Amaliy mashg‘ulot Amaliy mashg‘ulot mavzusi Tuberkulyozga qarshi muassasalar. Tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘idagi ishlar. Tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘idagi epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar rejasi. Tuberkulyoz profilaktikasi usullari. Spetsifik (maxsus), kimyoviy, sanitar profilaktika usullari.Tuberkulyozga qarshi kurashishda UDMning o‘rni. 1. Mashg‘ulot o‘tkazish joyi, jixozlanishi: - ftiziatriya kafedrasi; VSQKD terapevtik, bolalar bo‘limlari; mualaja xonasi; - jadvallar majmuasi, uslubiy qo‘llanmalar, - TSO: ambo‘lator kartalar, rentgenogrammalar, dez.rastvorlar, 18-mashg‘ulotning kompyuter prezentatsiyasi. 2. Mashg‘ulotning davomiyligi – 5 soat 3. Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga silga qarshi muassasalar va ularning vazifalari, sil infeksiyasi o‘chog‘idagi ishlar, epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni, o‘tkazish, sil profilaktikasini o‘rgatish. O‘qitish masalalari: - silga qarshi muassasalarning tuzilishini o‘rgatish; - silga qarshi dispanserlar vazifalarini o‘rgatish; - o‘choqlarni aniqlash va toifalarga ajratishni o‘rgatish; - epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar rejasini tuzishni o‘rgatish; - sil profilaktikasini o‘tkazishni o‘rgatish. Talabalar bilishi kerak: - silga qarshi muassasalar tuzilishini; - sil infeksiyasi o‘chog‘i toifalarini; - sil infeksiyasi o‘chog‘ida sanitar va profilaktik chora-tadbirlarni o‘tkazishni; Talabalar bajara olishi kerak: - silga qarshi muassasalarni tashqillashtirishni; - sil infeksiyasi o‘chog‘i toifasini aniqlashni; - sil infeksiyasi o‘chog‘ida ftiziatr va epidemiolog vazifalari rejasini tuzishni; - sil infeksiyasi o‘chog‘ida sanitar va profilaktik chora-tadbirlarni tashqillashtirishni; - profilaktika chora-tadbirlari o‘tkazishni tashqillashtirishni. Talabalar amaliy ko‘nikmaga ega bo‘lishlari kerak: - sil bilan kasallangan bemorlarni nazoratga olish va ambo‘lator sharoitda kuzatish; - tekshirilayotgan materialni bakterioskopiya usulida TMBga tekshirishda tibbiy xujjatlarni yuritishni; - sil infeksiyasi o‘chog‘i toifasini aniqlash; - sil infeksiyasi o‘chog‘ida davolash, sanitar va profilaktika chora-tadbirlarni o‘tkazish; - sil profilaktikasi usullarini o‘tkazish. 44.. M Moottiivvaattssiiyyaa Silga qarshi muassasalar strukturasini tashqillashtirishda silga qarshi dispanser etakchi o‘rinni egallaydi. Dispanserlar silga qarshi kurashishda keng qamrovli chora-tadbirlarni o‘tkazadi, xamda xizmat ko‘rsatayotgan tumandagi davolash-profilaktika muassasalari bilan doimiy muloqotda bo‘ladi. SHuning uchun talaba TQDlar tuzilishi, vazifalarini, sil infeksiyasi o‘chog‘ini aniqlashda xamkorlikda ishlashni va dispanser nazoratiga olish uchun TQDga yuborishni, ambo‘lator sharoitlarda DOTS dasturi bo‘yicha davolashni bilishi kerak. Sil bilan kasallangan bemorlarni o‘z vaqtida aniqlash, samarali davolash, epidemiologik ko‘rsatkichlarni yaxshilash talabalarni silga qarshi kurashish bo‘yicha bilimlarning tayyorgarligiga bog‘liq. 5. Fanlararo va fan ichida bog‘liqlik Ushbu mavzuni o‘qitish talabalarning o‘pka va boshqa a’zolarning anatomik tuzilishi, nomal va patologik fiziologiyasi, yuqori nafas yo‘llari va boshqa a’zolar funksiyasi xaqida bilimlari; mikrobiologiya – sil mikobakteriyasi aniqlash va xususiyatlarini o‘rganish, shuningdek, terapiya, xirurgiya, ginekologiya, rentgenologiya, yuqumli kasalliklar, endokrinologiya, gematologiya, urologiya, teri-tanosil kasalliklari, oftalmologiya kabi fanlar bilan bir qatorda sil kasalligini boshqa kasalliklar bilan qiyosiy tashxislashga asoslanadi. 6. Darsning mazmuni 6.1. Nazariy qism. Tuberkulyozga qarshi ishlarni tashqillashtirish Tuberkulyoz ijtimoiy qaram kasallik bo‘lgani uchun sil bilan kurashish davlat ahamiyatiga molik ish hisoblanadi. Tuberkulyoz bilan kurashish qonunlar, hukumat qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni Saqlash Vazirligi buyuruqlari bilan tartibga solingan. Barcha tuberkulyozga qarshi tartibga solingan chora-tadbirlar davlat byudjetidan, mahalliy byudjetidan va boshqa manbalardan molyalashtiriladi. Ushbu davlat fuqarolari uchun tuberkulyoz bilan davolanish va profilaktika tadbirlari tekin amalga oshiriladi. Sog‘liqni saqlash vazirligi mamlakatda tuberkulyoz bilan kurashishni milliy qonsepsiyasini qabul qildi. Milliy qonsepsiya mamlakatimizdagi shu paytgacha bo‘lgan ftiziatriyani va halqaro tajribalariga asoslanib ishlab chiqilgan. Umumiy davolash-profilaktika tarmoqlarida bemorlarni faol o‘z vaqtida aniqlash zarur. Tuberkulyozni davolash va proflaktikasini dispanser usuli zarur va muhimdir. Bemorlarni davolash tuberkulyozga qarshi maxsus muassasalarda kompleks ravishda o‘tkazilishi kerak. Davolash muqarrar ravishda standart reja asosida, ammo har-bir bemorga individual yondashish talab qiladi. Tuberkulyoz bemorlariga imqoni boricha nog‘ironlikni kamaytirishga qaratilgan to‘liq ijtimoiy mehnat reabilitatsiyasi zarur. Davolanganligini baholash etarlicha aniq bo‘lish kerak. Tuberkulyozga qarshi chora-tadbirlarni boshqarishni O‘zR Sog‘liqni Saqlash Vazirligi va joylardagi sog‘liqni saqlash boshqarmalari tomonidan amalga oshiriladi. O‘zR Sog‘liqni Saqlash Vazirligida, viloyatlarda, shaxarlarda, tumanlarda hamda bir qancha boshqarmalarda ftiziatriya bo‘yicha bosh mutaxassis (bosh ftiziatr) bor. Bu o‘ringa obro‘li o‘z ishini ustasi (mohir) olim va amaliyot vrachlari qo‘yiladi. Tuberkulyoz va ftiziopulmonal ilmiy tekshirish instituti mamlakatdagi barcha mintaqalari va viloyatlarni nazorat qiladi va ularga har taraflama tashqiliy- uslubiy va boshqa narsalarda yordam beradi. Bunda tuberkulyozga qarshi kurashni boshqarishni samaradorligi uchun zarur bo‘lgan vertikal boshqarish hosil bo‘ladi. Tuberkulyozni tarqalish profilaktikasiga kasallarni aniqlash, ularni davolanishini va reabilitatsiyasini nazorat qilish, tibbiyot xodimlarini bilim darajasini oshirish va ko‘pgina boshqarmalarda, xizmat joylarida, tashqilotlarda va jamoatchilik joylarida aholini keng qamrovli qatnashtirish kerak. Umumiy davolash-profilaktika tarmoqlarini o‘rni Barcha davolash-profilaktika muassasalari – poliklinikalar, shifoxonalar, tibbiy-sanitar bo‘limlar va tibbiy xizmatni boshqa bo‘limlarini zaruriy vazifasi aholi o‘rtasidan tuberkulyoz kasallarini o‘z vaqtida aniqlashdir. Tibbiyot xodimlarining asosiy vazifasi bo‘lib, shifokorlarga murojjaat qilgan bemorlarda tuberkulyozga tahmin tug‘diradigan shikoyatlar yoki simptomlar bo‘lsa, bemorlarni maqsadgi muvofiq holda tekshirishlar o‘tkazish yotadi. Ko‘pgina bunday bemorlar terapevtik muassasalarga va bolalar tarmoqlarining qabuliga yoki davolanishga borishadi. Ambulatoriya va shifoxonadagi katta yoshdagi bemorlarda tuberkulyozni aniqlash uchun bajarilishi kerak bo‘lgan diagnostik minimum ishlab chiqilgan. Umumiy davolash tarmoqlarida tuberkulyozni aniqlashni tashqillashtirishda quyidagilarga katta e’tibor berish kerak:  Tuberkulyozga birlamchi tekshirish barcha diagnostik va davolash-profilaktik muassasalarda o‘tkazilishi shart.  3 xaftadan ortiq davom etayotgan balg‘amli yo‘talayotgan kishilarning hammasini balg‘amini kislotaga turg‘un mikobakteriyaga (KTM) barcha laborator tekshirish komponentlari bilan mikroskopik tekshirish kerak.  Tuberkulyozga tahmin bo‘lganda yoki tuberkulyoz topilganda bemorga maxsus muassasa – tuberkulyozga qarshi dispanserga yo‘llanma berish kerak. Tuberkulyozni erta aniqlash va uni profilaktika qilish maqsadida poliklinikadagi tuberkulyoz bilan kasallanishi yuqori bo‘lgan bemorlar qontingentini quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1) o‘tkir respirator kasalligi qaytalangan bemorlar, zotiljamni qaytalanishi yoki atipik kechishi, o‘pkaning surunkali nospetsifik yallig‘lanish kasalliklari. Bu bemorlarning o‘pkasida tuberkulyozdan keyingi o‘zgarishlarga xos o‘zgarishlar bo‘lmasa bu bemorlarni balg‘amini yoki bronx yuvundisini TMB siga hamda yilga bir marta rentgen tekshish o‘tkazish kerak. O‘pkada tuberkulyozdan keyingi o‘zgarishi yoki tuberkulinga giperergik sezgirligi bor bemorlarni yiliga ikki marta rentgen tekshirish va balg‘amini tahlil qilib turish, hamda bemorlar tuberkulyozga qarshi dispanserda maslahat olib turishlari kerak; 2) plevrit o‘tkazgan kishilar. Ularni tuberkulyozga qayta tekshirish va tuberkulyozga qarshi dispanserga yo‘llanma berish kerak; 3) o‘pkaning changli kasb kasalliklariga chalinganlar, o‘pkada tuberkulyozdan keyingi o‘zgarishlar bo‘lish bo‘lmasligidan qattiy nazar yiliga ikki marta tuberkulyozga tekshirilib turishlari shart. Yiliga bir marta ftiziatr ko‘rigidan o‘tishi kerak; 4) oshqazon va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi bo‘yicha operatsiya bo‘lgan bemorlar. O‘pkasida tuberkulyozdan