Amaliy mashg‘ulot mavzusi: Tuberkulyoz klinikasida infeksion nazorat. Yangi usul va vositalarni qo‘llagan xolda atrof muxit ob’ektlarini zararsizlantirish. 1. Mashg‘ulot o‘tkazish joyi, jixozlanishi: - ftiziatriya kafedrasi; VSQKDning terapevtik bo‘limlari; dezinfeksiya xonasi, kir yuvish xonasi; ovqatlantirish xonasida - jadvallar majmuasi, uslubiy qo‘llanmalar, zararsizlantirish moddalar , - TSO: zararsizlantirish moddalar, 1-mashg‘ulotning kompyuter prezentatsiyasi. 2. Mashg‘ulotning davomiyligi – 5 soat 3. Mashg‘ulotning maqsadi: Sil kasalligi bilan kasallanish xavfiga ega bo‘lgan aholi kontingenti o‘rtasida silni tashxislash va qiyosiy tashxis o‘tkazishni UASH talabalariga o‘rgatish. O‘pka silining birlamchi, ikkilamchi shakllari va o‘pkadan tashqari shakllarining alohida simptomlar, sindromlar asosida erta aniqlashni o‘tkazish. Sil infeksiyasi o‘chog‘ida asosiy epidemiologik ko‘rsatkichlar tahlilini va profilaktik tadbirlarini o‘tkazish. O‘qitish masalalari: - Sil bilan kasallanish xavfi omillariga ega bo‘lgan aholi kontingenti o‘rtasida sil tashxisi va qiyosiy tashxisi bo‘yicha bilim va ma’lumotlarni shakllantirish. - JSST ko‘rsatmalari asosida sil kasalligini aniqlash va davolashni tashkillashtirish asoslari bilan tanishtirish. -O‘pkadan tashqari va o‘pka silini o‘z vaqtida tashxislash hamda erta aniqlashni simptom, sindromli taktika bo‘yicha o‘qitish. -Sil kasalligi profilaktikasining taktika va usullarini o‘qitish. Sil bilan kasallangan bemorlar o‘chog‘idagi ish jarayoni. - Sil kasalligi bo‘yicha asosiy epidemiologik tahlilni o‘qitish, sil bo‘yicha epidemiologik holatni baholash asoslarini ishlab chiqish. Umumiy amaliyot shifokori (UASH) bilishi shart: - Sil kasalligi bo‘yicha dunyoda, O‘zbekiston Respublikasida va boshqa MDH davlatlaridagi epidemiologik vaziyatni. Sil kasalligi bo‘yicha epidemiologik tahlilni(kogort tahlil). -XKK 10 bo‘yicha sil kasalligi zamonaviy tasnifini. -O‘pkadan tashqarida joylashgan va o‘pka silining asosiy sindromlarini. - Sil kasalligi bilan kasallanish xavfi omillariga ega bo‘lgan aholi kontingenti o‘rtasida o‘pkadan tashqari va o‘pka silini qiyosiy tashxislash metodlarini. -Aholining sil kasalligiga nisbatan munosabati haqida ma’lumot berish bo‘yicha ishlar olib borish shakli, metodlari va tarkibini. -Infeksiya o‘chog‘ida xavf omillarini va o‘choq darajasini. UASH bilishi kerak: -Xavfli omillarni hisobga olgan holda tibbiyot muassasalariga murojat etuvchi sil kaslligiga klinik skrining o‘tkazishni va sil kaslligiga shubha qilingan bemorlarni tekshirishni. - Sil kaslligi bo‘yicha epidemiologik xolatning tahlilini o‘tkazishni, silga qarshi tadbirlar rejasini tuzishni, kogort tahlil olib borishni. -JSST tavsiyasiga asoslangan holda XKK10 bo‘yicha tashxisni asoslashni. -O‘pkadan tashkari va o‘pka sili simptomi, sindromli qiyosiy tashxisni o‘tkazishni. - Sil infeksiya o‘chog‘ida profilaktik metodlarni o‘tkazishni. Amaliy ko‘nikmaga ega bo‘lishlari kerak: -Professional so‘rov, bemorni ko‘zdan kechirish, qarindoshlarini so‘rab- surishtirish. -Klinik va bioximik tahlillar interperitatsiyasi, balg‘amni bakterioskopik tekshirishni. -Rentgenogrammalar, tuberkulin sinamalari, vaksinatsiyalar va revaksinatsiyalarni baholash. -XKK10 tasnifsi bo‘yicha klinik tashxisni qo‘yishni. - Silga karshi profilaktik uslublari - spetsifik. Ximioprofilaktikalar va sil o‘chog‘idagi epidemiologik tadbirni o‘tkazish. 4. Motivatsiya Epidemiologik holatda sil jarayoni yuzaga kelishida xavf omillari katta axamiyatga ega. Simptom va sindromlar bo‘yicha taqqoslama tashxislash asosida DOTS dasturi bo‘yicha zamonaviy bosqichda sil bilan kasallangan bemorlarni aniqlash, kuzatish va profilaktika usullari amalga oshirilmoqda, bu esa epidemiologik holat bo‘yicha statistik ko‘rsatkichlarning yaxshilanishini ta’minlamoqda. SHunga bog‘liq holda sil bilan kasallanish xavf omillari mavjud aholi kontingentida birlamchi va ikkilamchi sil shakllari, o‘pkadan tashqari a’zolar silini tashxislash, qiyosiy tashxislash ko‘nikmalarini o‘zlashtirish UASH talabalarini o‘qitishda asosiy yo‘nalishni tashkil etadi. 5. Fanlararo va fan ichida bog‘liqlik Ushbu mavzuni o‘qitish talabalarning o‘pka va boshqa a’zolarning anatomik tuzilishi, nomal va patologik fiziologiyasi, yuqori nafas yo‘llari va boshqa a’zolar funksiyasi xaqida bilimlari; mikrobiologiya – sil mikobakteriyasini aniqlash va xususiyatlarini o‘rganish, shuningdek, terapiya, xirurgiya, ginekologiya, rentgenologiya, yuqumli kasalliklar, endokrinologiya, gematologiya, urologiya, teri-tanosil kasalliklari, oftalmologiya kabi fanlar bilan bir qatorda sil kasalligini boshqa kasalliklar bilan qiyosiy tashxislashga asoslanadi. 6. Darsning mazmuni 6.1. Nazariy qism. Sil epidemiologiyasi O‘rtacha er shari aholisining uchdan biri SMBsi bilan infeksiyalangan. Dunyo bo‘yicha har yili 7,5-8 mln odam sil bilan kasallanadi. O‘pka sili bemorlarining 15 dan 20 mln.ta gachasi SMB ajratadi. Har yili o‘rtacha 1,5 mln odam sildan o‘ladi. Bundan shu narsa kelib chiqadiki: har 4 tadan bitta odam sil bilan kasallanadi va har 10 tadan bitta odam sildan o‘ladi. YUqumli kasalliklar orasida o‘lim sababi bo‘yicha sil ilgaridan birinchi o‘rinni egallab kelgan. SHuning uchun 1993 yil JSSTi silni dunyo bo‘yicha eng katta mu’ammo deb e’lon qildi. Turli davlat va joylarda sil bo‘yicha epidemiologik holat turlicha. Turli mamlakatlardan kelayotgan noto‘g‘ri statistik ma’lumotlar bo‘lgani uchun epidemiologik holatni baholash juda qiyin. Ammo JSST halqaro silga qarshi kurash va o‘pka kasalliklari buyurosi, sog‘liqni saqlash bo‘limlari o‘tkazgan ish, sil haqida epidemiologik holat va uning o‘ziga xosligi haqida ma’lumot taqdim etadi. (Hal qiluvchi) Umumiy tuchuncha. Sil bo‘yicha epidemiologik holatni baholovchi eng zarur ko‘rsatgichlar: infitsirlanish, kasallanish, (kasallikning) tarqalishi va o‘lim ko‘rsatkichlari. Infitsirlanish – umumiy tekshiriluvchilarga (postvaksinal allergiya istisno) nisbatan tuberkulinga musbat reaksiya bergan tekshiriluvchilar foizi. Kasallanish – yil davomida birinchi marta silning aktiv shakli aniqlanganlar 100 000 aholiga nisbatan. (Kasallikning) tarqalishi – yilning oxiridagi silning aktiv shakli bemorlar hisobi 100 000 aholiga nisbatan. Aktiv sil bemorlar soni har yili birinchi marta aniqlanayotganlar bilan ko‘paymoqda va klinik sog‘ayish va o‘lim hisobi kamaymoqda. O‘pka sili kasallarining doimiy yoki vaqti-vaqti bilan bakteriya ajratuvchilari silning atrof muhitga tarqalishiga ko‘proq xavfli. O‘lim – yil davomida sildan o‘lganlar