Amaliy mashg‘ulot. Tuberkulyoz va yondosh kasalliklar: Tuberkulyoz va qandli diabet, tuberkulyoz va o‘pka raki, tuberkulyoz va oshqozon-ichak trakti kasalliklari. Sil va qandli diabet Qandli diabet va o‘pka silining boshqa kasalliklarga qo‘shilib kechishi kasallikning og‘ir klinik ko‘rinishlarini yuzaga keltiradi. Ushbu kasalliklarning birgalikdagi salbiy ta’siri, davolanishi qiyin bo‘lgan, o‘ziga xos klinikasi bo‘lgan kasallikni keltirib chiqaradi. Dunyoda 160 mln. odam QD bilan xastalangan va JSST ma’lumotlari bo‘yicha, taxminan, 25 yildan keyin QD bilan kasallangan bemorlar soni ikki marotaba o‘sishi mumkin. Odamlar orasida QDning 1 turi ko‘payishi – 0,18%, sil kasalligida esa – 3,6%, ya’ni 20 marta ko‘p uchraydi. QDli bemorlar qaysi turi bilan og‘rishiga qaramay, ularda sil kasalligi 5-10 marta ko‘p uchramoqda. O‘zbekistonda QD bilan O‘S birga uchrashi ko‘p uchraydigan kasalliklardan hisoblanadi, O‘S va QD birga uchrashi oxirgi 15 yilda 8-10 marta ko‘paydi (FvaPITI klinikasi ma’lumotlari bo‘yicha). QD da o‘pka sili rivojlanishining asosiy sabablari - hujayraviy immunitetning susayishi va endogen sil infeksiyasining faollashib borishidir. QD da kuzatiladigan organizmdagi moddalar almashinuvining buzilishi, vitaminlar muvozanati va fermentativ jarayonlar faolliginining o‘zgarishi, leykotsitlar fagotsitoz faolligining susayishi, gipotalamus-gipofiz-buyrak usti bezi, insulyar apparat gormonal munosabatlarining buzilishi QDga xos jigar va buyrak to‘qimasidagi o‘zgarishlar, diabetik angiopatiya, sil jarayonining rivojlanishiga zamin yaratadi hamda davolash samarasini kamaytiradi. Qandli diabet bilan hamrohlikdagi o‘pka silini davolash va qandli diabetni o‘z vaqtida aniqlash katta qiyinchiliklar bilan amalga oshiriladi. Bunday bemorlarni davolash samaradorligi ancha past bo‘ladi. Bizning ko‘p yillik o‘pka sili va qandli diabet hamrohligi muammosi bo‘yicha izlanishlarimiz ko‘rsatishicha, qandli diabet amaliyotda ancha kechikib aniqlanayotgani ma’lum bo‘ldi. Buning sababi o‘pka sili bemorlarni kuzatish davrida qon va siydikdagi qand miqdoriini nazorat qilish imkoniyati yo‘qligidir. Ana shular klinik belgilardan laboratoriyagacha bo‘lgan davrda, diagnoz qo‘yish uchun insulinga bog‘liq qandli diabet (QD 1 tur) va insulinga bog‘liq bo‘lmagan qandli diabet (QD 2 tur) klinikasini birma-bir o‘rganishni taqozo qildi. Qandli diabetning o‘ziga xos klinik belgilari –chanqash, og‘iz qurishi, teri va shilliq qavatlarning quruqligi, siydikning ko‘p ajralishi, ozish, holsizlik, bo‘shashish, ishtaha pastligi, oyoqlarning og‘rishi va boshqalar hammaga ma’lum. Ammo bu belgilardan ba’zilari o‘pka silida ham uchraydi. O‘pka sili kechishining quyidagi belgilariga qarab, QDning insulinga bog‘liq bo‘lgan turi borligiga gumon qilish mumkin: -bemor yosh bo‘lishi; -aksariyat bemorlarda o‘pka silining o‘tkir boshlanishi; -silning yallig‘langan turi ustun kelishi; -sildan yallig‘lanish yaqqolligi (febril harorat, juda holsizlik, yo‘tal, ko‘p miqdorida balg‘am ajratishi, qon tuflash, o‘pkadan qon ketishi, xansirash, yurakning tez urishi va boshqalar); -rentgenologik jarayonning ancha tarqalganligi, yangi yallig‘lanish belgilari va ikki tomonlama ko‘plab destruksiya sohalarining mavjudligi. QD ning II turi-insulinga bog‘liq bo‘lmagan qandli diabetni aniqlash, bemorlarning shikoyatlari va ob’ektiv tekshirishlar natijasida ma’lumotlarning kam bo‘lishi tufayli ancha qiyin bo‘ladi. O‘pka sili kechishining quyidagi xususiyatlariga qarab, bemorda insulinga bog‘liq bo‘lmagan qandli diabet borligiga gumon qilish mumkin: -bemor yoshi, ko‘pincha, 40 dan oshgan; -bemorning semizligi; -ayni bir vaqtning o‘zida ham o‘pka sili, ham qandli diabet aniqlanishi; -kasallikning asta-sekin boshlanishi; -o‘pka silining ko‘proq kovakli va fibroz-kovakli turlari uchrashi; -klinik belgilarning sust namoyon bo‘lishi (holsizlik, silla qurishi, vazn va ishtahaning sal kamayishi, terlash, ertalablari bir oz yo‘talish va ba’zi-ba’zida subfebril haroratga), ba’zida qandli diabet asoratlari-oyoqlarda og‘riq, ko‘z xiralashishining kuchayishi; -rentgenologik tekshirishda o‘pkalarda chegaralangan, kam rivojlangan, yallig‘lanish va yolg‘iz yirik hajmli kovaklar, ilgari bo‘lib o‘tgan sil infeksiyasidan guvohlik beruvchi kalsinatlar, chandiqlar, fibrozli o‘zgarishlar kuzatiladi. Qandli diabet diagnozini qo‘yishda qondagi qandni yarim miqdoriiy (qondagi va peshobdagi qand miqdoriini aniqlash uchun chiziqli-test) yoki miqdoriiy laboratoriya usullari ham qo‘llaniladi. Hozirgi kunda eng arzon va oddiy usullardan biri Xagedorn-Yensen usuli bo‘lib, uning yordamida boshqa usullarga qaraganda, qondagi qand miqdoriini 10- 20% ko‘tarilganini aniqlanadi. qandli diabetning o‘rta va og‘ir turlarida shu usul bilan aniqlangan qondagi qand miqdorii boshqa usularga qaraganda, 20-30% balandroq. Bu, turli oksidlovchi moddalarning qon tarkibida ko‘payib ketishi, insulin etishmasligi va sildan zaharlanish hisobiga va ko‘proq darajada glyukoza hamda yog‘lar almashinuvida oxirigacha oksidlanmagan mahsulotlar ortib ketishiga bog‘liq. Aytilganlardan kelib chiqib, shuni nazarda tutish kerakki, uglevodlar almashinuvidagi buzilishlarni ko‘proq Xagedorn-Yensen usulida aniqlanadi. SHuning uchun qandli diabetning o‘rta va og‘ir turlarida qondagi qand miqdoriini aniqlash bilan birga, siydikda ham aniqlash kerak. SHoshilinch hollarda qondagi va siydikdagi qand miqdorini aniqlashda glyukofan va boshqa diagnostik yo‘l-yo‘l chiziqlardan foydalanish lozim. Qandli diabet bemorlarni davolashda hamma usullarni to‘g‘ri olib borish (parhez, insulindavo, me’yorli jismoniy tarbiya) hamda yaxshi o‘rgatilgan bemor faolligi yoki bemor oilasi azosining kasallik kechishi jarayonidagi nazoratida yaxshi natijaga erishish mumkin. Insulinning qisqa, o‘rtacha va uzoq muddatli tasir etuvchi preparatlari farqlanadi. Insulinning adekvat dozasini