyasi (yoritilishi) ko‘p vrachlar uchun odatiy bo‘lib qolgan rentgen suratning yoritilishiga qaraganda qiyiiqroqdir. Masalan, havo, suyak , fibroz to‘qima uzoq T1 vaqtini talab qiladi, qisqa T2 esa tasvirda qora ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. MRT kardiostimulyator yoki boshqa metall implantatlari bor bemorlarda qarshi ko‘rsatma hisoblanadi. Tekshirish kerakligicha uzoq davom etishi mumkin, shuning uchun bolalar va og‘ir kasallarda bajarish qiyinroqdir. Angiopulmonografiya o‘pka arteriyalari va uning shoxlarini kontrastlash va rentgen tekshirishdan iborat. Angiografiya 2 ta asosiy usuli umumiy va selektivga bo‘linadi. Umumiy angiopulmonografiyada kontrast eritmani katetr orqali qo‘l venasidan yuqori kovak venasiga yoki yurakning o‘ng bo‘lmalari bo‘shliqlariga yuboriladi. Rentgen tasvirlarni maxsus flyuorografik apparatda stereaviy olinadi. Ushbu usul ko‘p miqdorda kontrast modda sarfi bilan bo‘ladi (50-60) va u ko‘pincha ayniqsa patologik o‘zgargan o‘pka tomirlarini aniq tasvirini bermaydi. Tomirlar amputaciyasi har doim ham aniq ma’lumot bermaydi. Selektiv angiopulmonografiya texnikaviy murakkabroq, lekin ko‘p ish latiladi.Uni o‘pka arteriyasining kerakli tarmog‘i kateterizatsiya qilinganidan so‘ng amalga oshiriladi. seriyali suratlar 10-12 ml kontrast eritma yuborilganidan so‘ng olinadi. Odatda selektiv angiopulmonografiyani kichik qon aylanish doirasidagi bosimini qayd qilish qondagi gazlarni tekshirish bilan birga olib boriladi. Angiopulmonografiyaga ko‘rsatmalar chegaralangan. Uni o‘pka arteriyasining trombozi yoki emboliyasi hamda uzoq muddat kollabirlangan o‘pkani yoyilishga bo‘lgan hususiyatini aniqlash uchun, tomirlar holatiga qarab pnevmofibroz darajasini aniqlashda ishlatiladi. Texnikaviy imkoniyatlar umumiy angiopulmonografiyani raqamli (sifrovoy) va rioptatda venaga ko‘p bo‘lmagan kontrast eritma yuborib bajarish imkoniyatini beradi. Bunday hollarda videosignalni kompyuter bilan qayta ishlanishi yuqori sifatli suratlar olish imkoniyatini beradi. Bronxial arteriografiya - bronxial arteriyalarni kateterizatsiyalash, kontrastlash va rentgen tekshiruvlardan iboratdir. Tekshiruvni mahalliy anesteziya yordamida rentgentelevidenie kuzatuvi ostida olib boriladi. Maxsus mandrenli igna bilan chov burmasidan pastda joylashgan son arteriyasi teshiladi. Mandrenni metallik o‘tkazma bilan almashtirilib u orqali arteriya bo‘shlig‘iga bukilgan uchli rentgen kontrast katetri kiritiladi. Keyin o‘tkazma olinadi, katetr bo‘lsa aortagacha olib boriladi. Kateterni uchi bilan bronxial arteriyalari teshiklari tartib bilan qidirilib katetr kiritiladi va u orqali kontrast modda tipak, urografin, urotrast yoki uning analoglari 35 ml/s tezlikda 5-12 ml miqdorda yuboriladi, seriyavli rentgenografiya o‘tkaziladi. Bronxial arteriografiyaga asosiy ko‘rsatma bo‘lib o‘pkadan noma’lum etiologiyali va lokalizatsiyali qon ketish hisoblanadi. Bunaqa holatlarda arteriogrammalarda bronxial arteriyalarning kengayganligi, patologik buralmalarning bo‘lishi, kontrast moddaninng ularning chegarasidan chiqishi (ekstravazatsiya), o‘choqli va diffuz gipervaskulyarizatsiya, bronxial arteriyalar anevrizmalari, ularni trombozlari, arterio-arterial anastomozlar orqali o‘pka arteriyasining periferik tarmoqlarini retrograd to‘lishi aniqlanadi. Tekshirishga qarshi ko‘rsatmalar: yaqqol ateroskleroz, bemorning semizligi, o‘pka-yurak etishmovchiligi. Bronxial arteriografiyaning asorati bo‘lib son arteriyalari punksiyasi sohasida gematoma bo‘lishi mumkin. Juda kam hollardagi og‘ir asorati bo‘lib orqa miya tomirlarining zararlanishini, oyoqlarning va chanoq a’zolarining funksiyasi buzilishi bilan birga kelishidir. Asoratlarini profilaktikasi uslubiy va texnik prinsiplariga va tekshirish qismlariga aniq e’tibor qilinganda bo‘ladi. Bronxografiya Bronxlarni kontrast rentgenololgik tekshiruvi bo‘lib, mahalliy anesteziya orqali pozitsion (yo‘naltirilmagan) yoki selektiv (yo‘naltirilgan) bronxografiya ko‘rinishida bo‘ladi. Pozitsion bronxografiyada katetr traxeyaga burun orqali kiritiladi, kontrast modda yuborilayotgan vaqtda bemor tanasiga optimal holat beriladi. Selektiv bronxografiya tekshirilayotgan bronxning kateterizatsiyasiga asoslangan. Uni amalga oshirish uchun turli xil konstruksiyadagi katetr va texnik uslublardan foydalaniladi. Oldin bronxografiya keng qo‘llanilgan. Hozirga vaqtda KTni keng ishlatilishi tufayli Ushbu usul o‘ zining oldingi ahamiyatini yo‘qotgan. Plevrografiya Plevra empiemasi bilan kasallanganldarda yiring bo‘shlig‘i chegaralarini aniqlash va kontrastlash