soni 100 000 aholiga nisbatan. Sildan o‘lim ko‘rsatgichi shu kasallikni integral tarqalishini qaytaradi, hamda og‘ir kechishini, aniqlash sifatini, bemorlarni tashxislash va davolashni baholaydi. Yil davomida sildan o‘lganlar, umumiy aktiv sil bemorlari soniga hisobi sildan o‘lim ko‘rsatgichini belgilaydi. Bakteriya ajratuvchi o‘pka sili bemorlari davolanmasa 35-40% bir yil davomida o‘ladi, 70% 5-7 yil davomida o‘ladi. Silning epidemik zo‘rayishini chaqiruvchi va ushlab turuvchi bir qancha sharoitlar: sil infeksiyasi manbai va rezervuari, yuqish yo‘lini bo‘lishi va moyil odam. Sil infeksiyasining manbai va rezervuari. Sil infeksiyasining rezervuari bo‘lib, sil bemorlari va SMB bilan infitsirlangan odamlar, hayvonlar va qushlar hisoblanadi. Rezervuarlarning aktiv qismi ya’ni bakteriya ajratuvchilar muhim ahamiyatga ega. Sil infeksiyasining manbai bo‘lib, sil bilan og‘rigan odamlar va hayvonlar. Rezervuarlarning aktiv qismi ya’ni bakteriya ajratuvchilar muhim rol o‘ynaydi. Epidemiologik holat uchun ko‘plab bakteriya ajratuvchi o‘pka sili bemorlari ko‘proq xavfli. Bitta shunday bemor sutka davomida balg‘ami bilan bir milliarddan ko‘p SMBni ajratishi mumkin. Kam bakteriya ajratuvchilar, oddiy mikroskopik usulda SMB aniqlanmaydi, faqat maxsus usulda aniqlanadiganlarda atrof-muhitni zararlash havfi bir muncha kam. Balg‘amida emas, balki siydigi yoki yiring orqali SMB ajratadiganlar ham nisbatan xavfli hisoblanadi. Ammo, bakteriya ajratishni aniq tashxisi har doim ham yuqori darajada etarli bo‘lmaydi va olingan material va laboratoriya xizmati darajasiga ham bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina holatlar mavjud. Sil bilan zararlanish bakteriya ajratmaydigan kasallardan ham kelib chiqishi mumkin. Bolalarda bakteriya ajratish kam kuzatiladi, shuning uchun ular silning tarqalishida xavfli manba bo‘lib hisoblanmaydi. Sil bilan og‘rigan hayvonlar odamlarni sil bilan zararlashi epidemiologik jihatdan kam. Sil bilan og‘riydigan 50 xildan ortiq sut emizuvchilar aniq. Odam uchun sil bilan og‘rigan qoramol va echki havfli sanaladi. Infeksiyaning Mycobacterium bovis xili ko‘pincha odamga sut va sut mahsulotlari orqali, kamroq xollarda zararlangan go‘shtni istemol qilganda yoki kasallangan hayvon bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri kontaktda bo‘lganda o‘tadi. It, mushuk, qo‘y va cho‘chqalarni sil bilan kasallanishi odamlar uchun epidemiologik xavf tug‘dirmaydi. Infeksiyani yuqishi. O‘pka silini bakteriya ajratuvchi bemori yo‘talganda, aksa urganda, gapirganda havoda mikobakteriyaning juda kichkina qismini balg‘ami va tufigi orqali aerozol pufakchasini havoga tarqatadi. Aerozol tomchisidagi diametri 1-10 mkm qismchalar juda sekin cho‘kadi va havoda bir necha soat qolib ketishi mumkin. diametri 1 dan 5 mkm gacha bo‘lgan qismchalar ko‘proq xavfli. Ular pastki nafas yo‘llari va alveolagacha o‘tib borishi mumkin. Aynan havo-tomchi yoki aerozol yo‘li bilan ko‘pincha odamlar sil bilan zararlanadilar. Boshqa yo‘l bilan zararlanishi havo-chang. Patogen SMB tabiiy sharoitda va maishiy narsalarda uzoq vaqt saqlanishi mumkin. Asosan yomon yig‘ishtirilgan xonalarda va narsalarni etarlicha dezinfeksiya qilinmagan joylarda. Qurigan balg‘am yoki shilliq yana havoga chang bilan ko‘tarilishi mumkin. Havo-tomchi va havo-chang orqali SMBning yuqish yo‘llari orasida bir xildagi “yadrochali tomchi” bosqichi yotadi. Tomchilar sekin quriydi va mikobakteriya uzoq saqlanishi mumkin bo‘lgan yadrochalarga aylanadi. Sil bilan aerogen havo-tomchi va havo-chang yo‘li orqali zararlanish 90- 95% bemorlarda kuzatilgan. 1 20 1 Bemorlar bilan umumiy idish-tovoqlardan foydalanganda va kasallangan hayvonlarning sut maxsulotlarini istemol qilganda oshqazon-ichak trakti (alimentar yo‘l) orqali sil bilan bir muncha kam zararlanadi. Odamlarni hayvonlardan bu tarzda zararlanishi, ko‘pincha sil mastiti bilan kasallangan hayvonni sutini qaynatmasdan istemol qilish orqali ro‘y beradi. Sil bilan shikastlangan teri va shilliq qavatlar (kontakt yo‘l) orqali zararlanish hollari ham aniqlangan. Bemor onaning yo‘ldoshi sil bilan zararlanganda, onadan bola qorin ichi (xomila ichi) zararlanishi ham mumkin. Silning odamdan odamga yuqishi, boshqa havo-tomchi infeksiyalarga o‘xshab tez ro‘y bermaydi. Adabiyotlarda yozilishicha, silga qarshi kimyoviypreparatlar paydo bo‘lgungacha bitta bakteriya ajratuvchi bemor 2 yil ichida 20 ta odamni zararlashi mumkin. Bakteriya ajratuvchilar bilan yaqindan va uzoq muddat aloqada bo‘lsa SMB ¼ dan ½ gacha bo‘lgan odamlarni zararlashi haqida ma’lumotlar bor. Bakteriya ajratuvchi kasal 1 yilda 10 ta odamni zararlashi mumkin Zaralangandan Sil bilan kasallanadi Bakteriya ajratuvchining epidemiologik havfi. Bakteriya ajratuvchi bemor bilan aloqada bo‘lgan odamni SMB bilan zararlanish ehtimoli juda ko‘p omillarga bog‘liq. Asosiysi havodagi SMBning zararlovchi qismlarini o‘lchami va soni, SMB bilan aloqani davomiyligi va silga qarshi immunitetni holati muhim ahamiyatga ega. SMB bilan zararlangan kishilardan faqatgina 5 – 10% sil bilan kasallanadi. M. bovis M. tuberculosis ga qaraganda odamdan odamga anchagina kam o‘tishi haqida ma’lumotlar bor. Sil – ijtimoiy qaram kasallik. Silning vujudga kelishi va kechishi ijtimoiy- iqtisodiy sharoitga va kambag‘allikka yaqindan bog‘liq bo‘lgan, infeksion ijtimoiy qaram kasallikdir. Urush va harbiy kelishmovchiliklar, iqtisodiy tanglik, qoniqarsiz hayot, yomon turmush sharoiti va og‘ir ishlar sil bilan kasallanishni birinchi darajali ahamiyatga molik qismidir. Quvvatsiz oziq-ovqat yoki vegitariancha ovqatlanish yashash tarzi, madaniyat va sanitar bilimlarni pastligi, aholini haddan tashqari zich joylashishi ham kasallanishga olib keluvchi yaqin omillardan hisoblanadi. Bular ko‘pincha ko‘p bolali oilalarda kuzatiladi. Jinoyatchilik, qamoqxona tizimi va sog‘liqni saqlash darajasi va ko‘rsatiladigan tibbiy yordam darajasi muhim ahamiyatga ega. O‘tgan asrning 80- yillarida OIV-infeksiyasini tarqalishi sil bilan kasallanishni oshishiga olib keldi. Turli davlat va joylarda silni epidemiologik holati turlicha. Ko‘pincha iqtisodiy rivojlangan davlatlarda, jumladan G‘arbiy Evropa, AQSH, Kanada, YAponiya va Avstraliyada silni tarqalish ko‘rsatgichi past. Rivojlanayotgan mamlakatlarda, Afrika, Janubiy sharqiy Osiyo va Lotin Amerikasida sil bilan kasallanish va o‘lim ko‘rsatgichi bir muncha yuqori. Sildan zararlanish bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatgich Janubiy Afrikadagi Saxara davlatida (100 000 aholiga 150 dan 