keyingi o‘zgarishlar bo‘lmagan taqdirda bu bemorlar yiliga bir marta tuberkulyozga tekshirilib turiladi. O‘pkada tuberkulyozdan keyingi o‘zgarishi yoki tuberkulinga giperergik sezgirligi bor bemorlar yiliga ikki marta ftiziatr ko‘rigidan o‘tishlari shart; 5) qandli diabet kasallari o‘pkasida tuberkulyozdan keyingi o‘zgarishlar bor yo‘qligidan qat’iy nazar yiliga ikki marta tekshirishdan o‘tishlari kerak. O‘pkasida patologiya aniqlanganda ftiziatr ko‘rigidan o‘tishi zarur; 6) tug‘riqdan keyingi davrdagi ayollar. Bu guruhdagilarni tuberkulyozga tekshirish tug‘riqdan keyingi birinchi oy davomida o‘tkazilishi kerak; 7) tuberkulinga bo‘lgan reaksiyasi uzoq muddat (6 oydan oshiq) giperergik saqlanib kelayotgan 30 yoshgacha bo‘lgan kishilar. Bu guruhdagi kishilar tuberkulyozga qarshi dispanserda tekshirilishi va kuzatuvda turishlari kerak; 8) kortikosteroid gormonlar bilan davolanishi zarur bo‘lgan bemorlar, davo boshlanmasdan oldin va davo kursidan keyin yiliga ikki marta o‘pkani rentgen tekshiruvdan o‘tkazish kerak. O‘pkada tuberkulyozdan keyingi o‘zgarish bo‘lganda ftiziatr ko‘rigi va kimyoviy profilaktika o‘tkazish zarur; 9) surunkali ruhiy kasallikka chalinganlar. Bu bemorlarda o‘pkaning rentgen tekshiruvi yiliga ikki marta o‘tkaziladi. Bu tekshirish birinchi navbatda ruhiy kasalliklar shifoxonasidagilarda, qariyalar uyidagilarda va nog‘ironlarda o‘tkazilishi kerak; 10) surunkali alkogolizm va narkoman kasallar. Bu guruhdagi kasallarda o‘pkaning rentgen tekshiruvi yiliga ikki marta tashqillashtiriladi; 11) OIV-infitsirlangan kishilar. Bu guruh bo‘yicha hisobda turadigan kishilarda tuberkulindiagnostika (2 TB bilan Mantu sinamasi) yiliga ikki marta, o‘pkaning rentgen tekshiruvi yiliga 1 – 2 marta o‘tkaziladi. Poliklinika amaliyotida tuberkulyoz ko‘pincha uyushmagan aholi – pensionerlar, nog‘ironlar, uy bekalari orasida aniqlanadi. “Uyushgan” qontingent bilan solishtirganda, ularda nazorat flyuorografiya tekshiruvi kam o‘tkaziladi, shuning uchun umumiy tarmoqdagi shifokorlarni tuberkulyozni aniqlash rejasida asosiy diqqatni uyushmagan aholi qontingentga qaratish va ularni flyuorografik tekshirishga faol jalb etish kerak. Bolalar davolash-profilaktika muassasalarida TMB si bilan birlamchi infitsirlanganlikni va tuberkulyoz bemorlarini aniqlash maqsadida, tug‘riqxonada va bolalar poliklinikasida BSJ bilan vaksinatsiya va revaksinatsiya qilish maqsadida yalpi tuberkulindiagnostikasi amalga oshirilgan. Tuberkulyoz kasalligiga yuqori havf bo‘lgan bolalarni aniqlash juda muhim. Tuberkulin reaksiyasiga viraj va tuberkulinga giperergik reaksiya bergan, nafas a’zolari kasalliklari qaytalangan, uzoq kechayotgan atipik zotiljam, qandli diabet kasali, ruhiy kasal, uzoq muddatdan beri kortikosteroid gormon qabul qilayotgan, ekssudatli plevrit o‘tkazgan, tug‘riqxonada BSJ vaksina qilinmagan bolalar havf guruhiga kiradi. Bolalar muassasasini vazifasi bolalar va o‘smirlarni tuberkulyozga tekshirish va ularda tuberkulyozga tahmin bo‘lsa tuberkulyozga qarshi dispanserga yo‘llanma berish. Kattalar, bolalar va o‘simrlarda tuberkulyozni aniqlash samaradorligini oshirish uchun terapevt, pediatr va umumiy davolash tarmog‘idagi boshqa mutaxasislarni ftiziatrlar bilan o‘zaro hamkorlikda ishlashi zarur. Uchastka ftiziatri (ftizioterapevt, ftiziopediatr) poliklinikada havf guruhidagilarni doimiy tekshirilib turayotganini nazorat qilib turishi, tuberkulyoz aniqlangan bemorlar haqida shifakordan axborat olib turishi, zarurat bo‘lganida bemorlarga maslahat berishi kerak. Poliklinikada diagnostika ishlarini sifatini va ftiziatriya bo‘yicha bilim darajasini oshirish uchun har bir aniqlangan tuberkulyoz kasalini muxokama qilish, kasallik aniqlangan vatqni baholash, tuberkulyozni kech aniqlanganlik sababini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Ftiziatr poliklinikadan dispanserga maslahat uchun yuborilgan kasallarni, yo‘llanmani asosiga e’tibor berib va poliklinikadagi tekshiruv sifatini tahlil qiladi. Ixtisoslashtirilgan tuberkulyozga qarshi xizmat O‘zbekiston sog‘liqni saqlash tizimida ixtisoslashtirilgan tuberkulyozga qarshi yoki ftiziatriya xizmati mavjud. Bu xizmat tuberkulyozga qarshi ishlashda tashqiliy-uslubiy qo‘llanmalarni ishlab chiqadi, tuberkulyoz kasallaridagi diagnostika savollarni, davolashni va reabilitatsiyani barcha ko‘rinishlarini hal qiladi. Tuberkulyozga qarshi vrach-ftiziatrlar va hamshiralar, feldsherlar, laborantlar, texniklar ishlaydilar. Tuberkulyozga qarshi xizmat mintaqaviy aqidaga asosan tuzilgan. Xizmatlarni barchasini asosiy zvenosi bo‘lib, tuberkulyozga qarshi dispanser hisoblanadi. Mintaqaviy dispanserlar viloyat, shaxar va tuman dispanserlariga bo‘linadi. Dispanserlardan tashqari, tuberkulyoz shifaxonalari, sanatoriyalar, bolalar yasli va bog‘chalari, bolalar va o‘simrlar uchun maktab-internatlar bor. Tuberkulyozga qarshi dispanser – bu ikkita o‘ziga xos taraflari bilan farqlanadigan ixtisoslashtirilgan davolash-profilaktika musassasidir. Birinchi farqi, dispanser yopiq tipdagi muasassa hisoblanadi: dispanser tuberkulyozga tahmin bo‘lgan kishilarni vrachni yo‘llanmasi bilan va tuberkulyoz tashxisi qo‘yilgan bemorlarni qabul qiladi. Ikkinchi farqi – kasallarni qabul qiladi va tuberkulyozni tarqalishini ogohlantirish maqsadida sog‘lom odamlarni kuzatuvga oladi. Dispanserni asosiy vazifasi mintaqaviy tuberkulyoz bilan kurashish bo‘yicha tashqiliy-uslubiy markazi sifatida tuberkulyozdan infitsirlanishni, kasallanishni, kasallikni va o‘limni pasaytirish. Dispanserni aniq vazifasi ko‘p qirrali va bemorlarga maslahat berish, tekshirish va davolash, tuberkulyoz kasallarini va havf guruhidagi sog‘lom kishilarni uzluksiz va faol kuzatishdir. Dispanser tuberkulyozni sanitar profilaktikasi bo‘yicha kompleks tadbirlarni, vaksinatsiya jarayonini boshqarishni amalga oshiradi, tuberkulyoz bo‘yicha aholini qayta tekshirishda uslubiy yordamlarni ko‘rsatadi, bemorlarni reabilitatsiyasi va ish qobilyatini ekspertizatsiyasi bilan shug‘ullanadi. Dispanserni muhim yo‘llanmasiga tuberkulyoz bo‘yicha epidemiologik tahlil, tuberkulyozga qarshi chora-tadbirlarni samaradorligini va tuberkulyozni profilaktikasi, aniqlash va tashxisoti savollari bo‘yicha umumiy davolash tarmog‘idagi davolash-profilaktika muassasalari xodimlarini kvalifikatsiyasini oshirishni baholash kiradi. Tuman yoki shaxar dispanseriga bo‘ysunadigan mintaqalari ftiziatr uchastkalariga bo‘linadi. Uchastkada dispanser ishini uchastka ftiziatri olib boradi. SHu bilan birga markaziy tuman shifaxonasidagi, poliklinikadagi, tibbiy-sanitar bo‘limdagi tuberkulyozga qarshi dispanser bo‘limini yoki xonasini ishini bajaradi. Uzoq joylarda dispanserni bir qancha vazifalarini bir munchasini uchastka ftizatri boshchiligida feldsher-akusherlik punkti bajaradi. Dispanser hisobda turadigan va kuzativdagi kishilar qontingenti juda xilma xil. Ular epidemiologik havfi bo‘yicha, tuberkulyozni klinik yuzaga chiqishi va uni oqibati bo‘yicha, davolash usullari bo‘yicha, kerak bo‘ladigan kuzativ muddati bo‘yicha farqlanadi va guruhlarga bo‘linadi. Bunday guruhlanish zaruriy davolash va profilaktik chora-tadbirlarni taqqoslashni va kerakli bo‘lgan amaliy ishlarni amalga oshirishga imqon beradi. Profilaktik, davolash va reabilitatsion ishlar va tuberkulyozga qarshi dispanserda qontingentlarni kuzatish ishlari shu guruhlarga asoslangan. Silga qarshi kurashish dispanserlari nazorat guruhlari So‘nggi 10 yillar davomida sil xastaligi bo‘yicha epidemiologik xolat yomonlashdi, sil patomorfozi og‘irlashib uni davolashga yondoshish o‘zgardi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda DOTS strategiyasi faol tatbiq etilmoqda. Bo‘larning xammasi ftiziatriya xizmati dispanseri ishi uslublarini mukammallashtirishning yo‘llarini izlashni talab qiladi. Silga qarshi kurashishni tashqil etishda silga qarshi kurashish dispanseri asosiy o‘rinni egallaydi. Silga qarshi kurashish dispanseri sil bilan xastalangan bemorlarni, va sil tayoqchasi ajratuvchi bemorlar bilan muloqotda bo‘lgan, «silga moyil bo‘lgan» shaxslarni faol kuzatishni tashqil etishda asosiy o‘rin egallaydi. Silga karshi kurashish dispanseri ishini, shakli va usullari asosan 1988 yilda tasdiqlangan silga qarshi kurash dispanserlari nazorat guruxlari bilan belgilangan edi. Ushbu guruxga asosan nazoratda turgan shaxslar VIII guruhga bo‘lingan edilar. 