imkonini beradi. Dastlab plevral punksiya qilinadi, plevral suyuqlik aspiratsiya qilinadi, keyinchalik rentgenotelevidenie nazorati ostida plevra bo‘shlig‘iga 40-50 ml iliq kontarst eritma yuboriladi (propilyodon, urografin). Rentgenogrammani bemor holati o‘zgartirilib turli xil proeksiyada qilinadi. Tekshiruv tugagandan so‘ng kontrast moddani plevra suyuqligi bilan birga so‘rib olinadi. Plevrografiya orqali olinadigan ma’lumotlarni ko‘p hollarda KT orqali olish ham mumkin. Fistulografiya. Turli xil torakal va torako-bronxial oqmalar bor kasallarda ishlatiladi. fistulografiyadan oldin oqma yo‘lini aniqlash maqsadida, zondlash maqsadga muvofiq. Kontarst modda shprits orqali kateterdan oqma yo‘liga rentgenotelevidenie nazoratida yuboriladi. YOg‘li yoki suvda eriydigan kontrast moddalar ishlatiladi.Keyinchalik bemorning holati o‘zgartirilib turli proeksiyadagi rentgenografiya yoki KT qilinadi. Tekshiruvlar jarayoni davomida suratlarni analizidan so‘ng oqmaning anatomik hususiyatlari, uning plevra bo‘shlig‘i yoki bronxial daraxti bilan tutashgan- tutashmaganligi aniqlanadi. Kontarst moddani bronx daraxtiga kirib ketish holatida retrograd fistulobronxografiya hosil bo‘ladi. Tekshiruv tugagandan so‘ng katetr orqali preparat so‘rib olinadi, bemordan esa yaxshigina yo‘talish talab qilinadi. Ultratovush tekshiruvi Hususan ultratovushli skanirlash havfsizligi, ko‘p marotaba o‘tkazish mumkinligi, yuqori aniqlik hususiyati bilan ajralib turadi. Ftiziatrik amaliyotda ultratovush usullari periferik limfa tugunlarini (bo‘yin, qo‘ltiq osti, chov) o‘lchamlarini aniq nazorat qilish uchun kerak. Ultratovush yordamida plevra bo‘shlig‘ida suyuqlik borligini aniqlasa bo‘ladi. U borligida parietal plevra va o‘pka orasidagi gipoexogen zona paydo bo‘ladi. Ultratovushli nazoart plevra bo‘shlig‘ini punksiya qilishda nuqta tanlash imkoniyatini beradi. Pnevmoektomiyadan keyin plevra bo‘shlig‘idagi suyuqlik sathini dinamik kuzatish ko‘pincha rentgenologik tekshiruv orqali bo‘ladi. Ko‘pincha erkaklar, ayollar jinsiy a’zolari siliga shubha bo‘lganda ultratovushli diagnostika ko‘pincha hal qiluvchi rolni o‘ynaydi. U shuningdek ftiziourololgik va ftizioginekologik davolanayotgan bemorlarda dignamik jarayonlarni nazoart qilish uchun zarurdir. Radionuklidli (radioizotopli) usullar. O‘pkadagi regionar ventilyasiyani baholashda etakchi o‘rinni egallaydi. Ular radiofarmatsevtik preparatlarni, hususan nishonlangan gamma nurlanuvchi nuklidlarni ingalyasion yoki ko‘pincha vena ichiga jo‘natilishiga asoslangan. Ularga ksenon-havoli aralashma (133 XE),albumin makroagregati (133m In yoki 99m Ts), indiy sitrat (133m In), albumin mikrosferalari (99m Ts yoki 133m In) va h.k. kiradi. Kiritilgan preparatni taqsimlanishining registratsiyasi kompyuterli ssintilyasion gamma kamera yordamida amalga oshiriladi. Bunda old, orqa va yon proeksiyalarda statik hamda dinamik ssintigrafiya bajariladi. barcha parametrni o‘pkani maydonlarini yuqori, o‘rta va pastki zonalarga bo‘lgan holda foizlarda aniqlanadi. Biroq matematik modellashtirish o‘pkadagi qon aylanishi va ventilyasiyasini absolyut kattaliklarda hisoblash imkonini beradi. O‘pkani regionar funksiyalarni radionuklidli usullar bilan tekshirish rentgenokontrast tekshiruvlardan oldin amalga oshirilishi kerak. Olingan informatsiya nafaqat ventilyasiya va qon aylanish, balki o‘pkadagi jarayonning og‘irligini, lokalizatsiyasini, tarqalganligini aniqlab beradi. O‘pkada qon aylanishi va ventilyasiyani tekshirishlarini yangi yo‘nalishlarini MRT ochib bermoqda. Hozirga paytda ushbu usul o‘pkani turli bo‘limlarini oldindan giperqutblangan geliy ingalyasiyasidan keyin ventilyasiyasini baholash maqsadida qo‘llanilmoqda. Pozitron- emission tomografiya- o‘pka ichi hosilalaririga qiyosiy tashxis qo‘yishda keng qo‘llanilmoqda. PET asosida hujayra metabolizmini baholash yotadi. Vena ichiga radiofarmakologik preparatlar (flyuradooksi glyukoza) rak hujayralaridagi glyukozani kuchaygan metabolizmiga sezgirdir va skanlarda yorqin dog‘lar hosil qiladi. Rak hujayralari diametri 1 sm dan kichkina bo‘lgan limfa tugunlarida aniqlanadi. PET ning informativligi KT bilan birgalikda olib borilganda,tasvirlarni aralashtirilganida ortadi. Endoskopiya. Ftiziatriya amaliyotida nafas a’zolari kasallaiklarida keng ko‘lamda bronxoskopiya, nisbatan kamroq torakoskopiya va mediastinoskopiya qo‘llaniladi. Bronxoskopiya har doim traxeyani ko‘rish bilan birgalikda, ya’ni traxeobronxoskopiya o‘tkaziladi. Agar oldindan rentgenotelevizionli yoki rentgenografikli nazoratga zarurat bo‘lsa, unda