tanlash uchun gormonning o‘rtacha kunlik dozasi haqidagi ma’lumotlardan foydalaniladi. O‘KD - bemorning vazni va kasallikning davomiyligini inobatga olgan holda, o‘rtacha, bir kunlik preparatga bo‘lgan ehtiyojini ko‘rsatuvchi kattalikdir (I.I.Dedov va hammualiflar, 1993). Qandli diabet kasalligining birinchi yilida insulinga ehtiyoj nisbatan katta bo‘lmay, O‘KD sutkasiga 0,25-0,5 birlikkg ni tashkil qiladi. Kasallikning 2-yilida - insulinni endogen ajralishi kamayadi va insulinga ehtiyoj sutkasiga 0,6-1,2 birlikkg ga oshadi. Lekin ko‘pchilik bemorlarda, bu bosqichda insulin O‘KD si 0,7-0,9 birlikkg tenglashadi. Infeksiyali kasalliklar zamirida davomli emotsional zo‘riqish, ketoatsidoz paydo bo‘lib, insulinga ehtiyoj sutkasiga 1 birlikkg gacha va undan ko‘proqqa oshadi. Ma’lumki, insulindavo samarasi nafaqat insulin dozasini adekvat tanlashdagina, balki insulinni sutka davomida to‘g‘ri taqsimlashga ham bog‘liq bo‘ladi. Insulin dozasini sutka davomida taqsimlashda kunduzgi ehtiyoj juda baland, kechqurun – kech soatlarda ehtiyojning nisbatan kam bo‘lishini hisobga olish kerak. O‘pka sili bilan kasallangan bemorlarda qandli diabetni davolashdagi tajribalarimiz shuni ko‘rsatdiki, qisqa ta’sir qiladigan insulinning summar miqdorii (dozasi)ni 3 ineksiyaga (asosiy ovqatlanish soniga): ertalab nonushtadan oldin-20- 25%; tushlikdan oldin 10-15% va kechki ovqatdan oldin summar dozaning 15-20% bo‘lishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Albatta, bizning tavsiyalarimiz taxminiy bo‘lib, insulin dozasi har bir holatda har safar ovqatlanishdan oldin va ovqatdan 1- 2 soat o‘tgach, glikemiya darajasi (miqdorii)ni va bemor holatini hisobga olgan holda o‘ziga xos tanlanadi. O‘pka sili bor bemorlarda insulinga bog‘liq bo‘lmagan qandli diabetni qandni pasaytiruvchi davosi masalasi hozirgacha hal qilinmay kelmoqda. Bu bemorlarda insulinga muhtojlik ortishi kuzatiladi, qolgan -hujayralarning insulin ishlab chiqarishi yuqoriligi tufayli, periferik to‘qimalarning insulin rezistentligi kuzatiladi. I.L.Egorova va T.F.Smurovalar (1990) tadqiqotlari asosida S-peptid darajasini o‘pka sili va qandli diabet hamrohligidagi bemorlar qonida taqsimlanishida giperinsulinizm aniqlandi. SHunday ekan, dekompensatsiyalangan qandli diabeti bor va sildan zaharlanish belgilari kuchli namoyon bo‘lgan bemorlarda nisbiy insulin etishmovchiligi va insulinrezistentlik yuqori bo‘ladi. SHuning uchun, o‘pka sili va qandli diabet II turi bor bo‘lgan bemorlarga periferik to‘qimalar insulinsezuvchanligini oshiruvchi peroral qand miqdoriini pasaytiruvchi vositalar bilan insulin qo‘llash tavsiya etiladi. SHunday qilib, batafsil yig‘ilgan anamnez va klinik-rentgenologik ma’lumotlar qandli diabetni barvaqt gumon qilish hamda turini ajratishga, taklif qilinayotgan laborator usullar esa qandli diabetning dekompensatsiya darajasini aniqlashga imkon beradi. Biz ishlab chiqqan klinik mezonlar va qandli diabetni