400 tagacha) to‘g‘ri keladi, sildan kasallanish soni ko‘proq Janubiy SHarqiy Osiyoda ro‘yxatga olingan. Sil bakteriyasini ajratib chiqaruvchi kasallar soni har 100 000 aholiga nisbatan turli darajada rivojlangan va iqtisodiy darajasi va ijtimoiy-iqtisodiy omillarning o‘rni turlicha mamlakatlardagi (1995 yil) ma’lumotlari: AQSH va Kanada – 7; Evropa – 24; Lotin Amerikasi – 80; Osiyo – 110; Afrika – 165. Oxirgi paytdagi halqaro migratsiyaning ommaviy tus olishi rivojlangan mamlakatlarda ham sil bilan kasallanish ko‘rsatgichini oshirmoqda. Xavfli omillar va guruxlar. Ba’zi aholi guruxlari sil bilan kasallanish bo‘yicha yuqori xavfli hisoblanadi. Bu gurux xavf guruxi deb ataladi. Bundan tashqari shartli ravishda ijtimoiy va tibbiy-biologik xavf omillari ham mavjud. Ijtimoiy xavf omillariga past iqtisodiy xayot tarzi, sil infeksiyasi o‘chog‘ida uzoq vaqt bo‘lish, harbiy kelishmovchiliklar, stress vaziyatlar, ekologik axvolning yomonligi kabilar kiradi. Bu omillar ko‘chib yuruvchilar, kambag‘allar, turar joyi yo‘qlar, ishsizlar va boshqa ijtimoiy nochor odamlarda ko‘proq yuzaga keladi. Asosiy guruhdagilarga qamoqda og‘ir sharoitdagi odamlar ham kiradi. Sil bilan kasallanish bo‘yicha tibbiy-biologik yuqori xavf omillariga OIV- infeksiyasi, alkogolizm va narkomoniya, qandli diabet, oshqozon va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi, pnevmakonioz, ruhiy kasalliklar, xomiladorlik, tug‘riq va tug‘riqdan keyingi davr, davomli gomonal va sitostatik terapiya, gemodializ, gastroektomiya o‘tkazgan kishilar, sildan klinik tuzalgandan keyin o‘pka va limfatik tugunlarda qoldiq o‘zgarishlar kiradi. Birinchi marta tuberkulin sinamasiga musbat va giperergik reaksiya bilan javob bergan shahslar ham nisbatan yuqoridagi omilga qo‘shiladi. Sil bilan birinchi marta kasallanganlarni 90% gacha bo‘lganlarini yuqori havf guruxidagilar tashkil qiladi. Odamni genetik tuzilishini tekshirish natijasida sil qo‘zg‘atuvchisiga moyil odamni leykotsitar assotsirlangan allel antigenlari HLA-A11-B12 va HLA-DR2, oqsil zardobidagi bir qancha genetik determinlashgan fenotipini, misol uchun gaptoglobin va proteaza ingibitori aniqlangan. Tibbiyot amaliyotidagi chuqur genetik tekshirishlar, sil bo‘yicha xavf omilini shakillanishida qatnashadigan muhum ma’lumotlarni beradi. Infitsirlanish. Aholi o‘rtasida sil infeksiyasi rezervuari hajmini ko‘rsatuvchi epidemiologik holatni baholashda SMB bilan infitsirlanish muhum hisoblanadi. YAxshilanish tendensiyasida sildan infitsirlanish ko‘rsatgichi kamayadi. Katta yoshdagi guruxdagilarga nisbatan yosh bolalarda birlamchi infitsirlanish kamayishi ham qayd qilingan. Bolalar o‘rtasida sildan infitsirlanishni kamaytirish uchun birinchi navbatda sil infeksiyasini keng tarqalish manbalarini va sonini kamaytirish kerak. Ommaviy BSJ vaksinatsiyasi sildan infitsirlanishni ishonchli ko‘rsatgichi, infeksion va vaksinadan keyingi tuberkulin sinamasining allergiyasi bunga nisbiy qiyinchilik ekltirib chiqaradi. Sil bo‘yicha epidemiologik holatni baholashda har yili sildan infitsirlanish yoki zararlanish xavfini hisobli ko‘rsatgichlari ishlatiladi. Undan keyin, ma’lum aholi guruxida shu yilda tuberkulin tashxisoti usuli yordamida kishilarni SMB bilan birlamchi infitsirlanish foizi keltirib chiqariladi. Sildan infitsirlanish va kasallanish, kasallik va o‘limni har yilgi ko‘rsatgichlari o‘rtasida ma’lum bog‘liqlik mavjud. Kasallanish. Kasallanish xavfi M. bovis bilan infitsirlanishdan ko‘ra, M. Tuberculosis bilan infitsirlanishda 7 – 12 marta yuqori. Infitsirlangandan keyin bir yil davomida kasallanish ehtimoli bor. Kattalarda va bolalarda sil bilan kasallanish sil bo‘yicha umumiy kasallanish ko‘rsatkichi bilan bir qatorda qaraladi. Bolalarning sil bilan kasallanishi sil epidemiyasi kechishining indikatori hisoblanadi. Bir yoshgacha bo‘lgan bolalarning kasallanishiga asosiy e’tibor qaratiladi. Sil infeksiyasi o‘choqlarida bolalarning erta zararlanishi profilaktik tadbirlarning yomon yo‘lga qo‘yilganligidan guvohlik beradi. SHuningdek nafas a’zolari sili va o‘pkadan tashqari sil shakllari bilan kasallanish ko‘rsatkichlari tafovut qilinadi. Bakteriya ajratuvchilar va destruktiv sil shakllari, fibroz-kavernali sil va sil meningiti bemorlari soni ham hisobga olinadi. Bunday tarzda tarkibiy qismlarga ajratish epidemiologik ahamiyat kasb etadi. Masalan, fibroz-kovakli sil bemorlari sonining ko‘pligi kasallikning kech aniqlanishi va sil infeksiyasining katta zahirasi mavjudligi haqida ma’lumot beradi. Monitoring. Silning tarqalishi va silga qarshi chora-tadbirlar samaradorligini uzluksiz nazorat qilish uchun ma’lumotlarni doimiy to‘plash va tahlil qilish – monitoring zarur. U ishonchli statistik ma’lumotlarni olish va tezkor ma’muriy qabul qilish uchun ularni haqqoniy baholashga imkon beradi. O‘zbekistonda 1990 yildan boshlab kompyuterli axborot texnologiyalari asosida sil bo‘yicha Davlat monitoring tizimi ishlab chiqildi va rivojlantirilmoqda. Monitoring tizimi mamlakat silga qarshi muassasalarida to‘ldirilayotgan hisobga olish va hisobot xujjatlaridagi ko‘p ma’lumotlarni tahlil qilish uchun keng imkoniyatlar ochadi. Epidemiologik ko‘rsatkichlar, sil profilaktikasi va bemorlarni aniqlash, bakteriya ajratish dinamikasi va davolash samaradorligini nazorat qilishni haqqoniy baxolash uchun maxsus kompyuter dasturlari yaratilgan. SHuningdek bolalar va o‘smirlardagi silning monitoringi, dori preparatlariga MBT sezgirligi o‘zgarishini kuzatib borish muhim. Urushlar vaqtida sil nafaqat armiyada, balki front ortida ham keng tarqalgan. Masalan, 1914-1918 yillardagi birinchi jahon urushi vaqtida frontda 1,2 mln. rus soldat va zobitlari, front ortida esa ayni vaqtda sildan 2 mln. odam o‘lgan. Birinchi jahon urushi va 1917 yilgi Oktyabr revolyusiyasidan so‘ng bizning mintaqamizda sildan kasallanish va o‘lim yuqori edi. Tugallanmagan statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 20-yillarda sildan o‘lim ko‘rsatkichi yirik shaharlar aholisi o‘rtasida 100 ming aholiga 200 ta bo‘lgan. 1922 yilda RSFSR sog‘liqni saqlash xalq komissari N.A. Semashko bunday yozgan edi: “Sil boshqa o‘ta og‘ir kasalliklarga nisbatan qabristonga ko‘proq “qurbonlik” olib keladi”. Sil shunday tarqalganki, Rossiyada soatiga 80 kishi, faqat Moskvaning o‘zidagina kuniga 11 kishi o‘ladi, o‘nlab va yuzlab nogironliklar keltirib chiqaradi. Sil qonli urushlarga nisbatan kishilarni ko‘proq qurbon qiladi (“Pravda” ro‘znomasi, 26 noyabr, 1922 y.). 