0 «nol» - faolligi shubxali bo‘lgan nafas a’zolari sili bilan xastalangan bemorlar; I – nafas a’zolari faol sili bilan xastalangan bemorlar; II – faolligi so‘nayotgan nafas a’zolari sili bilan xastalangan bemorlar; III – klinik jixatdan nafas a’zolari silidan tuzalgan bemorlar; IV – bakteriya ajratadigan bemor yoki sil bilan xastalangan qishloq xo‘jaligi xayvonlari bilan muloqotda bo‘lganlar; V - o‘pkadan tashqari a’zolari sili bilan xastalangan, va undan tuzalgan bemorlar; VI – «silga moyil guruxlar», sil bilan zararlangan bolalar, xamda chaqaloqligida BSJ bilan emlanmagan va emlashdan so‘nggi asoratlari bo‘lgan bolalar (faqat bolalar guruhi uchun), VII – nafas a’zolari silidan tuzalgan, (shu jumladan o‘z-o‘zidan tuzalgan), lekin o‘pkasida qoldiq o‘zgarishlari bor, sil qaytalanishi xavfi bor shaxslar. Sil bilan xastalangan bemorni kuzatish muddati o‘rtacha 7-10 yilni tashqil etib, u nafaqat bemorni nog‘ironlikka olib kelibgina qolmay, bemorlarda boqimandalik kayfiyatini paydo bo‘lishiga sabab bo‘lib, xalq iqtisodiyotiga katta zarar etqizardi. Bundan tashqari, yuqorida keltirilgan dispanser guruhlari haddan tashari katta va ko‘p bo‘lib, joylardagi ftiziatrlarning ishlashlariga qiyinchilik tug‘diradi. SHu bilan bir qatorda oxirgi yillarda sil bilan xastalanish ortib borishi, sil bilan xastalangan bemorlarni sonining ko‘payishi hisobiga silga qarshi kurash dispanseri nazoratida turgan shaxslar soni o‘sib, ular ftiziatrlardan ko‘proq diqqat- e’tibor talab qiladilar. Bugungi kunda dispanser xisobida turgan bemorlarning 25% sildan sog‘aygan va silga moyil shaxslarni tashqil etib, ular muntazam tekshiruvdan o‘tib kasallik qaytalanishiga qarshi davo yoki ximioprofilaktika olishlari lozim. Bu guruxlar ftiziatrlarning vaqtini olib, ularning asosiy ishlari – sil bilan xastalangan bemorlarni davolash, sog‘aytirish, sil o‘chog‘larida profilaktik va sog‘aytirish ishlarini olib borishlarini qiyinlashtiradi. So‘nggi yillarda silni kimyoviy davolashda yondoshish kam o‘zgardi. O‘zbekistonda Jaxon Sog‘likni Saqlash Tashqiloti (JSST) dasturi – DOTS faol tadbiq qilinib, u o‘z ichiga qisqa muddatli (6-8 oy) nazoratdagi davoni qamrab olgan. Silga qarshi dorilar ta’siri chegarasini xisobga olgan xolda silni davolash va sildan sog‘ayish muddatlari qisqaradi. Ilmiy adabiyotlar va O‘zbekiston ftiziatrlari tajribasidan ayonki, sildan klinik sog‘ayish davolashning asosiy kursi tugagandan so‘ng ro‘y beradi. SHu sababli bugungi kunda silni ambo‘lator davolash, bemorning dispanserda nazorati va muddatlari sildan sog‘ayishning uzoq kuzatib nazorat qilishi bilan emas, balki bemorni davoga muxtojligi, davolash va nazoratga xar bir bemor shaxsga aloxida yondoshishdan kelib chiqishi lozim. Ftiziatriya va pulmonologiya ITIda ftiziatriya amaliyotida dispanser guruxlari nazoratining samarali shakli va usullari ishlab chiqishga extiyoj borligini xisobga olib, ilmiy tadqiqotlar davlat dasturi miqyosida silga qarshi kurashish dispanserlari nazorat guruxlarini mukammal shakllarini ishlab chiqarishga qaratilgan ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan bo‘lib, ularning natijalari jumxuriyatimizda ilmiy adabiyotlarda nashr etilgan. Davolash va epidemiologik prinsiplarga asoslangan dispanser nazoratidagi guruxlarining mukammal shakli ishlab chiqilgan va ularning soni VIII tadan IV taga, ya’ni 2 marta kamaytirilgan. Nazoratdagi guruxlar amaliy ftiziatrlarga silni diagnostikasi, davolash, reabilitatsiya va profilaktikasi masalalarini o‘z vaqtida xal etilishiga xamda nazorat guruxlaridagi bemorlar xarakatni, nazoratdan chiqarishni xozirgi zamon talablariga ko‘ra yondoshishga yordam beradi. 1. Katta yoshdagi bemorlar dispanser sharoitida kuzatish usullari Silga qarshi kurashish dispanseri nazoratida turishi lozim bo‘lgan katta yoshdagi bemorlar quyidagi guruxlarga bo‘linadi. I guruh – nafas a’zolari faol sili: A guruhcha – sil kasalligi ilk bor aniqlangan, qo‘zigan yoki qaytalangan, B guruhcha – samarasiz davolash tufayli surunkali sil jarayoni bilan xastalangan bemorlar, V guruhcha – silga qarshi dorilarga polirezistent sil tayoqchalari ajratadigan bemorlar. II guruh – nafas a’zolarining faol bo‘lmagan sili: A guruhcha – o‘pka va plevrasida katta qoldiq o‘zgarishlar qolgan, faol bo‘lmagan sil bilan xastalangan bemorlar, shuningdek I guruhdan samarali davolash va tuzalgandan so‘ng o‘tkazilgan, o‘pka va plevrasida kichik qoldiq o‘zgarishlar bo‘lgan, lekin silni qo‘zg‘atish omillari mavjud bemorlar; ilk bor faol bo‘lmagan nafas a’zolarining sili aniqlangan bemorlar, B guruhcha – I guruxdan samarali davolangan va klinik tuzalgan, o‘pka va plevrasida kichik qoldiq o‘zgarishlari bo‘lgan, sil qo‘zg‘atuvchi omillari bo‘lmagan, faol bo‘lmagan sil bilan xastalangan bemorlar xamda ilk bor faol bo‘lmagan nafas a’zolari sili aniqlangan bemorlar. III guruh – o‘pkadan tashqari a’zolar sili: A guruhcha – o‘pkadan tashqari a’zolarning faol sili bilan xastalangan bemorlar (ilk bor aniqlangan, qaytalangan va qo‘zigan), xamda o‘pkadan tashqari a’zolarning surunkali sili bilan xastalangan bemorlar, B guruhcha – o‘pkadan tashqari a’zolarning faol bo‘lmagan, shu jumladan ilk bor aniqlangan sili bilan xastalangan bemorlar, V guruhcha - o‘pkadan tashqari a’zolari silidan tuzalib, klinik sog‘ayishdan so‘ng qoldiq o‘zgarishlar qolgan bemorlar. IV guruh – sil bilan xastalanishi xavfi yuqori bo‘lgan shaxslar: A guruhcha – sil tayoqchasi ajratadigan bemorlar yoki sil bilan xastalangan qishloq xo‘jaligi xayvonlari bilan muloqotda bo‘lgan bolalar, o‘smirlar va katta yoshdagi odamlar, B guruhcha – sil tayoqchasi ajratmaydigan faol sil bilan xastalangan bemor bilan muloqotda bo‘lgan bolalar va o‘smirlar, V guruhcha – sil bilan ilk bor zararlangan (viraj), tuberkulinga giperergik reaksiya bergan, BSJ dan so‘nggi asorat bo‘lgan bolalar va o‘smirlar. Dispanser nazoratining yangi guruxlari 0, II, V G, VII nazorat guruxlarini qisqartirish imqonini beradi. Silga shubxa bo‘lgan, yoki faolligi shubxali bo‘lgan, diagnozi noaniq bo‘lgan bemorlar, agar dispanser sharoitida diagnoz qo‘yib faolligini aniqlash imqoni bo‘lmasa shifoxonaning diagnostika bo‘limiga yuboriladi; faol sil aniqlansa, bemor I gurux nazoratiga olinadi. «So‘nayotgan sil jarayoni» tushunchasi xozirda asosiy intensiv davolash samaradorligi tufayli bemor sildan klinik sog‘ayishi yoki surunkali sil bilan xastalangan bemorlar qatoriga o‘tishiga olib kelishi tufayli o‘z axamiyatini yo‘qotdi. SHu sababli sil bilan xastalangan bemorlar yangi nazorat guruhiga ko‘ra nafas a’zolarining faol va faol bo‘lmagan siliga bo‘linadilar. Avvallari VII guruh nazoratida turganlar, sildan so‘nggi qoldiq o‘zgarishlar qolgan shaxslar bo‘lib ular xar yili sil qayta qo‘zishi yoki qaytalanishini oldini olish uchun flyuorografik tekshiruvdan o‘tishlari lozim bo‘lib, maxsus davolash va profilaktik choralar o‘tqazilishiga muxtoj edilar. SHu sababli ular umumiy tibbiyot muassasalarida shifokorlar tomonidan kuzatilib, agarda sil qayta qo‘ziganiga shubxa bo‘lsa, ftiziatr bilan qonsultatsiya qilinishlari lozim. Dispanser faoliyatida yangi guruhlar amaliyot uchun ishlatishga qulay bo‘lib, silga moyil shaxslar sonini qisqartirish xisobiga nazoratdagi bemorlar sonini kamaytirishga, ftiziatrlarga asosiy vazifa – bemorlarni davolash, sil o‘choqlarida ishlashga asosiy e’tiborni qaratish imqonini beradi. Bu esa o‘z navbatida sildan sog‘aytirish, bemorlarni nog‘ironligini kamaytirish, bemorni «surunkali sil bilan xastalangan bemorlar» qatoriga o‘tishini oldini olish, sil bilan xastalangan bemorlar bilan muloqotda bo‘lganlar orasida profilaktikani sifatini oshirishga, natijada silni tarqalishini kamaytirish va epidemiologik sharoitini yaxshilashga olib keladi. Dispanser nazoratiga olish, bir guruhdan boshqa guruhga o‘tqazish va nazoratdan chiqarish mezonlari I guruh I- guruh, A guruhchaga quyidagi bemorlar nazoratga olinadilar: -nafas a’zolarining faol sili bilan xastalangan bemorlar; -sil jarayoni qaytalangan bemorlar; -jarrohlik muolajalari, tarqalgan, destruktiv sil jarayoni sababli lobektomiya, bilobektomiya, har xil bo‘laklar rezeksiyasidan so‘nggi holatlar; surunkali rigid plevrit, plevra empiemasida plevroektomiya, qisman plevroektomiya va dekortikatsiyasidan so‘nggi bemorlar, polikavernoz sil va empiema sababli qilingan pulmonektomiya va plevropulmonektomiya, torakoplastikadan so‘ngi bemorlar; jarrohlik operatsiyalaridan so‘nggi asoratlar (plevra empiemasi, plevra empiemasi va bronx oqmasi, sil jarayoni refaolatsiyasi). Nafas a’zolari faol sili bakterioskopik, bakteriologik va rentgen, hamda boshqa instrumental, laborator usullar bilan tasdiqlanishi lozim. I- guruhda turadigan bemorlarga faol davolashni talab etiladi Retsidiv (qaytalanish) – sil bilan xastalangan, lekin undan sog‘aygan shaxslarda sil jarayoni qayta qo‘zishi. Retsidiv – nazorat guruhidan II va IIIb guruh bemorlardagi barvaqt retsidiv; hamda dispanser nazoratidan chiqarilgan, poliklinikalarda kuzatuvdagi shakllardagi kech retsidivga bo‘linadi. Retsidivdan, silning qayta qo‘zishi farq qilinadi, u samarali davolangandan so‘ng klinik tuzalgan bemorda sil jarayoni qayta qo‘zishidir. Bemorlar