bronxoskopiya rentgenoendoskopik xonada (rentgenobronxologik tekshiruv) o‘tkaziladi. Bronxoskopiya uchun shisha tolali optik egiluvchan bronxoskop- fibrobronxoskop ishlatiladi. Maxsus ko‘rsatmalarga ko‘ra ma’lum bir endoskopik aralashmaga bog‘langan holatda qattiq (metalldan yasalgan )bronxoskop ishlatiladi. Fibrobronxoskop uncha kata bo‘lmagan diametrga ega (5-6 mm va undan kam) va yaxshi bukiladi. Uning oxirgi qismini buralish burchagini boshqarish mumikn. Kichik diametrga egaligi va yaxshi boshqarish mumkinligi uchun fibrobronxoskop yordamida nafaqat bo‘lakli, segmentli, asosiy bronxlarni balki subsegmentar bronxlarni ham ko‘zdan kechirsa bo‘ladi. Fibrobronxoskoplarning barcha modellarida bronxlar ichidagi saqlanmani so‘rib olish uchun va biopsiya qilish uchun kanallar mavjud. Zamonaviy fibrobonxoskoplar rangli tasvirni monitorga uzatish, suratga olish va videotasmaga yozib olish hususiyatiga ega. Fibrobronxoskopiyani odatda mahalliy anesteziya bilan premedikatsiya qilingandan so‘ng bemorni kresloda o‘tqazib boshining ostiga yostiqqcha qo‘yilgandan so‘ng o‘tkaziladi. Nafas yo‘llarini anesteziyasi uchun novokain, dikain, trimekain, lidokain eritmalaridan forydalaniladi. Fibrobronxoskopni traxeyaga pastki burun yo‘lidan kiritiladi. Fibrobronxoskopni og‘iz orqali ham kiritsa bo‘ladi, lekin bu unchalik qulay emas va u burun yo‘llari patologiyasi bo‘lganida qo‘llaniladi. Narkoz orqali tekshirilayotganda fibrobronxoskop intubatsion trubka orqali yoki qattiq bronxoskop tubus orqali kiritiladi (kombinirlangan bronxoskopiya). Qattiq bronxoskopning asosi bo‘lib, diamertri 12 mm gacha bo‘lgan kovak metalli tubus, yoritish moslamasi, o‘pkani turli sun’iy ventilyasiyasining turli burchakli ko‘rishga ega bo‘lgan teleskop yana lupa fotoapparat, kinokamera ulangan holatda bo‘lishi mumkin. Qattiq bronxoskop bilan bronxoskopiya qilish narkoz ostida o‘pkani sun’iy ventilyasiyasi (O‘SV) bilan birgalikda bemorni orqaga yotgan holatida olib boriladi. Tubus og‘iz orqali hiqildoqdan, tovush yorig‘i orqali traxeyaga, keyinchalik bronxlarga o‘tkaziladi. Bronxlarni ko‘zdan kechirish tubus orqali kiritilgan optik teleskoplarni qo‘llashni engillashtiradi. Ko‘pchilik holatlarda fibrobronxoskopiyadan foydalaniladi. Qattiq bronxoskopni qo‘llashga o‘pka tuberkulyozi bemorlarida maxsus ko‘rsatmalar mavjud: o‘pkadan qon ketish diagnostikasi va uni to‘xtatish, ko‘krak ichi limfa tugunlari silida bronxiolitni ko‘rish mumkin. Bronxlarni ko‘zdlan kechirganda shilliq qavatni holati va qon ketmayotganligi, bronxial saqlanmalarning xarakteri, bronxlar yorig‘ining diametri, elastikligi, bronxial devorning tonusi va harakatchanligi baholanadi. Barcha normadan chetga chiqish fiksatsiyalanadi. endoskopik manzara suratga olinadi. Diagnostik tekshiruvni bakteriologik va patomorfologik tekshiruv uchun material olish bilan tugallanadi. O‘pka sili bilan kasallanganlarda bronxoskopiya manfiy bakteriologik natija bo‘lganda sil kasalligini gistologik verifikatsiya qilish uchun material olish uchun ham ishlatilishi ham mumkin. Bundan tashqari nafas yo‘llarning pastki qismlaridan hujayra suyuqliklari laborator tekshiruv uchun olish va bronxlarni lavajini amalga oshirish diagnostikada muhim ahamiyatga ega. O‘pkani diffuz kasalliklari bilan kasallanganlarda T limfotsit va uning subpopulyasiyasi miqdorini aniqlash va sitogrammali tekshirishda amalga oshiriladi. Proteolitik va antiproteolitik lavaj suyuqligidagi aktivlikka qarab o‘pkadagi jarayonning fazasi haqida, lipidlar va fosfolipidlar darajasiga qarab surfaktant sistemasi holatiga baho beriladi. Ba’zan lavaj suyuqligida boshqa diagnostik materiallar topib bo‘lmaydigan sil tayoqchalari ajratib olish mumkin. Torakoskopiya ( plevroskopiya) hozirgi davrda videotexnikani qo‘llash bilan birgalikda (videotorakoskopiya) qo‘llanilmoqda. Videotorakoskopiya uchun turli burchakli ko‘rishga ega bo‘lgan torakoskoplar, videokamera, yoritgichlar, rangli tasvirli monitorlar va yozib oluvchi apparatura kerak. Bulardan tashqari maxsus qo‘shimcha jarrohlik uskunalari ham kerak, chunki ko‘zdan kechirish va biopsiya olishdan tashqari ko‘pincha turli davolovchi manipulyaciyalar ham qilinadi. Plavral bo‘shliqni erkin ko‘zdan kechirish va manipulyasiyalar bajarish uchun o‘pkaning 1/2-1/3 hajmini pasaytirish kerak. SHuning uchun ko‘pincha videotorakoskopiya oldidan sun’iy pnevmotoraks qilinadi. Ekssudativli plevritli bemorlarda engillashtiruvchi punksiyalar suyuqlikni havo bilan almashtirgan holatda qilinishi muhimdir. Umumiy anesteziya – bronxlarni alohida intubatsiyalangan