30- yillar boshlarida sildan o‘lim birmuncha pasaydi, lekin Ulug‘ Vatan urushidan oldin ijtimoiy muammolar fonida yanada o‘sdi. O‘lim ko‘rsatkichining o‘sishi urushning birinchi 2 yilida davom etdi, ammo urush davrining o‘rtasi – 1943 yildan e’tiboran sildan kasallanish va o‘lim ko‘rsatkichlarining pasayishi qayd etildi.80-yillar oxiri va 90-yillar boshlarida Sobiq Ittifoq Sog‘liqni Saqlash vazirligi silga qarshi dispanserlari ochiq tizimi yordamida kuzatiladigan doimiy aholi orasida kasallanish ko‘rsatkichi 34 gacha, o‘lim ko‘rsatkichi esa – 7,7 gacha pasayib bordi. Sobiq Ittifoqda sildan kasallanish va o‘limning haqiqiy ko‘rsatkichlari oshkora etilmagan. Sil haqidagi statistik ma’lumotlar “rasmiyatchilik uchun”gina foydalanilgan. Faqatgina 90-yillar o‘rtasidan boshlab barcha ma’lumotlar oshkora tus ola boshladi, 90-yillar o‘rtasidan boshlab esa statistika bo‘yicha ahvolning yaxshilanishi qayd qilinmoqda. Bizning mamlakatimiz mintaqasida silning tarqalishi bo‘yicha epidemik holatni agar barcha sil shakllari bilan kasallanish darajasi 100 ming aholiga 30 dan oshmasa, yaxshi deb hisoblanadi, birinchi marta aniqlangan o‘pka sili o‘rtasida fibroz- kavernali silning umumiy nisbati 0,5 mg % dan oshmaydi, bolalar va o‘smirlarda uni aniqlashning asosiy usuli tuberkulinidiagnostiea bo‘lib xizmat qilmoqda. Sobiq Ittifoq parchalanib ketganidan so‘ng silning nisbiy tarqalganligi bo‘yicha epidemiologik vaziyat yomonlashdi. Bu yomonlashishning bosh sabablari iqtisodiy inqiroz, harbiy kelishmovchiliklar, migratsiyalar, ishsizlar va uysizlar sonining oshishi, aholi yashash darajasining pasayishi, ekologik vaziyatning o‘zgarishi bo‘lib xizmat qildi. Silga qarshi chora-tadbirlarning deyarli moliyalashtirilmaganligi, aholini profilaktik tekshiruvlarning qisqarishi, silga qarshi xizmatni boshqarish tartibining buzilishi va uning umumiy davolash tarmog‘i bilan hamkorligining uzilib qolishi vaziyatni yanada keskinlashtirdi. Sil bilan kasallanishning o‘sishi 2000-yilgacha davom etdi. 1991 43,5 1995 50,3 1997 59,6 1999 62,1 2000 64,5 2001 72,4 2002 79,4 2003 77,2 2004 75,1 ЎЗБЕКИСТОНДА СИЛ КАСАЛЛИГИ КУРСАТКИЧИ O‘zbekistonda bolalarning sil bilan kasallanishi, sil infeksiyasi katta zahirasi mavjudligiga qaramasdan ommaviy vaksinatsiya va revaksinatsiya tufayli nisbatan past. Biroq bu usullar sil bilan zararlanganlik darajasini pasaytirishga imkon bermaydi, shuning uchun ham kattalarda ikkilamchi sil shakllari paydo bo‘lishining yuqori xavfi saqlanib qolmoqda. СИЛ КАСАЛЛИГИНИ КЕЧИШИ 1970 - 2004 й (100 минг. ахол.) 100 60 42 40 38 38 38 38 50 60 60 62 64 72 79,4 77,2 160 60 98 100 80 82 81 80 95 100 110 115 127 149 182,8 154,8 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 1970 1980 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 РУз Каракалпакистан O‘zbekistonning turli mintaqalarida sildan kasallanish va o‘lim darajasida katta tafovutlar mavjud. Buning sababi ijtimoiy sharoitlar, aholining madaniyat darajasi, sog‘liqni saqlash, xususan, silga qarshi yordamni tashkillashtirishning ahvolidagi tafovutlar hisoblanadi. Sil bilan kasallanishning o‘ta yuqori ko‘rsatkichlari ozodlikdan mahrum etilganlar o‘rtasida uchraydi. 2003-yildan boshlab mintaqada epidemik vaziyatning turg‘unlashishi va hatto sil bilan kasallanishning biroz pasayishi qayd qilinmoqda. Biroq sil infeksiyasining rezervuari hamon kattaligicha qolmoqda. Bunda kasallanishning kmayishi, bemorlarni aniqlash va davolash faqatgina infeksiya rezervuarining bir qismiga-sil bemorlari soni qisqarishiga ta’sir qilmoqda. Infeksiya rezervuarining boshqa qismi- sog‘lom, lekin zararlanganlar- uzoq vaqt ijtimoiy-iqtisodiy va epidemik holatning ijobiy tomonoga o‘zgarishi hisobigagina kamayishi mumkin. SHuning uchun aynan sil, epidemiologik ko‘rsatkichlarga binoan, hali uzoq vaqt keng tarqalgan kasallik bo‘lib qoladi. Molekulyar epidemiologiyasi. MBT turli shtammlarini genetik markirlash imkoniyati uning bakterial populyasiyasi tuzilishini alohida-alohida tekshirishga va sil o‘choqlarida chuqur tahlil o‘tkazishga yo‘l ochdi. Genetik markirlashning ko‘pchilik metodlari DNK sida nukleotidlar ketma- ketligi qaytariladigan xromosomalar mavjudligiga asoslangan mikobakteriyalarning genomli polimorfizmini qo‘llashga asoslangan. Molekulyar- biologik tekshiruvlar Janubiy-SHarqiy Osiyo mamlakatlarida Veijing oilasi genotipining ustunlik qilishi va keyinchalik 90-yillar boshida Nyu-Yorkda sil epidemiyasini chaqirgan W kolonal guruhidagi polirezistent shtammlarining tarqalganligini aniqlashga imkon berdi. Genotiplash Rossiyada 42 ta mashhur mikobakteriya oilalarining sirkulyasiyasini aniqladi.MBT ning ko‘pchilik shtammlari W va Ai oilalariga taalluqli. SHuningdek, unikal genotipli mikobakteriya shtammlari ham mavjud. ”Molekulyar- genetik epidemiologiya ” silning tarqalishida ekzogen va endogen infeksiyaning roli nisbatini aniqlashga imkon berdi.Infeksiya o‘chog‘i va yashirin kontaktlarni ishonchli aniqlash mumkin.SHuningdek, maxsus dori preparatlariga chidamli sil qo‘zg‘atuvchisi keltirib chiqargan xavfli epidemik holat muhim hisoblanadi. SHunga o‘xshash, Rossiyaning SHimoliy-G‘arbiy mintaqalaridagi surunkali va birinchi marta aniqlangan sil bemorlarida bir necha silga qarshi kimyoviy prepatlarga chidamli MBT ning S1/Beijing oilasiga tegishli yaqin qarindosh polirezistent shtammlar ajratib olingan. Sil bilan kasallangan bemorlarni tekshirish usullari O‘pka silining klinik belgilari xilma-xildir, ammo kasallik maxsus bir belgilarga ega emas. Buni ayniqsa hozirda ekologik o‘zgaruvchanliklar bilan xarakterlanuvchi zamonaviy sharoitlarda, odam organizmiga turli xildagi vaksinalarni ko‘p martalab ta’siri, zardoblarni va antibiotiklarni hamda sil qo‘zg‘atuvchisining xususiyatlarini hisobga olish kerak. Bunda asosan 3 ta vaziyatni nazarda tutish zarurdir: 1. Sil bilan xastalangan bemorlar klinik belgilari boshlangandan boshlab mutaxassis – ftiziatrga emas, balki UASHga murojaat qilishadi. 2. Sil – bu infeksion kasallik va bemorlar atrofdagilar uchun jiddiy epidemiologik xavf tug‘dirishi mumkin. 