intensiv ximioterapiyaning asosiy kursini statsionarda o‘tishlari kerak. Statsionardan chiqarilgandan keyin ximioterapiya klinik sog‘ayguncha dispanser sharoitda davom etadi, hamda bemorni har oyda kompleks tekshiruvdan o‘tkazib turiladi. Klinik sog‘ayish – bu o‘pka va plevradagi qoldiq o‘zgarishlarning kattaligini va og‘ir hamroh kasalliklarning mavjudligini hisobga olib, kuzatish muddatlari bilan tasdiqlangan, sil jarayonning og‘ishmas bitmoqligidir. Sil jarayonining barqarorligi boshlangan bemorlar, klinik sog‘aygan deb e’tirof etiladi. Jarayonning barqarorligi – klinik-rentgen o‘zgarishlar tinchlanganligi, spetsifik jarayonning bitishini ifoda etmoqlikdir (intoksikatsiya simptomining yo‘qolishi, sil tayoqchasi ajratishni to‘xtatishi, kovaklarning bitishi va infiltratlarning so‘rilishi), biroq rentgen-tomografik ma’lumotlarni 3-6 oy vaqt oralig‘ida solishtirib ko‘rganda, aniqlovchi, qoldiq o‘zgarishlarni keyinchalik ijobiy dinamikasining yo‘qligidadir. Bemorlarni II guruh kuzatuviga o‘tkazish mezonlari quyidagilardir: balg‘amda mikobakteriyalar topilmasligi, parchalangan to‘qimalar bo‘shliqlarning bitishi, yopilishi, infiltrativ va o‘choqli o‘zgarishlarni so‘rilishi, o‘pka va plevradagi qoldiq o‘zgarishlarning keyinchalik ijobiy dinamikasining yo‘qligi bilan jarayonning barqarorligidir. Sil tayoqchasi ajratish har oydagi bakteriskopik va bakteriologik tekshiruvlarda tasdiqlanib, to‘xtaganiga 6 oy o‘tgach, II guruhga o‘tkaziladi. Guruhda kuzatishning eng kam muddati – 1 yil. Bemorlar jarrohlik muolajalarining asoratlarida (plevra empiemasi, bronxial oqma yara va plevra empiemasi sil jarayonining refaolatsiyasi), qayta jarrohlik muolajalaridan keyin (pulmonektomiya, plevropulmonektomiya, torakoplastika, bronx yo‘llarining qayta rezeksiyasi) I guruh dispanser kuzatuvida kamida 2 yil bo‘ladilar. Kompleks intensiv davolashga qaramasdan yoki og‘irlashtiruvchi omillar natijasida, bemorning aybi bilan davolash jarayonining buzilishi oqibatida sil tayoqchasi ajratish saqlanib qolganda yoki yo‘q bo‘lganda surunkali sil rivojlansa (kovakli sil, fibroz-kovakli sil, sirrotik sil), bemorlar 1 guruhga, B guruhcha osti kuzatuviga olinadi. Bemorlarga sil jarayonining barqarorlashuviga qadar statsionarda, keyin yilda 2 marta, bahorda va kuzda, 3-4 oy davomida, ambo‘lator yoki sanatoriyda, agar og‘irlashtiruvchi omillar bo‘lsa yil mavsumiga qaramasdan kompleks ximioterapiya o‘tqaziladi. Kasallikning yaxshi kechishida, hamda jarayonning qo‘zishi belgilari paydo bo‘lganda ambo‘lator sharoitda kompleks tekshiruv 3 oyda 1 marotaba o‘tkaziladi. Bemorlarni 2 guruhga o‘tkazish mezonlari quyidagilardir: 6 oy mobaynida mikobakteriyalarni yo‘qolishi, kovaklarni tozalanishi, intoksikatsiyaning yo‘qligi, laboratoriya ko‘rsatkichlarini me’yorlashuvi va o‘pkadagi rentgen o‘zgarishlarning barqarorligi. Guruhcha ostida kuzatuv muddati - qat’iy individual, kamida 2 yil. I guruh, V guruh osti, silga qarshi bir necha dorilarga birlamchi va ikqilamchi chidamli, polirezistent sil mikobakteriyalarni ajratadigan bemorlar (birinchi aniqlangan va avval davolangan) kiradilar. Bu bemorlarda ham, sil mikobakteriyalari dorilarga chidamliligini hisobga olib ximioterapiya o‘tkazish masalalari, hamda «polirezistent sil» bilan muloqotda bo‘ladiganlar kasallikni oldini olish muhim Bemorlar asosiy intensiv ximioterapiya kursini statsionarda olishlari kerak, davolashni davomini esa ambulatoriya sharoitida klinik sog‘ayguncha oladilar. Dispanserda tekshiruv – har oyda. Bemorlarni II guruhga o‘tkazish kriteriylari, A va V guruh ostidagilardek. Guruhcha ostida kuzatish muddatlari – individual. II guruh II guruh, A guruhcha osti dispanser kuzatuviga olinadilar: - nafas a’zolari nofaol sili bo‘lgan bemorlar I guruhdan o‘tkazilgan, samarali ximioterapiya olgach yoki jarrohlik muolajalaridan keyin, o‘pka va plevradagi katta qoldiq o‘zgarishlari mavjud bemorlar (sog‘ayganligini nazorat qilish uchun); - nafas a’zolari nofaol sili bo‘lgan bemorlar, I guruhdan o‘tkazilgan, samarali ximioterapiyadan so‘ng klinik tuzalgan, kichik qoldiq o‘zgarishlar bor, noqulay sharoitda yashovchilar (sog‘ayganligini nazorat qilish uchun); - birinchi marotaba aniqlanib, avval kuzatuvda turmagan nafas a’zolarining nofaol sili mavjud bemorlar. Qoldiq o‘zgarishlar deb, qattiq va kalsiylashgan o‘choqlar, va har xil kattalikdagi fokuslar, fibroz chandiqli va sirrotik o‘zgarishlar (shu jumladan, tozalangan qoldiq bo‘shliqlar), plevra o‘zgarishlari, o‘pka va plevradagi jarroxlik muolajalaridan keyingi o‘zgarishlar. Katta qoldiq o‘zgarishlarga quyidagilar kiradi: yagona (1 sm dan kattaroq) yoki ko‘p (5 tadan ko‘p, 1 sm dan kichik) birlamchi kompleks komponentlari (Gonn o‘chog‘i va kalsiylashgan ko‘krak ichki limfa tugunlari); intensiv, aniq ko‘ringan o‘choqlar va fokuslar; tarqalgan fibroz (1 segmentdan ko‘p); har xil tarqalgan sirrotik o‘zgarishlar; kengligi 1 sm dan ko‘p kalsiylashgan yoki kalsiylashmagan qalin plevra o‘zgarishlari; o‘pka to‘qimasidagi va plevradagi jarroxlik muolajalaridan keyingi katta o‘zgarishlar (segment yoki bo‘lak rezeksiyasi, pulmonektomiya va boshqalar). Kichik qoldiq o‘zgarishlarga quyidagilar kiradi: birlamchi kompleksning yagona komponenti (Gonn o‘chog‘i, kalsiylashgan limfa tugunlari), kamida 1 sm; yagona (5 ta gacha) intensiv, aniq chegarali 1 sm gacha bo‘lgan o‘choqlar; 1 segmentda joylashgan chegaralangan fibroz chandiqlangan sinuslar, bo‘laklararo shvartlar, plevrodiafragmal va plevromediastinal bitimlar, 1 sm kenglikdagi plevroapikal va plevrokostal o‘zgarishlar (plevraning kalsiylashuvi yoki usiz) bir va ikki tomonlama; segment yoki o‘pka bo‘lagi rezeksiyasidan keyingi o‘zgarishlar, agar o‘pka va plevrada katta jarroxlikdan keyingi o‘zgarishlar bo‘lmasa. II A guruh osti kuzatuvida turgan bemorlar, 6 oyda 1 marotaba dispanserda kompleks tekshiruvdan o‘tishlari kerak. Ularga ambulatoriya sharoitida (bahorda va kuzda) retsidivga qarshi 2 oylik (2 ta preparat) ximioterapiya kurslari belgilanadi. Og‘irlashtiruvchi omillar bo‘lganda retsidivga qarshi ximioterapiya kurslari, yil mavsumiga qarmasdan, 3 oy muddatga belgilanadi, ularni sanatoriya sharoitida o‘tkazilgani ma’qul. Og‘irlashtiruvchi omillarga quyidagilar kiradi: og‘ir turmush sharoitlari, surunkali hamroh kasalliklar (alkogolizm, narkomaniya, ruhiy kasalliklar, qandli diabet, nafas a’zoliklarining surunkali kasalliklari, oshqozon va 12 barmoqli ichak yarasi kasalliklari), sitostatik, nur va uzoq steroid terapiya olgan bemorlar, hamda organizm qarshiligini kamaytiruvchi fiziologik holatlar (homiladorlik, tug‘ishdan keyingi davr va b.), katta jarroxlik muolajalari, og‘ir jismoniy va ruhiy jarohatlar. Nafas a’zolarining nofaol sili bo‘lgan, birinchi marotaba aniqlangan bemorlarni dispanser hisobiga olishda, yilning mavsumidan qat’iy nazar, ambulatoriya sharoitida 2 ta silga qarshi preparatlar bilan retsidivga qarshi ximioterapiya kursi o‘tkaziladi. Keyinchalik ularga bahorda va kuzda retsidivga qarshi ximioterapiya kurslari tayinlanadi. Nafas a’zolari sili bo‘lgan bemorlarni dispanser hisobidan chiqarish mezonlari: silning xuruji va retsidivining yo‘qligi. Kuzatuv muddati – 2 yil, o‘pka va plevradagi katta qoldiq o‘zgarishlari bo‘lgan bemorlar uchun og‘irlashtiruvchi omillari bo‘lganda – 3 yil. II B guruhcha kuzatuviga, samarali ximioterapiyadan yoki jarroxlik muolajalaridan keyin klinik sog‘ayish bilan 1 guruhdan o‘tkazilgan nafas a’zolari nofaol sili bo‘lgan bemorlar, o‘pka va plevradagi kichik qoldiq o‘zgarishlari bo‘lgan va og‘irlashtiruvchi faktorlari bo‘lmagan bemorlar olinadi. II B guruhcha kuzatuvida turgan bemorlar, 6 oyda 1 marotaba dispanser kompleks tekshiruvidan o‘tishlari kerak. Ularga yilda 2 marotaba (bahorda va kuzda) 2 oylik retsidivga qarshi ximioterapiya kurslari (2 silga qarshi preparatlar) ambulatoriya sharoitida tayinlanadi. Sil bemorlarni dispanser kuzatuvidan o‘chirish mezonlari: silning xuruji va retsidivlarining yo‘qligi. Kuzatuv muddati – 1 yil. III guruh III A guruhcha quyidagilar kuzatuvga olinadi: -suyak va bo‘g‘imlarning faol sili bilan birinchi marotaba aniqlangan bemorlar, siydik-tanosil sili bilan, markaziy nerv tizimi va miya qavatlari (qobiqlari) sili, tashqi limfa tugunlari sili, abdominal sil, ko‘z sili, teri va teri osti qavati sili bilan; -silning o‘pkadagi tashqari turlarining xuruji va retsidivi bo‘lgan III B va III V guruh ostidagi bemorlar; - suyak va bo‘g‘imlar, buyrak va siydik yo‘li, tanosil a’zolari sili, abdominal sil, tashqi limfa tugunlari sili sababli radikal tiklovchi jarroxlik muolajalaridan keyingi bemorlar; - jarroxlik muolajalaridan keyingi asoratlari bo‘lgan bemorlar (oqma yaralar, transplantatning sinishi, gidronefroz va b. - o‘pkadan tashqari silning surunkali