aniqlashning optimal laborator-diagnostik usullari, o‘pka silining kimyoviy davosida gipoglikemik ta’sir etuvchi preparatlarni qo‘llagan holda, kimyoviy davo taktikasini to‘g‘ri tanlash, hamda qandli diabetni davolash usuliga insulinga bog‘liq bo‘lmagan qandli diabetning ilk bosqichlarida insulindavodan foydalanish, keyinchalik esa, tabletkali preparatlarga o‘tish imkonini beradi. Sil ko‘pincha, qandli diabet zamirida rivojlanadi va uning kechishini sezilarli darajada og‘irlashtiradi. Ayni vaqtda diabetning qo‘shilishi silning kechishini birmuncha og‘irlash-tiradi, o‘tkazilgan spetsifik terapiyani susaytiradi va bemorning klinik sog‘ayib ketishiga salbiy ta’sir qiladi. qandli diabet bemorlar sog‘lom odamlarga nisbatan sil kasalligi bilan 2-3 marta ko‘p kasallanishadi. Ko‘pchilik sil bemorlarda qandli diabet latent yashirin kechib, faqatgina sil jarayoni avj olgandagina namoyon bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda sil va qandli diabet ayni bir vaqtda aniqlanadi. Sil va qandli diabet bemorlar orasida 20-40 yoshli erkaklar ko‘pchilikni tashkil etadi. Ko‘pchilik qandli diabet bemorlarda o‘pkadagi sildan keyingi qoldiq o‘zgarishlar ko‘krak ichki limfa tugunlaridagi infeksiyaning qaytadan faollashishi natijasida rivojlanadi. Diabetga xos bo‘lgan metabolizm va immunitetning buzilishi silning paydo bo‘lishi va og‘ir kechishiga imkon tug‘diradi. Diabet og‘irlashgani sayin silning kechishi ham og‘irlashaveradi. O‘z navbatida sil ham qandli diabetning kechishini og‘irlashtirib, asoratlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Ko‘pchilik qandli diabet bemorlarda to‘qimaning ekssudativ reaksiyasi ustunligi, parchalanish va bronxogen tarqalishga moyillik bilan kechuvchi yallig‘langan o‘pka sili qayd qilinadi. Diabetda reparativ jarayonlar susayadi, shuning uchun yallig‘lanish sekin so‘riladi, sil granulyasiyalarining fibroz to‘qimalarga aylanishi sust kechadi va uzoqqa cho‘ziladi. Qandli diabet bemorlarda silning birinchi klinik belgisi ko‘pincha uglevod almashinuvi buzilishlari kompensatsiyasining yomonlashishi hisoblanadi, u sil intoksikatsiyasining uglevod almashinuviga salbiy ta’sir qilishi va insulinga ehtiyojning ortishi bilan izohlanadi. Bronxlar, o‘pka va plevra shikastlanishi yaqqolligining klinik belgilari, silning paydo bo‘lgan klinik belgisiga va kasallikni o‘z vaqtida aniqlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Sil va qandli diabeti bor bemorlarda tuberkulinga sezgirlik ba’zan susayadi, bu qandli diabet bilan og‘rigunga qadar sil bilan kasallangan bemorlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Sil va qandli diabeti bor bemorlarda bakteriya ajratish, o‘pkada emirilish bo‘shliqlari mavjudligiga bog‘liq. Destruksiya mavjud bo‘lsa, ko‘pincha, asosiy silga qarshi preparatlarga chidamli SMB topiladi. Gemogramma va ECHT ko‘rsatkichlari o‘pkadagi yallig‘lanish jarayonlarining o‘tkirligiga to‘g‘ri keladi, biroq