3. Sil kasalligini davolashda maxsus silga qarshi dorilarni qo‘llash talab qilinadi va bu etarli bilim va malakaga ega bo‘lgan ftiziatr – mutaxassis tomonidan kuzatib borilishi kerak. So‘rab-surishtirish va fizikal tekshiruv usullarini o‘tkazgandagina silga shubha qilish mumkin. Silni erta va o‘z vaqtida aniqlash uchun, shuningdek isbotlangan tashxis qo‘yish uchun ham maxsus tekshirish usullari zarurdir. Bular ftiziatriyada immunologik, mikrobiologik, nur, endoskopik va morfologik usullar hisoblanadi. Bular sil kasalligining tashxisi va qiyosiy tashxisida, kasallik kechishi va davolash natijalarini baholashda asosiy ahamiyatga ega. Asosiy belgilar. Nafas a’zolari silining tipik belgilari: holsizlik, tez charchash, ishtaha pasayishi, ozib ketish, tana haroratining ko‘tarilishi, terlash, quruq yoki balg‘amli yo‘tal, hansirash, ko‘krak qafasidagi og‘riq, qon tuflash. Bu belgilar turlicha namoyon bo‘lishi va turli ko‘rinishlarda uchrashi mumkin. Holsizlik, tez charchash, ishtahaning yomonlashuvi, ozg‘inlik, serjahllik , mehnat faoliyatining susayishi sil intoksikatsiyasining erta belgilari hisoblanadi. Silga duchor bo‘lgan bemorlar bu belgilarni kasallik bilan bog‘lashmaydi, chunki bu belgilarning paydo bo‘lishini jismoniy va psixik zo‘riqishdan deb o‘ylashadi. Intoksikatsion belgilar ayniqsa sil kasalliklari bo‘yicha xavf guruhiga kiruvchi shaxslar e’tiborni jalb etadi. SHunday bemorlar chuqur tekshiruvdan o‘tkazilganda silning boshlang‘ich shakllarini aniqlash mumkin. Tana haroratining ko‘tarilishi (isitma) infeksion va noinfeksion kasalliklarning odatiy klinik belgilari bo‘lishi mumkin. Silda tana harorati subfebril, febril va normal bo‘lishi mumkin. Bu ko‘pincha yirik labilligi bilan ajralib turadi, jismoniy va ruhiy zo‘riqishdan keyin oshadi. Sil bilan og‘rigan bemorlar tana haroratining oshishini engillik bilan o‘tkazishadi va deyarli sezishmaydi. Sil intoksikatsiyasida bolalarda kunning ikkinchi yarmida tana harorati qisqa muddatga 37.0-37.5ºS ga oshadi va ushbu ko‘tarilish davriy ravishda kuzatiladi, ba’zan haftasiga 1-2 marta va normal tana haroratlari bilan almashinadi. Kam holatlarda tana harorati 37ºS atrofida, ertalabki va kechqurungi haroratlar oralig‘i 1ºS oralig‘ida saqlanadi. Sil kasalligida subfebril harorat vegetativ buzilishlar tufayli harorat ko‘tarilishidan farqli ravishda amidopirin buyurilganda odatda tushadi (amidopirinli sinama). Haroratning tushishi gidrazin- izonikotin kislotasi preparatlari fonida ham kuzatiladi. Turg‘un, monoton, kam tebranuvchi subfebril harorat kun davomida bo‘lsa sil uchun xarakterli emas va u ko‘pincha surunkali nospetsifik yallig‘lanishni, burun, xalqumda, paranazal sinuslarda, o‘t yo‘llarida yoki jinsiy a’zolarda bo‘lganida kuzatiladi. Tana haroratining subfebril bo‘lishi yana endokrin buzilishlarda, revmatizmda, sarkoidozda,limfogranulyomatozda, buyrak rakida kuzatiladi. Gektik tipdagi yuqori isitmalash o‘tkir kuchayib boruvchi va og‘ir sil bilan zararlanishda kuzatiladi (miliar sil, kazeozli zotiljam, plevra empiemasi). Intermittirlanuvchi gektik isitmalash miliar silning tifoid shaklini qorin tifidan farqlovchi belgilardan biri hisoblanadi. Sildan farqli ravishda qorin tifida harorat ko‘tarilishga turg‘un moyillik bo‘ladi. Keyinchalik uzoq muddat davomida stabil baland bo‘ladi. Kam holatlarda o‘pka sili bilan kasallanganlarda noto‘g‘ri isitmalash tipi kuzatiladi. Bunda ertalabki harorat kechkisidan baland bo‘ladi. Ushbu isitmalash og‘ir intoksikatsiyadan dalolat beradi. Bunday holat sil bo‘lmagan kasallarda ham kuzatilishi mumkin. Intoksikatsiyaning eng ko‘p uchraydigan belgilaridan biri ko‘p terlash hisoblanadi. Sil bilan kasallanganlar kasallikning boshlang‘ich davrida tungi yoki ertalabki soatlarda bosh va ko‘krakning ko‘p terlashi kuzatiladi. Keskin rivojlangan profuz terlash ( nam yostiq simptomi) kazeozli zotiljamda, miliar silda va boshqa asoratlangan og‘ir shakldagi silda hamda nospetsifik hamda o‘tkir infeksion kasalliklarda, surunkali yallig‘lanish jarayonlari qo‘zg‘alishida kuzatiladi. Yo‘tal judayam ko‘p hollarda o‘pka, nafas yo‘llari, plevra, ko‘ks oralig‘ining yallig‘lanishi va o‘sma kasalliklarida paydo bo‘ladi. Sil kasalliklarining erta bosqichlarida yo‘tal bo‘lmasligi mumkin. Ba’zan bemorlar davriy ravishdv paydo bo‘luvchi sekin yo‘talishni sezishlari mumkin. Silning rivojlanib borishi yo‘talning kuchayishiga olib kelishi mumkin. U quruq (noproduktiv) yoki balg‘am ko‘chishi bilan (noproduktiv) bo‘lishi mumkin. Quruq xurujsimon yo‘tal bronxlarning kattalashgan limfa tugunlari bilan ezilganda yoki ko‘ks oralig‘i a’zolarining siljishida paydo bo‘ladi. Bunday siljish ekssudativ plevritli bemorni plevra bo‘shlig‘ida ko‘p miqdorda ekssudat to‘planganda kuzatiladi. Quruq xurujsimon yo‘tal ayniqsa bronxlar silida paydo bo‘ladi. Sil kasalligi bilan kasallanganlarda produktiv yo‘tal o‘pka to‘qimasining destruksiyasi bo‘lganida (strukturasi buzilganida), bronxonodulyar oqma paydo bo‘lganida hamda plevra bo‘shlig‘idan yiring yoki suyuqlikning bronx daraxtiga ochilishida paydo bo‘ladi. Silda yo‘tal, bundan tashqari surunkali nospetsifik bronxit hamda bronxoektazlarda bo‘lishi mumkin. Balg‘am silning boshlang‘ich bosqichida bemorlarda ko‘pincha yo‘q yoki uning ajralishi qo‘shilib kechuvchi surunkali bronxit tufayli bo‘ladi. O‘pka to‘qimasining parchalanishi boshlanganidan so‘ng balg‘am miqdori osha boshlaydi. Asoratlanmagan o‘pka silida odatda rangsiz, gomogen va hidsizdir. Nospetsifik yallig‘lanish qo‘shilishi yo‘talning kuchayishi va balg‘amning oshishiga olib keladi. Bu holatlarda balg‘am yiringli bo‘lishi ham mumkin. Hansirash nafas yoki yurak, qon-tomir etishmovchiligining klinik belgisi bo‘lib hisoblanadi. O‘pka kasalliklarida u asosan nafas yuzasining kamayishi, bronxial o‘tkazuvchanligining buzilishi, ko‘krak qafasi va diafragma ekskursiyasining cheklanishi, alveola devori orqali gazlar transportining buzilishi hisoblanadi. Nafas markaziga patogen mikroorganizmlarning hayot jarayonlari natijasida hosil bo‘luvchi va to‘qimalarning parchalanishi natijasida paydo bo‘luvchi toksik mahsulotlar ta’siri tufayli ham paydo bo‘lishi mumkin. YAqqol hansirash o‘pka silining o‘tkir kechishida hamda surunkali disseminirlangan,fibroz-kavernoz, sirrotik o‘pka silida ham kuzatiladi. O‘pka sili va boshqa o‘pka kasalliklari rivojlanishi surunkali o‘pka yuragi va o‘pka-yurak etishmovchiligi rivojlanishiga olib keladi. Bunday holatlarda hansirash yaqqol kuchayadi. Hansirash ko‘pincha o‘pka silining asoratlarini spontan pnevmotoraks bo‘lak yoki o‘pkani total atelektazi, o‘pka arteriyasi tizimida tromboemboliyada birinchi va asosiy simpiom bo‘lib hisoblanadi. Plevra bo‘shlig‘ida tez va ko‘p miqdorda ekssudat to‘planganda hansirash kutilmaganda va kuchli rivojlangan bo‘ladi. Ko‘krakdagi og‘riq traxeya, o‘pka, plevra, yurak, aorta, perikard, ko‘krak devori, umurtqa pog‘onasi, qizilo‘ngach va ba’zan qorin bo‘shlig‘i a’zolarining kasalliklari belgilari ham bo‘lishi mumkin. O‘pka silida ko‘krakdagi og‘riq yallig‘lanish jarayonini parietal plevraga