turi bo‘lgan bemorlar. Faol o‘pkadan tashqari silning diagnozi bakteriskopik va bakteriologik, rentgen, ultratovush va boshqa maxsus tekshiruvlar yordamida (gistologik, morfologik, radinuklid, endoskpik usullar, kompyuter tomografiya, magnit-yader rezonans) tasdiqlandi. III guruhcha kuzatuvda turuvchi suyak-bo‘g‘im silining faol shakli bo‘lgan bemorlar, tarqalgan jarayonda intensiv ximioterapiyaning asosiy kursini 4-5 preparatlar bilan 6 oy davomida statsionarda olishlari kerak, chegaralangan jarayonda – 3 oy davomida. Qonservativ davolashda ijobiy natijalar bo‘lmasa va asoratlar saqlanib qolsa (parezlar va falajlar, umurtqa pog‘anasi faoliyatining buzilishi, tos a’zolari faoliyatining buzilishi), radikal tiklovchi jarroxlik muolajalari (orqa miyaning dekompressiyasi, umurtqa autoplastikasi katta bo‘g‘imlarda radikal-tiklovchi, xarakatlantiruvchi muolajalar) o‘tkaziladi. Dispanserda suyak va bo‘g‘im silining klinik sog‘aygunigacha ambulatoriya ximioterapiyasi davom ettiriladi, bu III B guruhcha ostiga o‘tkazish uchun kriteriy (mezon) hisoblanadi. Dispanser sharoitida kompleks tekshiruv – har oyda, ftizioortoped qonsultatsiyasi 2 oyda 1 marta. Suyak-bo‘g‘im silida klinik sog‘ayish deb, jarayonning klinik intoksikatsiya simptomlari yo‘qolib barqaror bitishi, laboratoriya ko‘rsatkichlarining me’yorlashuvi, sil mikobakteriyalarining yo‘qolishi, abssesslarning so‘rilishi, suyak to‘qimasidagi destruksiyalarning bitishi va a’zoning faoliyatini tiklanishi (umurtqa yoki bo‘g‘im), bemorlar 1-3 yil davomida kuzatiladi. Suyak va bo‘g‘im sili bo‘lgan bemorlarning III A guruh ostida bo‘lishi muddatlari jarayonning lokalizatsiyasi va tarqalganligiga, hamda qonservativ va jarroxlik muolajalarining natijalariga bog‘liq bo‘lib, 1-2 yilni tashqil etadi. Siydik-tanosil silining faol shakli bo‘lgan, III A guruhcha osti kuzatuvida bo‘lgan bemorlar, statsionarda 3-4 preparatlar bilan 2-4 oy davomida intensiv ximioterapiya kursini o‘tishlari kerak, keyinchalik davolanish ambulatoriya sharoitida 2-3 ximiopreparatlar bilan (intermittik) kun ora usuli bilan 4-6 oy davom ettiriladi. Bemorlar har oyda klinik tekshirilib, ftiziourolog, ginekolog qonsultatsiyasi 2 oyda bir marta. Zarur bo‘lganda jarroxlik muolajasi o‘tkaziladi. Siydik-tanosil a’zolar silidan klinik sog‘lomlanish bemor siydigida sil qo‘zg‘atuvchisining yo‘qolishi (6 oydan kam emas), zaxarlanish belgilari tugatilishi, laborator o‘zgarishlar me’yoriga qaytishi va jarohatlangan a’zoda rentgen tekshirishlar natijasining yaxshilanishi bilan hisoblanadi. Bemorni III B guruhchaga o‘tkazish uchun kompleks tekshirish va kasalxona sharoitida Kox sinamasini qo‘yish talab etiladi. III A guruhcha nazoratidagi siydik va tanosil sil bemorlari kuzatish davri kasallikning xiliga bog‘liqdir. Kasallikning cheklangan xillari va jarroxlik muolajasi qo‘llangandan so‘nggi holatda 1 yil, tarqalgan hillarida esa 2-5 yil kuzatishni talab etadi. Periferik limfa tugunlar sili bilan kuzatiladigan bemorlar davolashning asosiy qismini kasalxonada (3 oy), keyingi qismini esa ambo‘lator sharoitda har oyda 1 marta tekshirish yo‘li bilan klinik sog‘lomlanishigacha davom ettiriladi. III A guruhchadagi bu bemorlar nazorat davri 1-2 yildir. Qorin (abdominal) sili bilan bemor shaxslar 4-5 oy davomida kasalxonada intensiv (4-5 ta silga qarshi dori bilan) davo olgach ambo‘lator sharoitda to klinik sog‘lomlashtirishgacha 3 ta silga qarshi dori bilan davolanishni davom ettiradi. Klinik ko‘rsatmalariga asosan xirurgik davo ham qo‘llanilishi mumkin. III A guruhcha – nazorat vaqti kasallikning xiliga, kechishiga, uning tarqalishiga bog‘liqdir, lekin 2-3 yildan kam bo‘lishi mumkin emas. Kasallikdan klinik sog‘lomlanishi Kox sinamasi manfiy natijasi bilan tasdiqlanishi lozim. Sil meningiti va meningoensefaliti bilan kasal bemorlar 6-8 oy davomida kasalxona sharoitida kompleks davolangandan keyin 1 yilgacha ambo‘lator ravishda davoni davom ettiradilar. Nazorat davrida bemorlar har oyda 1 marta dispanser ko‘rigidan, nevropatolog va okulist ko‘rigidan esa har 2 oyda o‘tadilar. Nazorat vaqti kasallikning kechishi bilan bog‘liq, lekin 2-3 yildan kam bo‘lishi mumkin emas. Ko‘z va teri sili bilan kasal shaxslar ham III A guruhchada 1 yil davomida nazoratda bo‘ladilar Guruhdan guruhga, guruhchaga o‘tkazish masalasi ftiziatr, okulist, dermatolog ishtirokida hal etiladi. O‘pkadan tashqari joylashgan silning surunkali xillarida bemorlar kasalxonada o‘tkazilgan davodan keyin dispanser sharoitida har 3 oyda bir marta ko‘rikdan o‘tkaziladi va kuz, bahor oylarida retsidivga qarshi 2 ta dori bilan davolanadi, ko‘rsatma asosida jarroxlik muolajasi o‘tkazilishi mumkin. Dispanser nazoratidan chiqazish uchun ko‘rsatilgan kasallar mehnatga layoqatli darajada sog‘lomlashgan bo‘lishi va 2 yil davomida retsidiv va qaytalanish kuzatilmasligi lozim. Nazorat davri – 2-4 yil. III guruh, B guruhchasiga quyidagilar dispanser hisobiga olinadi: - samarali davodan keyin klinik sog‘lomlashgan III A guruhchadan o‘tkazilgan qoldiq o‘zgarishlari mavjud nofaol o‘pkadan tashqari sil bilan xastalangan bemorlar; - oldin dispanser nazoratida turmagan, birinchi marta topilgan nofaol o‘pkadan tashqari sil bilan og‘rigan bemorlar. Ushbu guruh bemorlari dispanser ko‘rigiga 3 oyda 1 marta kelishadi, kompleks tekshiruv esa, har 6 oyda 1 marta o‘tkaziladi. Retsidivga qarshi kuz va bahor oylarida 2 preparat bilan uzlukli (intermittiruyuщiy) usulda davo o‘tkaziladi. Silni qaytalanishida xavfli omillar mavjud bemorlarni sanatoriy sharoitida davolash maqsadga muvofiqdir. III B guruhchada nazorat davri 2 yil bo‘lib, shu vaqt mobaynida kasallikni qaytalanish belgilari bo‘lmagan, klinik to‘la sog‘lomlashgan shaxslar dispanser hisobidan chiqariladilar. III guruh V guruhchasiga quyidagilar nazoratga olinadi: -III B guruh tizimidan o‘tkazilgan, katta qoldiq o‘zgarishlari bor nofaol o‘pkadan tashqari sil kasalliklarida sil jarayonini og‘irlashtiruvchi omillari bor bemorlar. Ushbu guruh bemorlari dispanserga 6 oyda 1 marta tashrif buyurishadi, 1 yilda 1 marta esa kompleks tekshiruvdan o‘tkaziladi Suyak-bo‘g‘im sili boshidan o‘tkazgan va bu kasallik natijasida parez, shollik, tos a’zolari ishlash qobiliyati buzilgan, umurtqa pog‘onasi deformatsiyasi, bo‘g‘imlar artrozi va qontrakturasi bor bemorlar tuzatuvchi operatsiyalarga muxtoj deb hisoblanadi. Bemorlarni dispanser xisobidan chiqarish mezoni: kasallik 2 yil davomida qaytalanmasa, xuruj qilmasa, amalga oshiriladi. Nazorat vaqti – 2-4 yil. IV guruh IV guruh sil rivojlanish havfi bo‘lgan guruhlar majmui bo‘lib, ularga sil tayoqchasi ajratuvchi bemorlar, qishloq xo‘jalik hayvonlari bilan muloqatdagi kattalar, o‘smirlar, bolalar, faol sil bemorlari bilan muloqatdagi o‘smirlar, bolalar va sil bilan birlamchi zararlangan (viraj), sil bilan oldin zararlangan (infitsirirlangan) va tuberkulinga giperergik javob beruvchi, BSJ emlashidan keyingi rivojlangan asoratlari bor bolalar va o‘smirlar kiradi. IV guruh, A guruhchasi hisobiga quyidagilar olinadi: - sil mikobakteriyasini ajratuvchi faol sil bemorlari bilan oila, hovli, uy-joy, qarindoshlik muloqatda bo‘lgan katta shaxslar, o‘smirlar, bolalar; -qora mollar orasida sil tarqalgan xo‘jaliklarda ishlovchi xodimlar. Sil tayoqchasini ajratuvchi faol sil bemorlari bilan muloqatdagi katta yoshdagi shaxslar dispanser sharoitida 1 yilda 2 marta tekshiruvdan (albatta flyuorografik, rentgenografik tekshiruvlar) o‘tqaziladi. YUqorida ko‘rsatilgan shaxslar sil tayoqchasi ajratuvchi chaqiruvchi bemorlar bilan muloqatda bo‘lganlar yilda 2 marta kuz va bahor oylarida 2 oy davomida kimyoviy profilaktika izoniazid dorisi bilan o‘tkaziladi. Muloqotda bo‘lganlar doimiy nazoratda bo‘ladilar. Bemor 6 oy davomida sil tayoqchasi ajratmasa yoki vafot qilsa, kuzatish to‘xtatiladi. Sil bo‘yicha salbiy epidemiologik ko‘rsatgichlarga ega chorvador xo‘jaliklarda, fermalarda mehnat qiluvchi kimsalar ham dispanserda 1 yilda 2 marta tekshiriladi, va kuz, bahor oylarida bitta dori bilan kimyoviy profilaktika kursi o‘tkaziladi. Ushbu shaxslar dispanser nazoratidan xo‘jalik chorvalari sog‘lomlashish sababi bilan «sil bo‘yicha havfli guruh» nomi olingach, 6 oydan keyin chiqaziladi. Nazorat davrida sil kasallari va hayvonlari bilan muloqatdagi bo‘lgan shaxslarda faol sil kasalligi topilsa, ular I guruh hisobiga olinadilar. Tuberkulyozni aniqlash. YAlpi tuberkulintashxisoti va “uyushgan” aholini flyuorografik tekshirish rejalashtiriladi, hamda yuqoridagilarni o‘tishini tuberkulyozga qarshi dispanser va sanitar-epidemiologik nazorat markazi hamkorligida nazorat qilinadi. Tuberkulintashxisotida asosiy e’tibor erta bolalik va maktabgacha yoshdagi bolalarda tuberkulyozni aniqlashni tashqillashtirishga qaratiladi. Bolalarni o‘z vaqtida