endotraxeal narkoz va SO‘V hisoblanadi. Plevra bo‘shlig‘iga ko‘krak qafasini teshgan holatda ikkita yoki uchta maxsus troakar kiritiladi,uni bir yochi ikki troakar orqali (torakoport) optik torakoskop kiritiladi va uni bir yoki ikki monitorga tasvir uzatuvchi videokamera bilan tutashtiriladi. Boshqa torakoportlar uskunalarni kiritish uchun xizmat qiladi. Plevral varaqlar, o‘pka, ko‘ks oralig‘i ko‘zdan kechiriladi. Ko‘rsatmalarga binoan ko‘pincha qisqichli, punksionbiopsiya amalga oshiriladi. Plevral bo‘shliqning torakoskopik manzarasini suratga olish va teleekranga uzatib videolentaga yozib olish mumkin. Videotorakoskopiyaning asoratlari bo‘lib qon ketish, teri osti emfizemasi, biopsiyadan keyin o‘pkadan uzoq muddat havo chiqib turishi mumkin. Videotorakoskopiyaga asosiy qarshi ko‘rsatmalar bo‘lib: nafas etishmovchiligi va plevral bo‘shliqning obliteratsiyasi hisoblanadi. Usulning kamchiligi bo‘lib o‘pkaning alohida ventilyasiyasi va va ko‘krak qafasi boshqa struktukralari va o‘pkaning palpatsiyasining mumikin bo‘lmasligi hisoblanadi. Mediastenoskopiya bo‘lib old ko‘ks oralig‘ini ko‘zdan keshiruvchi diagnostik operatsiya hisoblanadi. Maxsus apparat mediastenoskopdan foydalaniladi. U monitor bilan ulanishi mumkin (videomediastenoskop). Operatsiya narkoz ostida bajariladi. To‘sh suyagining bo‘yinturuq o‘ymasi ustidan uncha katta bo‘lmagan kesma qilinib traxeya bo‘ylab to‘qimalar bifurkatsiyagacha ajratiladi. So‘ng ko‘ks oralig‘iga mediastinoskopning tubusi yoki tumshug‘i kiritilib to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘z orqali nazorat qilib yoki monitor orqali nazorat qilib paratraxeal va bifurkatsion limfa tugunlarini punksiya qilish, uzib olish va olib tashlash amaliyotlari amalga oshiriladi. Mumkin bo‘lgan asoratlar: qon ketish, pnevmotoraks, hiqildoq nervlarining jarohatlanishi. Kengaytirilgan mediastinoskopiya: oldingi ko‘ks oralig‘i orqali mediastinoskop yordamida kirib, maxsus uskunalar o‘pka ildizi sohasiga boriladi, medistinal plevrani perforatsiya qilib, plevral bo‘shliqqa kiriladi. Bunday mediastinoplevroskopiya natijasida qilingan biopsiya chuqur joylashgan limfa tugunlari, o‘pka va plevradan qilish imkoniyatini beradi. Ushbu mashg‘ulotda qo‘llaniladigan yangi texnologik usullar: “Uch bosqichli intervyu”, “Aqliy xujum”, “O‘rgimchak to‘ri” usullari. 1. Tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisi kachon va kim tomonidan aniqlangan va uning tavsifi? № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. Tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisi 1882 yil nemis olimi R.Kox tomonidan aniqlangan. 30 20-30 5-19 0-4 2. Tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisi tomonlari yumalok bir oz egik tayoqcha shakliga ega 20 10-20 5-9 0-4 3. Tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisi proto- plazmasida donachalar yoki granulalar mavjud 20 10-20 5-9 0-4 4. Tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisi tuban 30 20-30 5-19 0-4 organizmlar –nursimon zamburuglar yoki aktinomitsetalarga taaluqlidir. 2. Tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisining turlarini sanab bering, ularning qaysi biri inson uchun epidemiologik nuktai nazardan havflirok. Tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisining hususiyatlarni aytib bering? № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. A) insonga xos turi. B) koramolga xos turi. V) kushlarga xos turi. G) kemiruvchilarga xos turi. D) L-shakli. 30 20-30 5-19 0-4 2. Epidemiologik nuktai nazardan insonga xos turi va qoramolga xos turi eng havfli xisoblanadi. 20 10-20 5-9 0-4 3. Tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisi turli xil kimyoviy va fizik omillarga – past va yuqori xaroratga, namlik va yoruglikka ancha chidamli xisoblanib, kislota va spirtlarga turg‘unligi bilan farqlanadi. 20 10-20 5-9 0-4 4. Ta’biiy sharoitda quyosh nuri tushmay- digan joylarda ular o‘zining tiriklik hususiyatini bir necha oygacha saqlab qolishi mumkin. 30 20-30 5-19 0-4 3. Tuberkulyoz tayoqchasining virulentligi deganda nimani tushunasiz va u qanday aniqlanadi? № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. Virulentlik –mikobakteriyaning patogenlik darajasidir 30 20-30 5-19 0-4 2. Virulentlik - eksperimental sharoitda xayvonlarni zararlab aniqlanadi. 20 10-20 5-9 0-4 3. Virulentlikning quyidagi darajalari farklanadi: – yukori virulentli mikobakteriyalar – xayvonlarni zararlanish vaqtidan boshlab 6 xaftagacha bo‘lgan muddat ichida nobud qilsa. – kuchli virulentli- 45-90 kun mobaynida nobud qilsa. – o‘rta virulentli – 3-5oy mobaynida nobud qilsa. – kam virulentli - 5oydan sung nobud qilsa 20 10-20 5-9 0-4 4. Mikobakteriyaning virulentligi doimiy bo‘lmaydi, u ayrim shtammlarda o‘zgarishi mumkin. 