tarqalib adgeziv plevrit rivojlanishi tufayli kelib chiqadi. Og‘riq nafas olganda, yo‘talganda, keskin harakatlarda paydo bo‘ladi va kuchayadi. Og‘riqning lokalizatsiyasi ko‘pincha o‘pkaning zararlangan sohasini ko‘krak devori proeksiyasida bo‘ladi, biroq diafragmal va mediastinal plevra yallig‘langanida og‘riq epigastral sohaga, bo‘yinga, elkaga, yurak sohasiga irradiatsiya beradi. Quruq sil plevritida og‘riq oldindan va uzoq saqlanadi. Og‘riq yo‘talganda, chuqur nafas olganda, ko‘krak qafasiga bosilganda va yallig‘lanishning joylashishiga qarab epigastral yoki bel sohasiga irradiatsiyalanishi mumkin. SHu sababli diagnostik qiyinchiliklar tug‘diradi. Ekssudativ sil plevriti bilan kasallanganlarda ko‘krak qafasida og‘riq o‘tkir paydo bo‘ladi, lekin plevral ekssudat yig‘ilishi bilan kamayadi va so‘rilguncha bo‘g‘iq bo‘lib qoladi. O‘pka sili va boshqa yallig‘lanish kasalliklarida og‘riqlarning kuchsizlanishi va yo‘qolishi asosiy kasallik regressiyaga uchramasdan ham bo‘lishi mumkin. Silda uchrovchi o‘tkir perikardit holatlarida og‘riq doimiy emas va ko‘pincha bo‘g‘iq. U bemorning oldinga bukilgan holatida kamayadi. Suyuqlik paydo bo‘lganda perikardda og‘riq kamayadi, ammo u yo‘qolganda og‘riq yana paydo bo‘lishi mumkin. Ko‘krak qafasidagi birdan paydo bo‘lgan og‘riq sil asorati spontan pnevmotoraksda paydo bo‘ladi. Stenokardiya va miokard infarktidan farqli o‘laroq pnevmotoraksdagi og‘riq gapirganda vaqtda va yo‘talganda kuchayadi va chap qo‘lga irradiatsiya bermaydi. Qovurg‘alararo nevralgiyada og‘riq qovurg‘alararo nervlar joylashgan yo‘l bo‘yicha chegaralangan bo‘ladi va qovurg‘alar oralig‘iga bosgan vaqtda kuchayadi. Sil bilan xastalangan bemorlarning plevra zararlanishidagi og‘riqdan farqli o‘laroq unda tana zararlangan tomonga burilganda og‘riq kuchayadi. O‘pka raki va boshqa o‘sma kasalliklarida ko‘krak qafasidagi og‘riq doimiy va sekin-asta kuchayishi mumkin. Qon tuflash yoki o‘pkadan qon ketishi ko‘pincha infiltrativ, fibroz- kavernali va o‘pkaning sirrotik silida kuzatiladi. Odatda sekinlik bilan to‘xtaydi va yangi qon ajralgandan so‘ng yana bir necha kun to‘q rangli qon quyqalari ajralishi davom etadi. Qonning aspiratsiya holatlarida va qon tuflashdan keyingi rivojlangan pnevmoniya holatlarida tana harorati ko‘tarilishi mumkin. Qon tuflash yana surunkali bronxitda, ko‘pgina nospetsifik yallig‘lanishli, o‘sma va ko‘krak qafasi a’zolarining boshqa kasalliklarida uchraydi. Sildan farqli o‘laroq pnevmoniya bilan xastalangan bemorlarda odatda boshida qaltirash paydo bo‘ladi, tana harorati ko‘tariladi, keyin esa qon tuflash va ko‘krak qafasida sanchuvchi og‘riqlar paydo bo‘ladi. O‘pka infarktida ko‘pincha boshida ko‘krakda og‘riq paydo bo‘ladi, keyinchalik tana harorati ko‘tariladi va qon tuflash boshlanadi. Davomli qon tuflash o‘pka raki bilan xastalanganlarda kuzatiladi. Massiv o‘pkadan qon ketish fibroz-kavernali, sirrotik sil va o‘pka gangrenasida kuzatiladi. Umumiy qilib olib qaraganimizda nafas a’zolari sili ko‘p hollarda umumiy infeksion kasalliklar sifatida zaharlanish belgilari bilan boshlanadi va ko‘pincha gripp yoki pnevmoniya niqobi ostida kechadi. Keng spektrli antibiotiklar bilan davolash fonida bemor ahvoli yaxshilanib ketishi mumkin. Silning keyingi kechuvi bunday bemorlarda odatda to‘lqinsimon: kasallikning xuruj davri bosilish davri va nisbiy qoniqarli bilan almashinadi. O‘pkadan tashqari sil shakllarida shartli ravishda sil intoksikatsiyasining umumiy simptomlari bilan bir qatorda bemorlarda kasallikning mahalliy belgilari: silli meningitda- bosh og‘rig‘i, hiqildoq silida - ovoz bo‘g‘ilishi va tomoqda og‘riq bo‘lishi, suyak va bo‘g‘im silida – bo‘g‘imda og‘riq, yurishning o‘zgarishi va cheklanganligi, ayollar jinsiy a’zolarining silida – qorinnig pastki sohasida og‘riq, menstrual funksiyaning buzilishi, buyrak, siydik yo‘llari va siydik pufagining silida- dizurik buzilishlar, bel sohasida og‘riq, mezenterial limfa tugunlari silida- qorin sohasida og‘riq va oshqozon- ichak trakti funksiyasining buzilishi paydo bo‘ladi. So‘rab-surishtirish, fizikal usullar Anamnezidan kasallik qachon, qanday qilib boshlanganligini aniqlash zarur: shifokorga qandaydir sabablar bilan shikoyat qilishi yoki doimiy davriy ko‘riklarda aniqlanishi mumkin. Bemordan belgilarni qanday paydo bo‘lgandiga va dinamikada qanday kechganligi, ilgari o‘tkazgan kasalliklari, travmalar, operatsiyalar o‘tkazgan-o‘tkazmaganligi so‘raladi. Paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan silli plevrit, limfadenitga e’tibor beriladi. Sil xavfiga olib keluvchi yuqori kasalliklar bor yoki yo‘qligi: qandli diabet, silikoz, oshqozon va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi, alkogolizm, narkomaniya, OITS aniqlanadi. Ayniqsa sil kasalligi yuqori regionlarda bo‘lgan- bo‘lmaganligi, harbiy harakatlarda ishtirok etgan- etmaganligi, bemorning shahar yoki qishloqda turish- turmasligi muhim ahamiyatga ega. Kasbi va ish sharoiti, moddiy, uy sharoiti, yashash tarzi, alkogol istemol qilish – qilmasligi, chekish, shuningdek penitsitar sistemada bo‘lganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Bemorning madaniyat darajasi baholanadi. Kasallangan bolalarning ota- onasidan silga qarshi emlash va tuberkulin sinamalarining natijalari so‘rab- surishtiriladi. YAna oila a’zolarining salomatligi haqida, uyida sil bemorlari bilan kontaktda bo‘lgan- bo‘lmaganligi, o‘qish joyida, ishda va davomiyligi, sil bilan xastalangan bemorlarning bor-yo‘qligi haqtda ma’lumotlar olish zarurdir. Ko‘rik. Avjlanuvchi o‘pka sili bilan kechuvchi bemorlarining tashqi ko‘rinishi nafaqat tibbiyotda, balki badiiy adabiyotlarda ham tasvirlangan, balkim habitus phtiiisicus nomi bilan ham mashhurdirlar. Bu tana vaznining defitsiti, oqargan yuzda yuzning qizili, ko‘zning yaltirashi va keng qorachiq, terining distrofik o‘zgarishi, uzun va toraygan ko‘krak qafasi, qovurg‘alar oralig‘ining kengayganligi, o‘tkir epigastral burchak, kuraklarining (qanotsimon) orqada qolishidir. Bunday tashqi ko‘rinishlar chuqurlashib ketgan jarayonlarda kuzatiladi. Bemorlar ko‘rigida aytarli bir patologik o‘zgarishlar umuman aniqlanmaydi, biroq ko‘rik hamma vaqt zarurdir. Bunda ko‘pincha har-xil muhim belgilar aniqlanadi va to‘liq hajmda o‘tkazilishi kerak. Bemorning jismoniy rivojlanganligiga, teri va shilliq qavatlar rangiga e’tibor beriladi. O‘mrov osti va usti chuqurchalari yaqqolligi solishtiriladi, o‘ng va chap ko‘krak qafasining simmetrikligi ko‘riladi, chuqur nafas vaqtida ularning harakatchanligi, yordamchi