diabetning og‘ir turidagi umumiy qon tahlilidagi o‘zgarishlar, almashinuv buzilishlari tufayli ham bo‘lishi mumkin. Sil bilan kasallanish xavfi yuqori bo‘lgani uchun, barcha qandli diabet bemorlarda yilda bir marta flyuorografiya o‘tkazib turish zarur. Agar o‘pkada bironta o‘zgarish aniqlanadigan bo‘lsa, albatta qayta rentgenologik va bakteriologik tekshirish o‘tkazish talab etiladi. Bronxoskopiyaga ko‘rsatma ko‘krak ichi limfa tugunlari sili bilangina chegaralanadi, chunki bunda bronxlar sil bilan zararlanishi va ularning drenaj funksiyasi buzilishi ehtimoli bo‘ladi. Sil bemorlarni qandli diabetga shubha qilib tekshirganda, glyukozaga tolerantlik testini o‘tkazish lozim. Glikemiyaning monitoringi uchun qonda glikolizlangan gemoglobin miqdoriini aniqlash muhim. Sil va qandli diabeti bor bemorlarni davolash kompleks tarzda olib borilishi lozim. Diabet bo‘yicha davolash tadbirlari zamirida barcha silga qarshi preparatlar, ularning nojo‘ya ta’sirlarini hisobga olgan holda qo‘llaniladi. Rifampitsinning oral gipoglikemik vositalar biotransformatsiyasini tezlashtirishini nazarda tutish lozim. Zarur hollarda silni davolashning jarrohlik usullaridan foydalanish mumkin bo‘lib, o‘pkaning kichik hajmdagi rezeksiyasini o‘tkazishga harakat qilinadi. Tuberkulyoz ko‘pincha qandli diabetning asorati bo‘lib keladi va sezilarli darajada uning kechishini og‘irlashtiradi. Ayni vaqtda diabetning qo‘shilishi tuberkulyozning kechishini birmuncha yomonlashtiradi, o‘tkazilgan spetsifik terapiyani asoratlaydi va bemorning klinik sog‘ayib ketish ehtimoliga salbiy ta’sir etadi. Qandli diabetli bemorlar sog‘lom odamlarga nisbatan tuberkulyoz bilan 2-3 barobar ko‘proq kasallanishadi. Ko‘pchilik tuberkulyoz bemorlarida latent, yashirin kechuvchi qandli diabet mavjud, u faqatgina tuberkulyoz jarayoni avj olgandagina namoyon bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda tuberkulyoz va qandli diabet bir avqtda tashxislanadi. Tuberkulyoz va qandli diabetli bemorlar orasida 20-40 yoshli erkaklar ko‘pchilikni tashkil etadi. Ko‘pchilik qandli diabetli bemorlarda tuberkulyoz o‘pkadagi tuberkulyozdan keyingi qoldiq o‘zgarishlar va ko‘krak ichi limfa tugunlaridagi infeksiyaning qaytadan faollashishi natijasida rivojlanadi.Tuberkulyozning paydo bo‘lishi va og‘ir kechishiga diabetga xos bo‘lgan metabolizm va immunitetning buzilishi qulaylik tug‘diradi. Diabet og‘irlashgani sayin tuberkulyozning kechishi ham shunchalik og‘irlashaveradi.O‘z navbatida tuberkulyoz ham qandli diabetning kechishini og‘irlashtirib, asoratlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Ko‘pchilik qandli diabetli bemorlarda to‘qimaning ekssudativ reaksiyasi ustunligi, parchalanish va bronxogen tarqalishga moyillik bilan kechuvchi yallig‘langan o‘pka tuberkulyozi qayd qilinadi.Diabetda reparativ jarayonlar susaygan, shuning uchun yallig‘lanish sekin so‘riladi, tuberkulyoz granulyasiyalarining fibaoz to‘qimalarga aylanishi