30 20-30 5-19 0-4 4. Tuberkulyoz tayoqchasi o‘zgaruvchanligi deb nimaga aytiladi va qanday omillar o‘zgaruvchanlikka olib keladi? № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. O‘zgaruvchanlik – mikobakteriyaning noqulay sharoitlarga ximoya reaksiyasi xisoblanadi. 30 20-30 5-19 0-4 2. Morfologik: mikobakteriya shaklining o‘zgarishi: shoxsimon, kolbasimon va x. Tinktorial: buyoqli moddalarga 20 10-20 5-9 0-4 o‘zgaruvchanligi- Sel-Nilsen buyicha bo‘yalmasligi; kislota va spirtlarga turg‘unlikning yo‘qolshi. 3. Su’niy muxitlarda qo‘zg‘atuvchi koloniyalarining morfologiyasi va rangining o‘zgarishi.Virulentlik darajasining o‘zgarishi. 20 10-20 5-9 0-4 4. O‘zgaruvchanlikka olib keladi: a) nokulay sharoitlar b) uzok vakt spesifik preparatlarni tartibsiz kabul qilish v) monoterapiya g) preparatlar dozasini kamayishi 30 20-30 5-19 0-4 5. Tuberkulyoz mikobakteriyasini aniqlash usullarini aytib bering. № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. Mikroskopik (oddiy, flotatsiya usuli, lyumenistent mikroskopiya, elektron mikroskopiya) 30 20-30 5-19 0-4 2. Bakteriologik (Levenshteyn–Yensen muxitida) 20 10-20 5-9 0-4 3. Biologik (dengiz cho‘chqalarida) 20 10-20 5-9 0-4 4. Molekulyar-genetik PSR, IFA 30 20-30 5-19 0-4 Uch bosqichli intervyu” usul Bosqichlar: Barcha talabalar 3 guruxga bo‘linadi: - birinchi gurux talabalari – bemorlar; - ikkinchi gurux talabalari – vrachlar; - uchinchi gurux talabalari – ekspertlar. Xar bir gurux uchta talabadan iborat bo‘lib, quyidagi rollarni ijro etishadi: «vrach», «bemor», «ekspert – umumiy amaliyot shifokori». «Bemorga» anonim ravishda diagnoz aytiladi, xar bir gurux 10-15 daqiqa davomida muxokama qilinadi. «Ekspert » - ham “vrach” xarakatlarini, ham “bemor” xarakatlarini baholaydi va quyidagi jadvalga kiritadi: - qaysi xarakt to‘g‘ri bajarilgan; - qaysi xarakat noto‘g‘ri bajarilgan; - qanday qilishi kerak edi. Vrach – so‘rab-surishtirish usuli orqali shikoyatlari, anamnezini yig‘ishi; bemorni ko‘zdan kechirishi, palpatsiya, perkussiya, auskultatsiya qilishi kerak. Yig‘ilgan ma’lumotlarga asoslanib, to‘g‘ri tashxis qo‘yishi, qiyosiy tashxishlash va yakuniy tashxisni asoslay olishi kerak. SHuningdek, vrach kasallikning xayotdagi ijtimoiy tomonlari, ovqatlanishni ahamiyati va uzoq muddat davolanishi xaqida ma’lumotlar berishi kerak. Ekspert konsultatsiya kartasida o‘tkazilgan muxokama bosqichlari va vaqtni qayd etadi. Ekspert ishni tugatgandan so‘ng o‘tkazilgan muxokamani baholaydi. Xulosa gurux oldida e’lon qilinadi. Masala Bemor 54 yoshda, SHikoyati: kuchli yo‘talga, qiyin ajraydigan, yiringli xidli balg‘am ajralishiga, tana xarorati 39 ko‘tarilishiga, terlashga, xolsizlikka. Anamnezidan : 20yildan ortik terapevt nazoratida surunkali zotiljam buyicha nazoratda turadi, yil davomida 1-2 marta shifoxonada davolanadi, shu kasallik buyicha P- gurux nogironi. 2 kun avval (erta bahor vaqti) xovlisiga kartoshka urug‘ini ekkan, qo‘shnisinikidan arikdan ko‘p mikdorda suv chikib ekilgan erni to‘ldirib yuborgan. SHoshilib arikdagi suvni ochib borishga xarakat qilgan, oyoqlari xo‘l bo‘lib ketdi. Kechqurunga borib isitma ko‘tarildi, so‘ng esa yo‘tali kuayib ketdi, va kuchli yo‘taldan keyin oz mikdorda xidli balg‘am bilan kon chikdi, bemor zudlik bilan shoshilinch yordam shifoxonasiga yotkizilgan, balg‘amda BK+ 1-2 ko‘rish maydonida topilib bemor tuberkulyozga qarshi kurash shifoxonasiga yo‘llanma orqali yotqazilgan, ammo qabulxonadagi shifokor, tuberkulyoz kasalligi borligiga gumon qildi: 1. Nima sababdan ftiziatr tuberkulyoz kasalligi borligiga shubxa qildi? 2. Tuberkulyozni inkor qilish uchun kanday kushimcha tekshiruvlar o‘tkazish lozim? 3. Nima sababdan BK+ aniqlanishiga qaramay , tuberkulyoz kasalligini inkor qilinmokda? 4. Tuberkulyoz kasalligini tasdiklaydigan qanday belgilar mavjud № Javob Maks ball To‘liq javob Noto‘liq javob Qoniqar- siz javob 1 SHikoyati, anamnezi, kasallikni boshlanishi o‘tkirligi, xidli balg‘am ajralishi, (qon tuflashi - shu sabali soxta musbat BK+) 30 20-30 5-19 0 2 Umumiy qon va balg‘am analizi, rentgenogramma, oldingilari bilan solishtirgan xolda 20 10-20 5-9 0 3 Qon tuflashda qon zarrachalari soxta musbat BK_ beradi 20 10-20 5-9 0 4 Kasallik asta- sekin boshlanashi, sil intoksikatsiya belgilari, auskultativ belgilari kamligi, rentgenologik tuberkulyoz kasalligiga xos o‘zgarishlar 30 20-30 5-19 0 5. 