mushaklarinig nafas olishda ishtirok etishi baholanadi. qovurg‘alararo oraliqning kengayishi yoki torayishi, operatsiyadan keyingi chandiqlar, oqmalar bitgandan keyingi chandiqlar aniqlanadi. Qo‘l va oyoq barmoqlarida baraban tayoqchalari ko‘rinishidagi deformatsiyalangan distal falangalarga va tirnoqlar shaklining o‘zgarishiga (soat oynachasi ko‘rinishida) e’tibor beriladi. Bolalar, o‘spirin va o‘rta yoshlilarda BSJ vaksinasidan keyingi chandiqqa qaraladi. Palpatsiya terining nam yoki quruqlik darajasini, turgorligini, teri osti yog‘ qavatining qalinligini aniqlashga imkon beradi. YAxshilab bo‘yindagi, qo‘ltiq ostidagi, chov sohasidagi limfa tugunlari palpatsiya qilinadi. Agar o‘pkadagi yallig‘lanish jarayoniga plevra ham qo‘shilgan bo‘lsa nafas olganda ko‘krak qafasining zararlangan tomonining orqada qolishi, ko‘krak mushaklarining og‘rishi kuzatiladi. Surunkali kechuvchi sil bemorlarida va katta operatsiyadan keyingi holatlarda ko‘krak qafasi va elka kamari mushaklarining atrofiyasi kuzatilishi mumkin. Ko‘ks oralig‘i a’zolarining qisman siljishini ham traxeya holatiga qarab palpatsiya orqali aniqlash mumkin. O‘pka sili bemorlarida ovoz dirillashi odatiy, kuchaygan yoki susaygan bo‘ladi. Bu sirrotik va infiltrativ silda, katta kavernali keng drenajli bronx ustida o‘pka zichlashgan sohada yaxshi o‘tkaziladi. Ovoz dirillashining susayishi yoki umuman yo‘qolishi plevra bo‘shlig‘iga suyuqlik yoki havo yig‘ilganda, atelektazda, massiv pnevmoniyaning bronx obturatsiyasi bilan kechishida kuzatiladi. Perkussiya nisbatan ko‘krak qafasidagi va o‘pkadagi dag‘al o‘zgarishlarni yallig‘langan yoki bo‘lakli xarakterga ega bo‘lgan sirrotik zararlanishda, plevra sirrozida aniqlash imkonini beradi. Perkussiya shoshilinch holatlar, masalan: spontan pnevmotoraks, o‘tkir ekssudativ plevrit, o‘pka atelektazida asosiy diagnostik ahamiyat kasb etadi. Qutichasimon tovush yoki kalta o‘pka tovushining borligi klinik vaziyatni tez baholash va kerakli tekshirish imkonini beradi. Auskultatsiya.Ba’zi nafas a’zolari kasalliklari, ayniqsa sil nafas xarakteri o‘zgarishsiz va o‘pkadagi qo‘shimcha shovqinlarsiz kechishi mumkin. Buning esa sabablaridan biri bo‘lib zararlangan zonani zich kazeoz nekrotik massalar bilan drenajlovchi bronxning obturatsiyasi hisoblanadi. Susaygan nafas plevrit, plevral bitishmalar, pnevmotoraks uchun xarakterlidir. Dag‘al yoki bronxial nafas yallig‘langan o‘pka to‘qimasi ustida, keng drenajlovchi bronxli gigant kaverna ustida eshitiladi. O‘pkadagi xirillashlar va plevra ishqalanish shovqini rentgenologik va endoskopik tekshiruvlarda aniqlash qiyin bo‘lgan kasalliklarni diagnostika qilishga yordam beradi. Mayda pufakchali nam xirillashlar chegaralangan o‘choqda yallig‘lanish zonasidagi ekssudativ komponentning ustun kelganligidan, o‘rta va yirik pufakchali xirillashlar parchalanish bo‘shlig‘i yoki kavernaninig belgisi bo‘lib xizmat qiladi. Nam xirillashlarni eshitish uchun bemorni chuqur nafas olib chiqarganidan so‘ng yo‘talib qo‘yish, kichkina pauza, keyin yana chuqur nafas olish so‘raladi. Bunda chuqur nafas olish cho‘qqisida xirillashlar paydo bo‘ladi, yoki ularning miqdori oshadi. Quruq xirillashlar bronxitda, hushtak chaluvchi bronxospazmli bronxitda eshitiladi. Quruq plevritda plevra ishqalanish shovqini, perikarditda perikard ishqalanish shovqini eshitiladi. Ushbu mashg‘ulotda qo‘llaniladigan yangi texnologik usullar: “Uch bosqichli intervyu”, “Aqliy xujum”, “O‘rgimchak to‘ri” usullari. “Uch bosqichli intervyu” usul Bosqichlar: Barcha talabalar 3 guruxga bo‘linadi: - birinchi gurux talabalari – bemorlar; - ikkinchi gurux talabalari – vrachlar; - uchinchi gurux talabalari – ekspertlar. Har bir gurux uchta talabadan iborat bo‘lib, quyidagi rollarni ijro etishadi: «vrach», «bemor», «ekspert – umumiy amaliyot shifokori». «Bemorga» anonim ravishda diagnoz aytiladi, har bir gurux 10-15 daqiqa davomida muxokama qilinadi. «Ekspert» - ham “vrach” harakatlarini, ham “bemor” harakatlarini baxolaydi va quyidagi jadvalga kiritadi: - qaysi harakt to‘g‘ri bajarilgan; - qaysi harakat noto‘g‘ri bajarilgan; - qanday qilishi kerak edi. Vrach – so‘rab-surishtirish usuli orqali shikoyatlari, anamnezini yig‘ishi; bemorni ko‘zdan kechirishi, palpatsiya, perkussiya, auskultatsiya qilishi kerak. Yig‘ilgan ma’lumotlarga asoslanib, to‘g‘ri tashxis qo‘yishi, qiyosiy tashxishlash va yakuniy tashxisni asoslay olishi kerak. SHuningdek, vrach kasallikning xayotdagi ijtimoiy tomonlari, ovqatlanishni ahamiyati va uzoq muddat davolanishi xaqida ma’lumotlar berishi kerak. Ekspert konsultatsiya kartasida o‘tkazilgan muxokama bosqichlari va vaqtni qayd etadi. Ekspert ishni tugatgandan so‘ng o‘tkazilgan muxokamani baxolaydi. Xulosa gurux oldida e’lon qilinadi. Bemor 34 yoshda. Ommaviy flyuorografik tekshiruvdan o‘tayotganda o‘ng o‘pkasida patologik soya aniqlangan. SHikoyatlari yo‘q. Ob’ektiv: umumiy ahvoli qoniqarli. Ichki a’zolarni tekshirish natijalari me’yorida. Bronx yuvindisida MBT topilmagan. Rentgenogrammada: o‘ng o‘pka ildizi fibroz qattiqlashgan, petrifikatlar. O‘ng o‘mrov osti sohasida o‘lchami 5 sm bo‘lgan, aniq konturli, dumaloq fokussimon, intensiv soya. 1. Tashxisingiz. 2. Taqqoslama tashxis. 3. Dispanser guruxi. 4. Davolash. 5. Oqibati. № Javob Maks. Ball To‘liq javob Noto‘liq javob Qoniqar- siz javob 1 O‘ng o‘pka yuqori bo‘lagining tuberkulemasi zichlashish davri, VK- 30 20-30 5-19 0 2 O‘choqli pnevmoniya, o‘pka raki , o‘pka abssessi, o‘pka exinokokki 20 10-20 5-9 0 3 II B 20 10-20 5-9 0 4 3 oy davomida ximioprofilaktika 10 7-10 4-6 0 5 O‘z vaqtida ximioprofilaktika o‘tqazilsa oqibati ijobiy 20 10-20 5-9 0 “Aqliy xujum” usuli Bosqichlar: 1. Talabalar 2 guruxga bo‘linadi. 2. Kichik guruxlarga (3-4 kishi) savollar beriladi. 3. Gurux ichidagi muxokamaga 30′ ajratiladi. 4. Javoblar yozma ravishda rasmiylashtiriladi. Vazifa muxokamasida har bir talabani ishtiroki inobatga olinadi. Talabalar o‘qituvchi bilan birga hamma javob variantlarini faol muxokama qilishadi. Noto‘g‘ri javoblar va noto‘g‘ri variantlar tanqidiy baxolanadi. Talabalar bilimini mustaxkamlash maqsadida javob variantlari yozib olish uchun beriladi. 1. Sil shifoxonasida bemorni narsalari va balg‘am kanday zarasizlantiriladi? № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. Balg‘am :. 30 20-30 5-19 0-4 2. Idish tovoq 20 10-20 5-9 0-4 3. Ovqat koldiklari 20 10-20 5-9 0-4 4. Kiyim kechak 30 20-30 5-19 0-4 2. Sil qo‘zg‘atuvchisining turlarini sanab bering, ularning qaysi biri inson uchun epidemiologik nuktai nazardan xavflirok. Sil qo‘zg‘atuvchisining xususiyatlarni aytib bering? № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. A) insonga hos turi. B) koramolga hos turi. V) kushlarga hos turi. G) kemiruvchilarga hos turi. D) L-shakli. 