tuberkulyozga tekshirishni va yaslida, bolalar bog‘chasida, bolalar uyida, hamda bolalar maslahatxonalarida va poliklinikalarda vaksinatsiya sifatini tekshirishni vrach epidemiolog amalga oshiradi. Flyuorografik tekshiruv vaqtida asosiy e’tibor epidemiologik ko‘rsatkich bo‘yicha (“asosiy” qontingentlarda) tuberkulyozni aniqlashga qaratiladi. Ular orasida faol tuberkulyoz aniqlansa vrach-epidemiolog ularni ishdan chetlashtiradi. Tuberkulyoz bemorlariga bolalar va 18 yoshgacha bo‘lgan o‘smirlarni tarbiyalaydigan yoki davolaydigan bolalar muassasalarida, umumiy ovqatlanish tarmoqlarida, savdoda, sut mahsulotlari bilan ishlash va shunga o‘xshagan muassasalarda ishlashga ruxsat berilmaydi. Bemorlarni chegaralash. Sanitar-epidemiologik nazorat markazi TMB ajratishi tasdiqlangan bemorlarni chegaralashni nazorat qilishni amalga oshiradi. Odatda bunday chegaralash usuli – tuberkulyozga qarshi shifaxonaga yotqizish bilan amalga oshiriladi. Bemorlarni chegaralashda birinchi o‘rinda, o‘z ishi davomida katta guruh kishilar bilan aloqada bo‘ladiganlar va infeksiya tezda tarqalishi mumkin bo‘lganlar chegaralanadi. Bunday kishilar bolalar muassasalari va o‘quv yurtlari, harbiy qismlar, umumiy ovqatlanish tarmoqlari, savdo, shaxar transporti, xizmat ko‘rsatish tarmoqlari, kutubxona, yotoqxonada, internatda va kommunal xonadonlarda ishlovchi yoki yashovchi xodimlar bo‘lishi mumkin. Tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘ida tuberkulyozga qarshi ish. Tuberkulyoz infeksiyasida profilaktik chora tadbirlarni sanitar-epidemiologik nazorat markazi va tuberkulyozga qarshi dispanser birgalikda amalga oshiradi. Sanitar- epidemiologik markazning asosiy vazifalari:  Ftiziatr bilan o‘choqni birlamchi epidemiologik tekshirish o‘tkazish va o‘choq chegarasini aniqlash va sog‘lomlashtirish rejasini ishlab chiqish;  Tashqilotlarda ftiziatrga yordam berish va o‘choqlarda tuberkulyozga qarshi chora-tadbirlarni o‘tkazish;  O‘choqni dinamik kuzatish, o‘choqni sog‘lomlashtirish rejasiga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kirgizish, o‘tkazilayotgan dezinfiksiyani o‘z vaqtidaligini va sifatini nazorat qilish;  O‘choqda epidemiologik havf kamaysa yoki ko‘paysi o‘choqlarni boshqa epidemiologik guruhlarga o‘tkazish;  Bakteriya ajrativchi bemorlarni ftiziatr xabarnomasi asosida epidemiologik hisobdan o‘chirish;  Ftiziatr talabnomasiga asosan tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘ida bemor shifaxonaga yotqizilgandan keyin, bemor biron joyga ketganda, epidemiologik hisobdan o‘chirilganda yoki bemor o‘lganda yakuniy dezinfeksiya o‘tkazish;  Tuberkulyoz o‘choqlarini (o‘choqni epidemiologik tekshirish kartasi) tekshirish va kuzatish bo‘yicha xisob-kitob xujjatlarini yuritish;  Butun tuman bo‘yicha tuberkulyoz o‘chog‘idagi epidemiologik holatni tahlil qilish, o‘choqdagi ishlar samaradorligini baholash va shu ishlar natijasi bo‘yicha ftiziatr bilan muxokama o‘tkazish. Tuberkulyozga qarshi muassasalarda epidemiologik nazorat. Tuberkulyozga qarshi muassasa xodimlari tuberkulyoz bemorlari bilan doimiy aloqada bo‘ladi va kasallanish bo‘yicha yuqori havf guruhiga kiradi. Xodimlarni tuberkulyoz bilan kasallanishini ogohlantirish uchun sanitar-epidemiologik nazorat markazi quyidagi tadbirlarni nazorat qiladi:  Tuberkulyozga qarshi muassasalarga ishga 18 yoshdan kam bo‘lmagan shaxslar birlamchi tibbiy ko‘rikdan o‘tib ishga qabul qilinadilar. Tuberkulyozga keyingi ko‘rik har 6 oyda o‘tkaziladi;  TMB bilan infitsirlanmagan, tuberkulinga manfiy reaksiya saqlanib qolgan kishilarga BSJ vaksinatsiya o‘tkaziluvchilarga kiradi. Ularni ishga vaksinadan keyingi allergiya va immunitet shakllangandan keyin 6 xafta o‘tib ishga qabul qilinadi;  Tuberkulyozga qarshi muassasa xodimlarini TQD, tuberkulyozga doimiy tekshirish maqsadida IV-B guruhiga hisobga olib kuzatadi. Sanitar-epidemiologik nazorat markazi bakteriya ajrativchiligi tasdiqlangan bemorlarni xisobga oladi va kuzatadi. Ularga dispanser hisobida turadigan birinchi marta aniqlangan va bakteriya ajratuvchilar bemorlar kiradi. CHorvachilik markazlarida orasida tuberkulyoz bemorlarini aniqlash uchun veterinar xizmatni yuksaltirish kerak. Bakteriya ajrativchi haqida ma’lumot olishi bilan mintaqaviy sanitar- epidemiologik nazorat markazi epidemiologik holatni va uni bartaraf qilish yo‘lini tahlil qiladi. Sil profilaktikasi usullari Tuberkulyoz ijtimoiy va tibbiy muammo hisoblanadi. Bu tuberkulyoz profilaktikasi uchun ijtimoiy va tibbiy yo‘nalishdagi chora- tadbirlar majmui lozimligini anglatadi. Ijtimoiy yo‘nalishdagi tadbirlar tuberkulyoz infeksiyasining tarqalishi va kasallik paydo bo‘lishi uchun zamin yaratadigan sharoit va ijtimoiy xavf omillarni kamaytirish va iloji boricha yo‘qotishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Tibbiy - profilaktik tadbirlar sog‘lom odamlarning MBT bilan zararlanishini kamaytirish va tuberkulyoz infeksiyasining tarqalishini cheklash (epidemiyaga qarshi va sanitar oqartiruv ishlari, tuberkulyoz bemorlarini o‘z vaqtida aniqlash va davolash), shuningdek tuberkulyoz bilan kasallanishning oldini olish (vaksinatsiya, kimyoprofilaktika) ga yo‘naltiriladi. Ular epidemik jarayonning barcha zvenolarida MBT manbai, infeksiya tarqalishi yo‘llari, tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisiga faol ta’sir ko‘rsatadi. Bunday yondoshuv turlicha profilaktik tadbirlarni amalga oshirish va shartli ravishda tuberkulyozning sanitar va maxsus va ximioprofilaktikasini farqlashga imqon beradi. Sanitar profilaktika. Sanitar profilaktikaning bevosita maqsadi bo‘lib sog‘lom odamlarning MBT bilan zararlanishining oldini olish va ularni maishiy hayotda, shuningdek ishda ham tuberkulyoz infeksiyasi bilan muloqoti judayam kam xavf tug‘diradigan sharoit yaratish hisoblanadi. Sanitar profilaktika avvalo bakteriya ajratuvchi manbaga va tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisining yuqish yo‘llariga yo‘naltiriladi. MBT manbalari bo‘lib tashqi muhitga tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisini ajratuvchi kasal odamlar (antroponoz tuberkulyoz) va hayvonlar (zoonoz tuberkulyoz) hisoblanadi. Bakteriya ajratuvchilar tashqi muhitga ko‘p miqdorda MBT ajratuvchi faol tuberkulyoz bilan kasallangan odamlar va hayvonlar katta epidemik xavf tug‘diradi. Bu holda mikobakteriyalar patologik material yoki bemordan olingan bir qator biologik substratlarni bakteriologik tekshirganda aniqlanadi. Nafas a’zolari tuberkulyoz bilan shikastlangan va tuberkulyoz bilan shikastlanish sohasida destruksiya mavjud bemorlar tuberkulyoz infeksiyasining eng xavfli manbasi hisoblanadi. Bunday bemorlar yo‘talganda, aksirganda, baland ovozda gapirganda tupugi orqali ko‘p miqdorda MBT ajratishadi. Bakteriya ajratuvchi bemor atrofidagi havo MBT ni o‘zida saqlaydi. Bunday havoning sog‘lom odam nafas yo‘llariga o‘tishi uning osongina MBT bilan zararlanishiga olib keladi. O‘pkadan tashqari tuberkulyoz bilan xastalanganlardan oqma yara, siydik, hayz qani va boshqa ajralmalarida MBT topiladigan bemorlar bakteriya ajratuvchilarga kiritiladi. Bu bemorlar unchalik kata epidemik xavf tug‘dirmaydi. Punksiya, biopsiya va operatsiya materialini eqilganda MBT o‘sishi kuzatiladigan bemorlar bakteriya ajratuvchilar sifatida qayd etilmaydi. Faol tuberkulyoz bemorlari haqida ma’lumotlar mavjud barcha tibbiy muassasalar (shu jumladan ayollar maslahatxonasi ham) o‘zaro axborot almashishadi. Birinchi marta faol tuberkulyoz aniqlangan har bir bemorga (jumladan tuberkulyozdan o‘lganda ham) tashxis aniqlangan joydagi shifokor hayotida birinchi marta tuberkulyoz bilan kasallangan bemor haqida xabarnoma to‘ldiradi. MBT ajratayotgan bemor haqida shifokor hududiy DMSEN uchun qo‘shimcha shoshilinch xabarnoma to‘ldiradi. Tuberkulyoz tashxisi tasdiqlangan taqdirda tuberkulyozga qarshi dispanser 3 kun davomida tuberkulyoz aniqlangan bemor haqidagi ma’lumotlarni tuman poliklinikasiga, shuningdek bemorlarning o‘qish yoki ish joyiga yuboradi. Bemor haqida tuman uy-joy boshqarmasiga bemor yashagan xonadonga yangi kishilar ko‘chib kirmasligi yoki tuberkulyoz bemorlarining boshqa kommunal xonadonlarga ko‘chib o‘tmasligi uchun xabar beriladi. Birinchi marta aniqlangan har bir nafas a’zolari tuberkulyozi haqida qishloq joylarda veterinariya xizmatiga xabar qilinadi. O‘z navbatida veterinariya xizmati tuberkulinga musbat reaksiyali hayvon aniqlangaligi haqida DSENM ga xabar qiladi. Zoonoz tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘ini ftiziatriya, sanitariya- epidemiologiya va veterinariya xizmati mutaxassislari hamkorligida borib ko‘rishadi. Xo‘jalik (ferma) hayvonlarida tuberkulyoz topilsa karantin e’lon qilinadi va kasalik joylashuviga qarab tegishli chora- tadbirlar ko‘riladi. Tuberkulyoz infeksiyasining