2. Analitik qism. TEST SAVOLLARI: 1. Kasallik aerogen yo‘li bilan yuqqanda mikobakteriyalarni qaysi xujayralar fagotsitozga ,birinchi uchratadi? A) I darajali alveolotsitlar B)IIdarajali alveolotsitlar V)*alveolyar makrofaglar G) limfotsitlar D) neytrofillar 2.Keltirilgan ob’ektlardan, qaysi birida tuberkulyoz mikobakteriyalar tekshirilmaydi? A) balg‘amda B)bronxlar chayindi suvlari V) kovaklardan olingan punktat G) siydik D)* qon 3.Keltirilgan , tuberkulez mikobakteriyalarni sonini va sifatini aniqlayidagan usullariga mansub bo‘lmaganini belgilang A) Sil - Nilsen B)lyuminissentn tekshirish usuli V) Gaffki – Stinkens usuli G) kultural usuli D)*immunologik usuli 4.Sil tayoqchani o‘zgarayotgan tashqi muxit faktoralarga moslashishga, sanalganlardan qaysi biri yordam bermaydi ? 1) tezkor ko‘payishi; 2) transformatsiiya 3) reversiya; 4) anabioz. 5. . Odamda sil kasalligini asosan chaqiradi: 1) M. tuberculosis; 2) M. bovis; 3) M. africanum; 4) M. microti. 6.Sil tayoqchani o‘zgarishi quyidagilarga bogliq : 1) vaksinatsiyaga; 2) ximioprofilaktika; 3) ximioterapiyaga; 4) tashqi muxitni ta’sirida. 7. Sil tayoqcha quyidagilarga transformatsiyalash mumkin: 1) rikketsiyalarga; 2) viruslarga; 3) L-shakliga va filtrlovchi, virussimon turlarga; 4) kokklarga. 8. Sil tayoqcha silga qarshi preparatlarga turg‘unligi quyidagilar bilan shartlanadi: 1)inson o‘z faoliyati bilan tabiatga xar hil zararligi kimyoviy moddalarni tarqatganda; 2) Sil tayoqchaga xos tabiiy genetik mutatsiyalar; 3)mos kelmaydigan silni davosi, shu jumladan, bemor dorilarni qabul qilishni to‘xtatsa 4) uzoq vakt ichida faqat bitta dori bilan davolash 9. Sil tayoqcha silga qarshi preparatlarga turg‘unligi quyidagilar hisobiga bo‘ladi: 1) Sil tayoqchani preparatlarga eng turg‘un bo‘lganlarni seleksiyasi ; 2) o‘z- o‘zidan to‘satdan (spontan)kelib chiqadigan mutatsiyalar, ko‘pincha genetik shartlangan bo‘lsa; 3) antibakterial preparatlarga turg‘un bo‘lgan sil tayoqchani sog‘ omon qolishi 10.Sil tayoqchani dorilarga rezistentligi aniqlash maqsadlarini sanb bering: 1) davolash o‘tkazishda dorilarni saralash uchun; 2) davolashni korreksiyasini o‘tkazishda asosiy informatsiyaga ega bo‘lish; 3) epidemiologik monitoring o‘tkazishda; 4)ilmiy tekshiruvlar o‘tkazish uchun. 11. Dorilarga rezistent (dorilarga turg‘un) silni ta’riflang: 1) bemor ajratib chiqargan sil tayoqcha bitta doriga turg‘un bo‘lgan xolat; 2) bemor ajratib chiqargan sil tayoqcha bir nechta doriga turg‘un bo‘lgan xolat; 3) o‘tkazilgan davolash natijasida klinik samarsi kuzatilmagan xolatlar 12. Sil tayoqchani birlamchi dorilarga turg‘ulik deb quyidagi xolatga aytiladi: 1) dorilarga turg‘un sil tayoqcha , birinchi marta kasal bo‘lgan, ilgari davolanamagan bemorda aniqlansa; 2) dorilarga turg‘un sil tayoqcha , birinchi marta kasal bo‘lgan, 4 xafta davomida ABdorilarni qabul qilgan 3)bemor organizmi dorilarga turg‘un bo‘lgan tayoqchalar bilan zararlangan 13. Ikkilamchi (ortirilgan) dorilarga chidamlilik bu- : 1) davolash jarayonida rivojlangan dorilarga turg‘unlik ; 2) dorilarga turg‘un sil tayoqcha , birinchi marta kasal bo‘lgan, ilgari davolanmagan bemorda aniqlansa; 3) bemor organizmi dorilarga turg‘un bo‘lgan tayoqchalar bilan zararlangan 14.Polirezistent (MDR ) sil bu: 1) bemor ajratib chiqargan sil tayoqcha bitta doriga turg‘un bo‘lgan xolat; 2) bemor ajratib chiqargan sil tayoqcha bir nechta doriga turg‘un bo‘lgan xolat 15. Ikkilamchi (ortirilgan) dorilarga chidamlilik tashxisi quyidagilarga asoslanib qo‘yladi: 1) ) dorilarga turg‘un sil tayoqcha , birinchi marta kasal bo‘lgan, ilgari davolanmagan bemorda aniqlansa; 2) ) dorilarga turg‘un sil tayoqcha , uzoq vakt ichida davolangan bemorda aniqlansa; 16. Sil tayoqcha dorilarga rezistent bo‘lish sabalari: 1) dorilarga kuchli turg‘un bo‘lgan sil tayoqchani turlarini seleksiyasi natijasida 2) sil tayoqchani to‘satdan (spontan) rivojlangan mutatsiyalar yoki genetik yo‘li bilan kelib chiqqan o‘zgarishlar xisobiga; 3) dorilarga turg‘un sil tayoqchalarini rivojlanib ketish sababli 17.Ikkilamchi (ortirilgan) dorilarga chidamlilik rivojlanish sabablari: 1) ) sil tayoqcha dorilarga turg‘unligi davolash jarayonida rivojlanganda aniqlansa; 2) sil tayoqcha dorilarga turg‘unligi ilgari davolanmagan bemorda aniqlansa; 3) bemor organizmi dorilarga turg‘un tayoqchalar bilan infitsirlanganda. 