30 20-30 5-19 0-4 2. Epidemiologik nuktai nazardan insonga hos turi va koramolga hos turi eng xavfli xisoblanadi. 20 10-20 5-9 0-4 3. Sil qo‘zg‘atuvchisi turli hil kimyoviy va fizik omillarga – past va yukori haroratga, namlik va yoruglikka ancha chidamli xisoblanib, kislota va spirtlarga turg‘unligi bilan farklanadi. 20 10-20 5-9 0-4 4. Ta’biiy sharoitda kuyosh nuri tushmay- digan joylarda ular uzining tiriklik xususiyatini bir necha oygacha saklab 30 20-30 5-19 0-4 kolishi mumkin. 3. Sil kasalligida asosiy va qo‘shimcha belgilari sanang? № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. Sil kasalligini asosiy belgisi: ikki- uch xaftadan ortiq yo‘tal 30 20-30 5-19 0-4 2. Tana haroratini kutarilishi 20 10-20 5-9 0-4 3. Xansirash , qon tuflash 20 10-20 5-9 0-4 4. Ozib ketish, xolsizlik, quvvatsizlik, ishtaxasizlik 30 20-30 5-19 0-4 4. Sil kasalligiga hos bulgan umumiy ko‘ruvda aniqlanadigan belgilar? № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. habitus phtiiisicus- bu tana vaznining defitsiti, , terining distrofik o‘zgarishi, uzun va toraygan ko‘krak qafasi, qovurg‘alar oralig‘ining kengayganligi, o‘tkir epigastral burchak, kuraklarining (qanotsimon) orqada qolishidir. 30 20-30 5-19 0-4 2. Silga hos chiroy : oqargan yuzda yuzning qizili, ko‘zning yaltirashi va keng qorachiq, qalin kipriklar va qoshlar 20 10-20 5-9 0-4 3. Skrofuloderma – buyin soxasida dag‘al, botkan chandiqlar 20 10-20 5-9 0-4 4. Skrofuladerma qachon paydo buladi: periferik limfa tugunlar yorilib kazeoz massa chiqib ketgandan so‘ng okma yara bitish natijasida 30 20-30 5-19 0-4 5. Sil kasalliga hos auskultativ belgilar. № Javob Maks . ball To‘liq javob Noto‘li q javob Qoniqarsi z javob 1. Nima sababdan faol silda xirillashlar eshitilmaydi: zararlangan zonani zich kazeoz nekrotik massalar bilan drenajlovchi bronxning obturatsiyasi hisobiga. 20 10-20 5-9 0-4 2. Susaygan nafas faol silda kachon eshitiladi plevrit, plevral bitishmalar, pnevmotoraksda eshitiladi 20 10-20 5-9 0-4 3 Dag‘al yoki bronxial nafas qaysi xolatlarda eshitiladi: yallig‘langan o‘pka to‘qimasi ustida, keng drenajlovchi bronxli gigant kaverna ustida eshitiladi. 20 10-20 5-9 0-4 4 Kachon o‘rta va yirik pufakchali xirillashlar eshitiladi: parchalanish bo‘shlig‘i yoki kaverna shakillanganda 20 10-20 5-9 0-4 5. Quruq plevritda qanday patologik shovqin eshitiladi: plevra ishqalanish shovqini 20 10-20 5-9 0-4 5. 2. Analitik qism. TEST SAVOLLARI: 1. Tuberkulez qo‘zgatuvchisi............mansub A) bakteriyalarga * B)zamburug‘larga V) soddalarga G) viruslarga D) retroviruslarga 2. Tuberkulez mikobakteriyalar turiga kirmaydi: A) atipik * B)qushlarga hos V) odamga hos G) qora mollarga hos D) kemiruvchilarga hos 3. Tuberkulezni epidemiologiyasi va klinik kechishida eng katta rol uynaydi: A) odamga hos mikobakteriyalar* B) qushlarga hos mikobakteriyalar V) atipik mikobakteriyalar G) qora mollarga hos mikobakteriyalar D) kemiruvchilarga hos mikobakteriyalar 4. Keltirilgan faktorlardan, qaysinisi, tuberkulez mikobakteriyalarni tashqi muxit faktorlarga turg‘unligini shartlashda rol uynamaydi A)tezkor ko‘payishi* B) mikobakteriyani obolochkasini tuzilishini o‘ziga hosligi V) yashash muhiti va dorilarga turg‘unlik rivojlanishi G) tarkibidagi ko‘p miqdordagi lipidlar D) kislotalarga bardoshligi 5. Tuberkulez mikobakteriyalarni yashash sharoitini o‘zgarishlarga moslashishini kuchayishiga nima sabab bo‘lmaydi? A) tezkor ko‘payishi* B)transformatsiya V) reversiya G) anabioz D) L- formaga aylanishi 6. Tuberkulez mikobakteriyalardagi o‘zgarishlar nima xisobiga bo‘ladi? A) keltirilgan barcha faktorlar hisobiga* B)ximioprofilaktika hisobiga V) ximioterapiya hisobiga G) tashqi muxit faktorlar hisobiga D) vaksinatsiya hisobiga 7. Bemordan olingan materiallardan, qaysinisida tuberkulez qo‘zgatuvchisi aniqlanmaydi? A) qonda* B)siydikda va oshqozon yuvindi suvida V) balg‘amda G) bronxlarni yuvindi suvida D) plevral suyuqligida 8. Tuberkulez mikobakteriyalarni aniqlashda eng sezgir usul bu- A) kultural ekmasi* B)lyuminessent mikroskopiya V) bakterioskopiya G) bioximik tekshiruv D) qonni bakteriologik tekshiruvi 9. Kox tayoqchasi qaysi turlarga transformatsiyalanishi mumkin? A) L-shakliga hamda virus simon turiga* B)virussimon V) rikketsiyalarga G) kok turiga D) zamburug‘ turiga 10. Bugunga atipik mikobakteriyalarni nechta turi mavjud A) 40 * B)10 V) 20 G)5 D) 100 11. Inson organizmida atipik mikobakteriyalar o‘zlarini qanday namoyon qiladi? A)keltirilgan barcha xususiyatlari* B)saprofit xususiyatini V) nopatogen xususiyatini G) virulentlik xususiyatini D) patogen xususiyatini 12. Inson uchun eng xavfli bo‘lgan atipik mikobakteriyalarni belgilang A) tez usuvchilar * B)nofotoxromogennыe V) fotoxromogen G) skotoxromogen D) sekin usuvchilar 13. Atipik mikobakteriyalar yashash muxitlari? A) keltirilgan muhitlarda* B)xayvonlarda V) suv xavzalarida G) qushlar organizmida D) tuproqda 14. Atipik mikobakteriyalar insonda qanday kasallikni chaqirishi mumkin? A) mikobakteriozni* B)leprani V) tuberkulezni G) bronxitni D) pnevmoniyani 15. Atipik mikobakteriyalarni identifikatsiyasini eng sezgir usuli? A) kultural* B)bioximik V) immunologik G) biologik D) serologik 16. Tuberkulezni rivojlanishini hal qilmaydigan sharoit A) alveolyar va to‘qimadaga makrofaglari bilan fagotsitozi hamda organizmdan chiqarilishi* B)tuberkulez tayoqchasini to‘qimalarga kirishi V) qo‘zg‘atuvchi bilan uzoq vaqt ichida muloqat G) to‘qimalarda yoki a’zolarga qo‘zg‘atuvchisini o‘rnashib yallig‘lanish chaqirishi D) tuberkulez tayoqchasi o‘ta ko‘p miqdorda tushishi 17. Keltirilgan endokrin patologiyasini, qaysinisi tuberkulezni rivojlanishida katta moyillik hisoblanadi? A) diabet * B)miksedema V) kortiko-adrenaletishmovchiligi - addisonizm G) tireotoksikoz D) akromegaliya 18. Inson organizmiga tuberkulez qo‘zg‘atuvchisini tushish yo‘llari: A) barcha yo‘llari B)aerogen V) transplatsentar G) qontakt D) alimentar 19. Tuberkulez mikobakteriyalar zararlanmagan teri orqali organizmga tushishi mumkinmi? A) yo‘q mumkin emas* B)mumkin V) alohida hollarda mumkin G) MBT yuqori virulent bo‘lganda D) MBT yuqori patogen bo‘lganda 20. Emlashda xatoliklar qilinganda kasallik rivojlanishi mumkinmi? A) xa, mumkin B)yo‘q mumkin emas V) alohida hollatlarda mumkin G) absolyut mumkin emas