tarqalish xavfi bemorlarning hayot tarzi, madaniy saviyasi, zararli odatlari va u bilan muloqotda bo‘luvchi kishilarga bog‘liq. SHuning uchun sanitar profilaktikaning manbai nafaqat MBT manbai bo‘lib qolmasdan, balki uning atrofidagi tuberkulyoz infeksiyasining epidemik o‘chog‘i ham hisoblanadi. Tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘i- shartli tushuncha bo‘lib, bakteriya ajratuvchining turar joyi va uning atrofidagilar (odamlar, binolar, vaziyat) ni o‘z ichiga oladi. Infeksiya o‘chog‘i maqon va vaqt doirasida (ma’lum joy va vaqtda) mavjud bo‘lib, unda mikobakteriya sog‘lom odamlarga yuqishi, zararlashi va kasallik chaqirishi mumkin. Antroponoz infeksiya maqoni bo‘lib yashash joylari (uy, yotoqxona, internat), shunindek bemor o‘qiydigan, ishlaydigan va tarbiyalanadigan muassasa ham hisoblanadi. Bemor davolanayotgan statsionar ham tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘i sifatida qaraladi. O‘choqni tashqil etuvchilariga tuberkulyozbemori bilan muloqotda bo‘luvchi oila a’zolari , jamoa va kishilar guruhi hisoblanadi. SHunga ko‘ra faol tuberkulyoz bemori bilan yaqinroq muloqotda bo‘ladigan kichikroq aholi punkti (qishloq, ovul) da istiqomat qiluvchilarni ham tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘i deb hisoblash mumkin. Tuberkulyoz infeksiyasining vaqt doirasidagi chegaralari bakteriya ajratuvchi bilan muloqot vaqti davomiyligi va MBT bilan zararlangan, qontaktdagi shaxslarning yuqori kasallanish xavfiga bog‘liq. Tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘ining xavfliligini tasdiqlovchi ko‘plab omillar ichida quyidagi omillar e’tiborni o‘ziga jalb etadi: -Tuberkulyoz jarayonining joylashuvi (o‘pka tuberkulyozi eng kata xavf tug‘diradi); -Massiv bakteriya ajratish. Bemorlar ajratadigan MBT ning yashovchanligi, virulentligi va dorilarga chidamliligi; -Infeksiya o‘chog‘ida homilador ayollar, o‘smirlar va kasallanishga moyilligi yuqori bo‘lgan boshqa shaxslarning bo‘lishi; -YAshash sharoiti xususiyati (yotoqxona, kommuna lyoki alohida xonadon, shaxsiy uy, yopiq turdagi tashqilot) va uning sanitar-kommunal ahvoli; -Epidemiga qarshi chora-tadbirlarning sifati va o‘z vaqtida bajarilishi; -Bemor va uning atrofidagilarning ijtimoiy mavqei, madaniy saviyasi va tibbiy ma’lumoti; Ko‘rsatib o‘tilgan omillarni hisobga olgan holda o‘choqni tavsiflash, uning epidemik xavflilik darajasini baholash va tuberkulyoz infeksiyasining tarqalish xavfi haqida xulosa qilishga imqon beradi. Olingan ma’lumotlar asosida o‘choqda o‘tkazilishi lozim bo‘lgan profilaktik chora- tadbirlar hajmi va tartibi belgilanadi. Tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘i shartli ravishda besh guruhga bo‘linadi: Birinchi guruhni juda katta epidemik xavflilikka ega bo‘lgan o‘choqlar tashqil etadi. Ularga bakteriya ajratuvchanlik aniqlangan o‘pka tuberkulyozi bemorining yashash joyi kiradi. Bunday o‘choqlarda zararlanish xavfini ko‘plab quyidagi omillar chuqurlashtiradi: oila a’zolari ichida bolalar, o‘smirlar va MBT bilan zararlanishga moyilligi yuqori bo‘lgan shaxslar bo‘lishi, qoniqarsiz maishiy- kommunal sharoit, epidemiyaga qarshi tartibga rioya qilmaslik. Bunday xavfli o‘choqlar ko‘pincha bemorlarni izolyasiyalash mumkin bo‘lmagan yotoqxonalarda, kommunal xonadonlarda, yopiq turdagi tashqilotlarda bo‘ladi. Birinchi guruh o‘choqlari orasida “hududiy” tuberkulyoz o‘choqlari ajratiladi, ularga ko‘p miqdorda bakteriya ajratuvchi bemor yashaydigan xonadon, umumiy kirish eshigiga ega bo‘lgan zinapoyalar, uylarning kirish eshiklari va yaqin joylashgan uylar kiradi. Ikkinchi guruh MBT ajratuvchi, lekin bolalar va o‘smirlarsiz alohida xonadonlarda yashovchi hamda sanitar-gigienik tartibga amal qiluvchi o‘pka tuberkulyozi bemorlari mavjud o‘choqlarni o‘z ichiga oladi. Bunday o‘choqlar ijtimoiy jihatdan qoniqarli hisoblanadi. Uchinchi guruhga ro‘yxatga olishda MBT ajratishi aniqlanmagan, lekin oilasida bolalar, o‘smirlar va MBT bilan zararlanishga moyilligi yuqori bo‘lgan shaxslar mavjud faol o‘pka tuberkulyozi bemorlari yashaydigan o‘choqlar kiradi. SHuningdek bu guruh yarasi yoki oqma yarasi mavjud o‘pkadan tashqari tuberkulyoz bilan og‘riydigan bemorlar yashaydigan infeksiya o‘choqlarini ham o‘z ichiga oladi. To‘rtinchi guruh o‘choqlari bo‘lib MBT ajratishi to‘xtagan faol o‘pka tuberkulyozi bemorlari (shartli bakteriya ajratuvchilar) yashaydigan joylar hisoblanadi. Bunday o‘choqlarda qontaktdagi shaxslar orasida bolalar, o‘smirlar va MBT bilan zararlanishga moyilligi yuqori bo‘lgan shaxslar yo‘q. Xavfli ijtimoiy omillar kuzatilmaydi. To‘rtinchi guruhga shuningdek bakteriya ajratuvchi chiqib ketganidan (o‘lganidan) keyingi o‘choqlar kiradi (o‘choqlarning nazorat guruhi). Beshinchi guruh o‘choqlarni zoonoz o‘choqlar tashqil qiladi. Tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘ining ma’lum epidemik guruhga mansubligini ftiziatr epidemiolog-shifokor ishtirokida aniqlaydi. O‘choqda uning xavfliligini oshiruvchi yoki kamaytiruvchi sharoitlar o‘zgarishi uni boshqa guruhga o‘tkazishni talab etadi. Bunday qaror ftiziatr va epidemiolog hamkorligida qabul qilinadi. Tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘idagi ishlar uchta bosqichdan iborat: birlamchi tekshirish va birlamchi tadbirlar o‘tkazish; o‘choqni dinamikada kuzatish; hisobdan chiqarishga tayyorlash va uni tuberkulyoz o‘choqlari ”safidan”chiqarish. Tuberkulyoz infeksiyasidagi profilaktik- epidemiyaga qarshi ishlar quyidagilarga qaratilgan: -Sog‘lom odamlarnng MBT bilan zararlanishini oldini olish; -MBT bilan zararlangan shaxslarning kasallanishini oldini olish; -Bemor va u bilan muloqotda bo‘luvchilarining tibbiy tushunchalari va gigienik saviyasini oshirish; O‘choqdagi epidemiyaga qarshi ishlarni tuberkulyozga qarshi dispanser DSENM bilan birgalikda amalga oshiradi. Tuberkulyoz o‘chog‘ini kuzatish natijalari va unda o‘tkaziladigan epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar natijalari maxsus epidemiologik tekshiruv varaqasida o‘z aksini topadi. Epidemiyaga qarshi ishlprining ko‘proq qismi ftiziatr zimmasiga yuklatiladi. Dspanser majburiyatlariga quyidagi muhim tadbirlar kiradi: -O‘choqni epidemiologik tekshirish; o‘choqda zararlanish xavfini baholash; profilaktik tadbirlar rejasini ishlab chivish;o‘choqni dinamik kuzatish; -Bemorni shifoxonaga yotqizish va uni davolash; -Bemor shifoxonaga joylashgunga qadar uni o‘choqda izolyasiyalash, shuningdek bolalarni ham izolyasiyalash; -Qontaktdagi shaxslarni birlamchi tekshirish; -Qontaktdagi shaxslarni kuzatib borish va ularni davriy ravishda tekshirib borish (flyuorografiya, 2 TB bilan Mantu sinamasi, bakteriologik tekshiruv va klinik tahlillar o‘tkazish); -MBT bilan zararlanmagan qontaktdagi shaxslarni revaksinatsiyalash, kimyoprofilaktika; -Joriy dezinfeksiyani tashqillashtirish, bemor va u bilan qontaktdagi shaxslarni sanitar-gigienik va dezinfeksiya qoidalariga o‘rgatish; -YAkuniy dezinfeksiya uchun so‘rovnomani rasmiylashtirish; -YAshash sharoitlarini yaxshalash uchun hujjatlarni rasmiylashtirish; -O‘choq epidemiologik hisobdan chiqarilishi mumkin bo‘lgan holatlarni aniqlash; -O‘choq xususiyati va unda o‘tkaziladigan tadbirlar tartibini aks ettiruvchi kuzatuv varvqasini to‘ldirish va olib borish; Sanitariya-epidemiologiya nazoratining tuberkulyoz o‘chog‘idagi majburiyatllari quyidagilardan iborat: -O‘choqni birlamchi epidemiologik tekshirish, uning hajmini aniqlash va sog‘lomlashtirish rejasini ishlab chiqish; -Tuberkulyoz o‘chog‘ini epidemiologik tekshirish va kuzatishning zaruriy hisobot hujjatlarini yuritish; -O‘choqda epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni tashqillashtirish va o‘tkazishda ftiziatrga ko‘maklashish; -O‘choqni davriy kuzatib borish, tadbirlar rejasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish; -Butun tuman bo‘yicha tuberkulyoz o‘choqlaridagi vaziyatni epidemiologik tahlil qilish, biriktirilgan hudud o‘choqlaridagi ishni baholash va ish natijalarini ftiziatr bilan birgalikda muhokama qilish; Hududiy tuberkulyozga qarshi dispanserdan uzoqda joylashgan kichikroq aholi punktlarida barcha epidemiyaga qarshi tadbirlarni umumiy ambulatoriya- poliklinika mutaxassislari dispanser ftiziatri va epidemiologi uslubiy qo‘llanmalariga ko‘ra olib borishadi. Tashxis tasdiqlanganidan so‘ng birinchi marta tuberkulyoz aniqlangan bemor yashash joyini uchastka ftiziatri va epidemiologi 3 kun ichida borib ko‘rishadi. Bemordan va uning oila a’zolaridan doimiy yashash manzili aniqlanadi, boshqa turar joylari mavjudligi ham so‘rab- surishtiriladi. Bemorning kasbi, o‘qish va ish joyi, jumladan qo‘shimcha ish joyi haqida ham aniq ma’lumot olinadi. Muloqotdagi shaxslar topiladi, maishiy sharoiti, bemor oila a’zolari va boshqa muloqotdagi shaxslarning