18. Sil bemorni davolashda bitta yoki mos kelamaydigan sxemada o‘tkazilganda dorilarga turg‘unlik ......... muddat ichida rivojdlanadi 1) 2—3 xafta ichida; 2) 2—3 oy davomida; 3) 1 yildan so‘ng 19. Xozirgi kunda sanalgan dorilarga turg‘unligini qaysinisi eng havfli deb xisoblanadi: 1) sil tayoqcha bir nechta silga qarshi preparatga turg‘un bo‘lsa 2) sil tayoqcha rifampitsin va izoniazidga turg‘un bo‘lsa. 20. Sil tayoqcha dorilarga rezistent bo‘lib kolishini asosiy sabalari: 1) silga qarshi preparatlari noto‘g‘ri belgilangan xollarda ; 2) silga qarshi preparatlar bilan ta’minlanishda o‘zilishlar bo‘lganda; 3) davolash rejasi samarasiz bo‘lganda Vaziyatli masala: Bola 5 eshda. Tug‘rukxonada BSJ qilingan, 2 mmli chandiq. Mantu sinamasi 1 yoshda - 10 mm, 2 yoshda – 8 mm, 3 yoshda – 6 mm, 4 yoshda – 4 mm, 5 yoshda – 16 mm. SHikoyatlari: xolsizlik, ishtaxani pasayichiga asoslanib stasionarga yotkizildi. 1. Ftiziatr ko‘rigi zarurmi? 2. Qanday tekshiruvlar o‘tkazilishi kerak? 3. Tuberkulinogrammani sharxlang. 4. Davolash. Ushbu mashg‘ulotda qo‘llaniladigan yangi texnologik usullar: “Uch bosqichli intervyu”, “Aqliy xujum”, “O‘rgimchak to‘ri” usullari. “Uch bosqichli intervyu” usuli Bosqichlar: Barcha talabalar 3 guruxga bo‘linadi: - birinchi gurux talabalari – bemorlar; - ikkinchi gurux talabalari – vrachlar; - ushinchi gurux talabalari – ekspertlar. Xar bir gurux uchta talabadan iborat bo‘lib, quyidagi rollarni ijro etishadi: «vrach», «bemor», «ekspert – umumiy amaliyot shifokori». «Bemorga» anonim ravishda diagnoz aytiladi, xar bir gurux 10-15 daqiqa davomida muxokama qilinadi. «Ekspert» - ham “vrach” xarakatlarini, ham “bemor” xarakatlarini baholaydi va quyidagi jadvalga kiritadi: - qaysi xarakt to‘g‘ri bajarilgan; - qaysi xarakat noto‘g‘ri bajarilgan; № Javob Maks ball To‘liq javob Noto‘liq javob Qoniqar- siz javob 1 Tuberkulyozni inkor etish uchun ftiziatr ko‘rigi zarur 30 20-30 5-19 0 2 Qonning umumiy taxlili Mantu sinamasi, balg‘amni BK va floraga tekshirish, rentgen tekshiruvi 20 10-20 5-9 0 3 5 yoshda viraj 30 20-30 5-19 0 4 2 xil antibakterial preparat bilan ximioprofilaktika 20 10-20 5-9 0 - qanday qilishi kerak edi. Vrach – so‘rab-surishtirish usuli orqali shikoyatlari, anamnezini yig‘ishi; bemorni ko‘zdan kechirishi, palpatsiya, perkussiya, auskultatsiya qilishi kerak. Yig‘ilgan ma’lumotlarga asoslanib, to‘g‘ri tashxis qo‘yishi, qiyosiy tashxishlash va yakuniy tashxisni asoslay olishi kerak. SHuningdek, vrach kasallikning xayotdagi ijtimoiy tomonlari, ovqatlanishni ahamiyati va uzoq muddat davolanishi xaqida ma’lumotlar berishi kerak. Ekspert konsultatsiya kartasida o‘tkazilgan muxokama bosqichlari va vaqtni qayd etadi. Ekspert ishni tugatgandan so‘ng o‘tkazilgan muxokamani baholaydi. Xulosa gurux oldida e’lon qilinadi. Masala. 14 yoshli o‘smir flyuorogrammasida chap o‘pkaning ildiz oldi soxasida patologik jarayon aniqlandi. O‘pka ildizi kengaygan, chegaralari aniq. Taxminiy tashxis: Ko‘krak ichi limfa tugunlari sili (tumoroz shakli). 1. Tekshirish rejasini tuzing. 2. Tekshirishning qanday natijalari tashxisni oydinlashtiradi. 3. Dispanser guruxi. 4. Davolash. 5. Oqibati. № Javob Maks ball To‘liq javob Noto‘liq javob Qoniqar- siz javob 1 Tekshirish rejasi: - qonning umumiy taxlili; - balg‘amni VK ga tekshirish; - ko‘krak qafasi rentgenogrammasi: - 2 TB bilan Mantu sinamasi 30 20-30 5-19 0 2 Tekshirishlar natijasi: a) qonning taxlilida: leykotsitoz, limfopeniya, ECHT oshishi; b) balg‘amda kamdan kam xollarda 20 10-20 5-9 0 VK+ ; v) rentgenologik: ko‘krak ichi limfa tugunlari kattalashgan, o‘pka ildizida kengayish va deformatsiya. g) Mantu sinamasi 10 mmdan katta papula 3 I A 20 10-20 5-9 0 4 Davolashning asosiy tamoillariga asoslanib, kompleks ravishda 3-4 xil silga qarshi antibakterial preparatlar bilan davolash 10 7-10 4-6 0 5 O‘z vaqtida aniqlanib kompleks ximio-terapiya o‘tkazilsa oqibati ijobiy 20 10-20 5-9 0 “Aqliy xujum” usuli Bosqichlar: 1. Talabalar 2 guruxga bo‘linadi. 2. Kichik guruxlarga (3-4 kishi) savollar beriladi. 3. Gurux ichidagi muxokamaga 30′ ajratiladi. 4. Javoblar yozma ravishda rasmiylashtiriladi. Vazifa muxokamasida xar bir talabani ishtiroki inobatga olinadi. Talabalar o‘qituvchi bilan birga hamma javob variantlarini faol muxokama qilishadi. Noto‘g‘ri javoblar va noto‘g‘ri variantlar tanqidiy baholanadi. Talabalar bilimini mustaxkamlash maqsadida javob variantlari yozib olish uchun beriladi. 1. Tuberkulin nima, uning turlarini aytib bering. № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. Tuberkulin- bu avtoklavdan o‘tkazilgan 6-8 xaftali sil miobakteriyasi muxitining bug‘ yordamida 1/10 xajmgacha quyultirilgan filtratidir. Mikrob xujayrasining elementlari va xayot maxsulotlarini o‘zida saqlaydi. 