sust kechadi va uzoq vaqt talab qiladi. Qandli diabetli bemorlarda tuberkulyozning birinchi klinik belgisi ko‘pincha uglevod almashinuvi buzilishlari kompensatsiyasining yomonlashishi hisoblanadi, u tuberkulyoz intoksikatsiyasining uglevod almashinuviga salbiy ta’sir qilishi va insulinga ehtiyojning ortishi bilan tushuntiriladi. Bronxlar, o‘pka va plevra shikastlanishi yaqqolligining klinik belgilari tuberkulyozning vujudga kelgan klinik belgisi va kasallikning o‘z vaqtida aniqlanishiga bog‘liq. Tuberkulyoz va qandli diabetli bemorlarda tuberkulinga sezgirlik ba’zan susayadi, qandli diabet bilan og‘rigunga qadar tuberkulyoz bilan kasallanganlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Tuberkulyoz va qandli diabetli bemorlarda bakteriya ajratib chiqarish o‘pkada emirilish bo‘shliqlari mavjudligiga bog‘liq. Destruksiya mavjud bo‘lsa ko‘pincha asosiy tuberkulyozga qarshi preparatlarga chidamli MBT topiladi. Gemogramma va ECHT ko‘rsatkichlari o‘pkadagi yallig‘lanish jarayonlarining o‘tkirligiga to‘g‘ri keladi, biroq diabetning og‘ir shaklidagi umumiy qon tahlilidagi o‘zgarishlar almashinuv buzilishlari tufayli ham bo‘lishi mumkin. Tuberkulyoz bilan kasallanish xavfi yuqori bo‘lgani uchun barcha qandli diabetli bemorlarga davriy ravishda flyuorografiya o‘tkazib turish zarur. Agar o‘pkada bironta o‘zgarish aniqlanadigan bo‘lsa qat’iy rentgenologik va bakteriologik tekshirish o‘tkazish talab etiladi.Bronxoskopiyaga ko‘rsatma ko‘krak ichi limfa tugunlari tuberkulyozi bilangina chegaralanadi, chunki bunda bronxlar tuberkulyoz bilan shikastlanishi va ularning drenaj funksiyasi buzilish ehtimoli mavjud. Tuberkulyoz bemorlarini qandli diabetga shubha qilib tekshirganda glyukozaga tolerantlik testini o‘tkazish lozim.Glikemiyaning monitoringi uchun qonda glikolizlangan gemoglobin miqdoriini aniqlash muhim hisoblanadi. Tuberkulyoz va qandli diabetli bemorlarni davolash kompleks tarzda olib borilishi lozim. Diabet bo‘yicha davolash tadbirlari fonida barcha tuberkulyozga qarshi preparatlar ularning nojo‘ya ta’sirlarini hisobga olgan holda qo‘llaniladi. Rifampitsinning oral gipoglikemik vositalarning biotransformatsiyasini tezlashtirishini nazarda tutish lozim. Zarur hollarda tuberkulyozni davolashning jarrohlik usullaridan foydalanish mumkin, o‘pkaning kichik o‘lchamli rezeksiyasini shtkazishga harakat qilinadi. Diabetik koma Sabablari: 1. Parxezni buzish. 2. Insulin qilishni pasaytirib yuborish. 3. Tuzalishi qiyin kechuvchi yuqumli kasalliklar. 4. Qattik diqqat bo‘lish. 5. Ko‘p uzoq vaqt qusish, jarroxlik operatsiyalari. 6. Qand kasalligida ishlatiladigan dori turini almashtirish. 7. Xomiladorlikda insulinga extiyojni ortib ketishi. 