30 20-30 5-19 0-4 2. Quyidagi turlari mavjud: Koxning eski tuberkulini (ATK), Tozalangan quruq oqsil derevati ko‘rinishidagi Linnikov tuberkulini (RRD-L) 20 10-20 5-9 0-4 3. Tozalangan suyuk oqsil derevati ko‘rinishidagi Linnikov tuberkulini (RRD-L) 20 10-20 5-9 0-4 4. Har 0,1 ml da 2 TB saqlangan, standart holda suyultirilgan, tozalangan tuberkulin. 30 20-30 5-19 0-4 2. Tuberkulinni suyultirish uslubi va kanday tuberkulin sinamalarini bilasiz? № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. Tuberkulin 0,25 karbolizinlangan fiziologik eritmasi bilan 10 ga 1, 100 ga 1, 1000 ga 1 va 10000 ga 1 miqdorida suyultiriladi. 1 ml tuberkulin tahminan 100000 tuberkulin birligini saqlaydi. 30 20-30 5-19 0-4 2. Tuberkulinni teri orasiga yuborish - Mantu sinamasi 20 10-20 5-9 0-4 3. Tuberkulinni teri ostiga yuborish - Kox sinamasi 20 10-20 5-9 0-4 4. Tuberkulinni teri yuzasiga yuborish - Pirke sinamasi 30 20-30 5-19 0-4 3. Pirke va Mantu usullari bo‘yicha tuberkulin sinamalarini o‘tkazishdan maqsad? № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. organizmni sil infeksiyasi bilan zararlanganligini aniqlash uchun 30 20-30 5-19 0-4 2. qayta emlashga tanlash maqsaida 20 10-20 5-9 0-4 3. emlashdan keyingi allergik holatni aniqlash uchun 20 10-20 5-9 0-4 4. bemorlarni tuberkulinga nisbatan sezuvchanligini aniqlash uchun 30 20-30 5-19 0-4 4. Mantu sinamasining natijalarini baholang. № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘liq javob Qoniqars iz javob 1. Mantu sinamasining natijasi manfiy – papula yuq yoki 2mm.gacha bulgan papula xosil bo‘lishi 30 20-30 5-19 0-4 2. Mantu sinamasining natijasi shubxali- papula 2-4mm 20 10-20 5-9 0-4 3. Mantu sinamasining natijasi musbat 20 10-20 5-9 0-4 normoergik papula 5-14mm 4. Mantu sinamasining natijasi musbat - giperergik papulaning o‘lchami bolalarda15mm va undan katta, kattalarda 21 mm va undan katta yoki papula o‘lchamidan qa’tiy nazar vezikulo-nekrotik reaksiyalar va limfangit xosil bo‘lishi. 30 20-30 5-19 0-4 «O‘rgimchak to‘ri» usuli O‘rgimchak to‘ri usuli talabalar darsning teoritik qismini muxokama qilib bo‘lganlaridan so‘ng, ip o‘ramini bir*birlariga uzatgan xolda (natijada o‘rgimchak to‘ri xosil bo‘ladi) o‘zlari mustaqil tayyorlagan savollarga o‘zlari javob berishga asoslangan. Berilgan savol va javoblarning to‘g‘riligini o‘qituvchi tomonidan nazorat qilinadi. Qadamlar: 1. O‘tilgan mavzu bo‘yicha talabalar savollar tayyorlashiga vaqt beriladi. 2. Qatnashuvchilar aylana bo‘lib o‘tiradilar. 3. Qatnashuvchilardan biriga ip o‘rami beriladi va u o‘zi tayyorlagan savolini beradi (berilgan savolning to‘liq javobini o‘zi bilishi kerak), ipning bir uchini ushlagan xolda ip o‘ramini xoxlagan qatnashshiga uzatadi. 4. O‘ramni olgan talaba berilgan savolga javob beradi (bunda savol bergan qatnashuvchi javobni sharxlab boradi) va u ham savol beradi hamda estafetani boshqa qatnashuvchi davom ettiradi. Barcha qatnashuvchilar o‘rgimchak to‘riga tushmaguncha savol javob davom ettiriladi. 5. Talabalar savol berib bo‘lgandan so‘ng, o‘ram ushlab turgan talaba, oxirgi savol bergan qatnashuvchiga o‘ramni qaytarib beradi va savol beradi, bu jarayon to o‘ramni to‘liq o‘rab olguncha davom ettiriladi. Eslatma: talabalarga xar bir savol va javobga e’tiborli bo‘lish xaqida ogoxlantirish kerak, chunki ular kimga ip o‘rami tushishini oldindan bilmaydi. 4.2. Analitik qism. 1. 2 TB bilan Mantu sinamasi kuyilganda qanaqa reaksiya giperergik xisoblanadi A.17-mm dan yuqori papula yoki o‘lchamidan qat’iy nazar,vezikulo - nekrotik reaksiya B.17-mm dan yuqori,giperemiya,10-mm dan yuqori papula;V.12 mm dan yuqori papula,17 mm dan yuqori giperemiya;G.21-mm dan yuqori giperemiya,14-mm dan yuqori papula ; D.21 mm dan yuqori giperemiya,5 mm-dan yuqori papula 2.Mantu sinamasini ommaviy qo‘yishdan maqsad A.revaksinatsiya uchun saralash B.barvaqt diagnoz qo‘yish,revaksinatsiyaga saralash,infeksiyalanish darajasini aniqlash V.axolini infeksiyalanish darajasini aniqlash,kasallik prognozini bilish G.revaksinatsiyaga saralash,davolash natijasini nazorat qilish D.barvaqt diagnoz qo‘yish,revaksinatsiyaga saralash, patologik jarayonni joyini aniqlash 3.Ommaviy ravishda Mantu sinamasi qaysi yoshdan va necha marta qo‘yiladi. A.1-yoshdan boshlab xar yili;B.6-yoshdan boshlab xar yili;V.12-oydan boshlab,bir yilda ikki marta ;G.18-oydan boshlab xar yili;D.12-oydan boshlab,2 yilda bir marta 4.2TB Mantu sinamasi quyilgan bolada 72 soatdan keyin 18 mm lik papula xosil bo‘ldi,bu xolda vrach-pediatrning vazifasi nimadan iborat A.tub.dispanserga yuboriladi B.bola sanatoriyaga yuboriladi