8. SHikastlanishlar. Belgilari: ­ Kasallikni sekin boshlanishi. ­ Ko‘p siyish, ichni surilishi. ­ Ishtaxani yo‘qolishi. ­ Qusish, ko‘ngil aynishi. ­ Qorinda noaniq og‘riq bo‘lishi. ­ Og‘izdan atsetonni (turib qolgan olmani xidi kelishi). ­ Tilni quruqligi, qung‘ir karash boylashi. ­ Qon bosim va pulsni pasayishi. ­ Refleksni susayishi. ­ Befarqlik. ­ CHanqash. ­ Xushni yuqolishi. ­ Mushak tonuslarini pasayishi. ­ Qondagi qand miqdorini bir necha barobar ortib ketishi. Birinchi yordam:  Bemorni tekis va qattiq erga yotqizish, boshini orqaga qayirish.  Insulin – 10 – 20 ed k 0,25 – 0,5 ml t/o  Atsesol, Ringer-Lokk eritmalari – 400 ml v/i ga tomchilab.  4% li soda – 200,0 v/i ga tomchilab.  0,9% li fiziologik eritma – 1–2 litrgacha.  Axvol yaxshilanguncha xar ikki soatda 1,0 ml dan Insulin t/o ga qilish.  Strofantin 0,05% li 1,0 K 0,9% li fiziologik eritma 10,0 v/i ga.  Endokrinologiya markaziga yotkizish. Gipoglikemik koma uchun harakatlar Qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarda shoshilinch tibbiy yordam darhol ko‘rsatilishi. SHakar, asal, murabbo va glyukoza tarkibidagi boshqa mahsulotlardan foydalanish mumkin. Agar vaziyat yomonlashsa, yordam algoritmi quyidagicha: 1.Tez yordamga qo‘ng‘iroq qiling. 2.Bemorni chap tomoniga qo‘ying. Kusma - bu koma rivojlanishining umumiy belgisi. Uning boshlanishi bo‘lsa, odamni bo‘g‘ib qo‘ymasligini ta’minlash muhimdir. 3.Agar bemor odatda glyukonani qabul qilish dozasi haqida ma’lumotga ega bo‘lsa, unda bu juda muhimdir. Ko‘pincha, diabet bilan kasallangan bemorlar ushbu dori bilan bir ampulaga ega bo‘ladilar. 4.Tez tibbiy yordam kelgunga qadar bemorning nafasini kuzatib borish kerak. Uning yo‘qligi va yurak urishi to‘xtashi bilan sun’iy nafas berish va bilvosita yurak massajini amalga oshirish kerak. Tuberkulyoz va rak Tuberkulyoz bilan shikastlangan o‘pkada rak rivojlanishi ma’lum diagnostik qiyinchiliklar tug‘diradi, bemorni davolash va tekshirish metodikasini umuman o‘zgartiradi. Autopsiya natijalariga ko‘ra, o‘pka raki chastotasi o‘pkasida tuberkulyozdan keyingi qoldiq o‘zgarishlari mavjud bemorlarda ilgari tuberkulyoz o‘tkazmagan bemorlarga nisbatan 4-7 marta ko‘p. SHu bilan bir qatorda faol o‘pka tuberkulyozi bilan kasallagan bemorlarda o‘pka rakining aniqlanishi boshqa aholi qatlamlarida rakning topilishi bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichlardan deyarli farq qilmaydi. Tuberkulyoz bemorlarida o‘sma jarayonlarining rivojlanishi keksa va yoshi o‘tgan bemorlarda o‘ta yuqori. Tuberkulyoz va rakning o‘zaro munosabatlari ko‘p tomonlama noaniq. Ko‘pchilik bemorlar avval o‘pka tuberkulyozi bilan xastalanishadi, keyin unga rak qo‘shiladi. Rakinng rivojlanishini ko‘pincha tuberkulyozning uzoq muddat surunkali kechishi va o‘pkada fibrozli jarayonlar rivojlanishi bilan bog‘lashadi. Ko‘pchilik chandiqdan rivojlangan rak holatlari umuman olganda patoganatik jihatdan o‘pkadagi tuberkulyozdan keyingi o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Tuberkulyozdan keyingi o‘zgarishlar shakllanishi ekzogen kanserogenlar to‘planishiga moyillik tug‘diruvchi bronxlar shilliq qavati epiteliysining metaplaziyasi bilan kuzatiladi.