sanitar-gigienik ko‘nikmalari sinchiklab tekshiriladi. Bemor bilan muloqotdagilarning kayfiyati o‘rganiladi. Tuberkulyozga tekshirish tartiblari va muddatlari, hamda epidemiyaga qarshi tadbirlarga urg‘u bergan holda sog‘lomlashtirish tadbirlari rejalari haqida ma’lumot beriladi. O‘choqni birlamchi epidemiologik tekshirish jarayonida bemorni shifoxonaga yotqizish va uy sharoitida izolyasiyalash masalalari (alohida xona yoki uning biror qismini ajratish, bemorni individual krovat, sochiq, kiyim, idish-tovoq bilan ta’minlash). O‘choqni borib ko‘rilganda tuberkulyoz dispanserlari va DMSEN uchun yagona shaklga ega bo‘lgan epidemiologik tekshiruv va kuzatuv varaqasi to‘ldiriladi. DMSEN xizmati bakteriya ajratuvchi bemorni shifoxonaga yotqizish ustidan nazorat qiladi. Birinchi navbatda o‘zining kasbi bo‘yicha ko‘plab odamlar bilan muloqotda bo‘luvchi, infeksiyaning tezda tarqalishiga sharoit yaratuvchi bemorlar shifoxonaga yotqiziladi. Ularga bolalar muassasalari, bolalar davolash – profilaktik muassasalari, maktablar, kasb-hunar kollejlari, boshqa yo‘nalishdagi o‘quv yurtlari, umumiy ovqatlanish tashqilotlari, savdo, shahar transporti ishchilari, kutubxona xodimlari, shuningdek yotoqxona, internat, kommunal xonadonlarda ishlovchi va yashovchi shaxslar kiradi. Qontaktdagi shaxslarni butunlay birlamchi tekshirish tuberkulyoz bemori aniqlangandan boshlab 14 kun ichida o‘tkazilishi lozim. Tekshiruv o‘z ichiga ftiziatr ko‘rigi, 2 TB bilan Mantu sinamasi, ko‘krak qafasi a’zolarining flyuorografiyasi , umumiy qon va siydik tahlilini oladi. Balg‘am, oqma yaradan ajralma va boshqa patologik materiallar MBT mavjudligiga tekshiriladi. O‘pkadan tashqari tuberkulyozga shubha qilinganida boshqa qo‘shimcha zaruriy tekshiruvlar ham o‘tkaziladi. Qontaktdagi shaxslar haqidagi ma’lumotlarni dispanser poliklinikaga, tibbiyot punktiga hamda o‘qish yoki ish joyidagi tibbiyot sanitariya bo‘limiga uzatadi. 2 TB bilan Mantu sinamasiga manfiy javobli kichik yoshdagilarga BSJ revaksinvsiyasi o‘tkaziladi. Bakteriya ajratuvchi bilan qontaktdagi bolalar, o‘smirlar va katta yoshdagilarga kimyoprofilaktika o‘tkaziladi. Tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘idagi chora-tadbirlar- tuberkulyoz sanitar profilaktikasining ajralmas qismidir. Uni o‘tkazayotganda MBT ning tashqi muhit omillarniga chidamliligini hisobga olish lozim. Mikobakteriyalarga ultrabinafsha nurlar va xlor saqlovchi dezinfeksiyalovchi vositalar halok etuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘ida asosoan 5% li xloramin, 0,5% li faollashgan xloramin va 0,5% li faollashgan xlor saqlovchi birikmalar ishlatiladi. Agar dezinfeksiyalovchi vositalar ishlatish imqoniyati mavjud bo‘lmasa kalsiyli soda solib qaynatish tavsiya etiladi. Tuberkulyoz o‘chog‘idagi dezinfeksiya joriy va yakunlovchi dezinfeksiyaga bo‘linadi. Joriy dezinfeksiyani tuberkulyozga qarshi dispanser tashqillashtiradi, uni beior va oila a’zolari amalga oshiradi. Uning sifatini davriy ravishda epidemiolog nazorat qilib boradi. YAkuniy dezinfeksiyani bemorning shifoxonaga yotqizilishi, uydan ketishi va o‘lishi, shuningdek bakteriya ajratuvchi sifatida hisobdan chiqarilishi munosabati bilan DMSEN ftiziatr so‘rovnomasi asosida amalga oshiradi. O‘choqda joriy dezinfeksiya tuberkulyoz aniqlangandan boshlab bemor turar joyi doirasida o‘tkaziladi. U binoni kundalik tozalash, shamollatish, idishlar, ovqat qoldiqlari va shaxsiy buyumlarni zararsizlantirish, shuningdek MBT saqlovchi biologik materiallarni dezinfeksiyalashni o‘z ichiga oladi. Bemor xonasida kundalik ishlatiladigan buyumlar soni kamaytiriladi, iloji boricha oson tozalanadigan, yuviladigan va zararsizlantiriladigan buyumlardan foydalaniladi. YUmshoq mebellar g‘ilof bilan qoplanadi. Bemor yashayotgan bino zararsizlantirilayotganda idishlar, ovqat qoldiqlari zararsizlantiriladi, buning uchun bemor qarindoshlariga maxsus kiyim kiyish tavsiya etiladi. Bemor o‘rin ko‘rpasi almashtirilayotgandi 4 qavatli niqob taqish lozim. Maxsus kiyim oila a’zolari kiyimidan ajratilib qopqog‘i zich yopiladigan baklarga yig‘iladi. Kiyimlarni zararsizlantirish dezinfeksion eritmada ivitish bilan (1 kg quruq kiyimga 5 l eritma) yoki 2%li soda eritmasida 15 daqiqa yoki oddiy suvda 30 daqiqa qaynatiladi. Kiyim (shim, kostyum)larni bir haftada bir marta bug‘da sterillash tavsiya etiladi. YOzda bemor buyumlari ochiq quyosh nurida uzoq turishi lozim. Bemor parvarish qilinuvchi va tozalashda ishlatiluvchi buyumlar har gal ishlatilganidan so‘ng dezinfeksiyalovchi eritma bilan zararsizlantiriladi. Bemor balg‘am ajratganida uni yig‘ish va zararsizlantirish lozim. Buning uchun bemor 2 ta maxsus qonteynerga ega bo‘lishi lozim (ko‘pincha ularni tufdon deb atashadi).Bunda birinchi idishda bemor balg‘am yig‘adi, balg‘am bilan to‘lgan ikkinchi idish esa 2%li soda eritmasida 15 daqiqa yoki oddiy suvda 30 daqiqa qaynatiladi. Balg‘amni shuningdek qonteynerni dezinfeksiyalovchi eritmaga botirib qo‘yib ham zararsizlantirish mumkin. Ekspozitsiya davri ishlatilayotgan eritmaga bog‘liq holda 2 soatdan 12 soatgacha bo‘lishi mumkin. Agar bemorni ajralmalarida (siydik, axlat) MBT aniqlansa, ular ham zararsizlantiriladi. Buning uchun ajralmaga dezinfeksiyalovchi vosita ko‘rsatmalar va ekspozitsiya vaqtiga qat’iy amal qilgan holda quyiladi yoki sepiladi. YAkuniy dezinfeksiyani barcha hollarda bemor uyidagi o‘choqdan chiqib ketganidan so‘ng yiliga bir martadan kam bo‘lmagan miqdorda o‘tkaziladi. Bemor yashash joyini o‘zgartirganda bemor ko‘chib o‘tgunicha, ya’ni xona va xonadon buyumlari bilan birga va qayta bemor ko‘chib o‘tganidan so‘ng (bo‘sh xona yoki xonadon) zararsizlantiriladi. Navbatdan tashqari yakuniy dezinfeksiya tuqqan ayol tug‘ruqxonadan qaytayotganida, tuberkulyoz bemori yashagan eski uylar buzilayotganda, ya’ni o‘lgan bemor dispanser hisobida turmaganida o‘tkaziladi. Tashqilotlarda yakuniy dezinfeksiya bolalar va o‘smirlar orasida, shuningdek maktabgacha ta’lim muassasalari, maktablar va shunga o‘xshash o‘quv yurtlarida faol tuberkulyoz aniqlangan barcha hollarda o‘tkaziladi. U tug‘ruqxonalar va boshqa davolash tarmoqlaridagi bemorlarida, shuningdek o‘sha erda ishlovchi tibbiyot xodimlarida tuberkulyoz aniqlangan barcha hollarda o‘tkaziladi. Bemor va oila a’zolarini gigienik tarbiyalash-tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘idagi samarali sanitar profilaktikaning muhim shartidir. Tuberkulyozga qarshi dispanser tibbiyot xodimi bemorga shaxsiy gigiena qoidalarini, joriy dezinfeksiya usullarini, balg‘am yig‘ish schun qonteynerlardan foydalanishni o‘rgatishi, shuningdek uning tibbiy va sanitar savodxonligini oshirishi kerak. Bemorga ushbo‘larni o‘rgatish hurmat bilan va va mumkin qadar bemorda barcha ko‘rsatma va tavsiyalarni qat’iy bajarishga turg‘un qat’iyat uyg‘otish bilan olib borilishi muhimdir. Xatolarni tuzatish va gigienik me’yorlargi amal qilishga odatlanishga qaratilgan bemor bilan suhbatlar zaruriydir. SHunga o‘xshash ishlarni bemorning oila a’zolari bilan ham o‘tkazish darkor. Tuberkulyoz bemorini umumiy davolash muassasalariga yotqizish ehtimoli katta bo‘lgan jidiy epidemik vaziyat yuzaga kelganida kasalxona ichi infeksiyalari ichida tuberkulyozning nisbiy ulushi ortib ketadi. Umumiy davolash tarmog‘ida epidemik tuberkulyoz o‘chog‘i paydo bo‘lishining oldini olish uchun quyidagi tadbirlar o‘tkaziladi: -tuberkulyoz bo‘yicha yuqori xavf guruhidagi shaxslarni ambo‘lator tekshirish; -tuberkulyozdan boshqa statsionarlarda uzoq vaqt davolanayotgan barcha bemorlarni tuberkulyozga tekshirish; -tuberkulyoz infeksiyasi manbaini tezlik bilan tuberkulyozni davolash muassasasiga o‘tkazish; -umumiy davolash tarmog‘i xodimlarini flyuorografiya qilgan holda yillik tibbiy ko‘riklardan o‘tkazish; MBT bilan zararlanishga moyilligi yuqori bo‘lgan shaxslarni dispanserla kuzatish; -davolash muassasasalarida o‘rnatilgan sanitar rejimga amal qilish yuzasidan to‘liq nazorat o‘rnatish; Umumiy davolash tarmog‘ida tuberkulyoz bemori uzoq vaqt bo‘lganida boshqa epidemiyaga qarshi tadbirlar bilan birgalikda 2 oydan kam bo‘lmagan muddatga karantin o‘rnatiladi. Tuberkulyozga qarshi muassasalarda sanitariya qoidalarining to‘liq bajarilishi tuberkulyoz profilaktikasining muhim qismidir. Sanitariya qoidalarining bajarilishini DMSEN nazorat qiladi. Faol o‘pka tuberkulyozi bemorlariga xizmat ko‘rsatuvchi tibbiyot xodimlari o‘rtasida tuberkulyoz bilan kasallanishning oldini olish uchun quyidagi tadbirlar ko‘zda tutiladi: -tuberkulyozga qarshi kurashish muassasalariga 18 yoshga to‘lgan, birlamchi tibbiyot ko‘rigidan o‘tgan shaxslar ishga olinadi. Ular tibbiy ko‘rikdan har 6 oyda o‘tishadi; -MBT bilan zararlanmagan, tuberkulinga manfiy natija bergan shaxslarga BSJ vaksinatsiyasi o‘tkaziladi. Ularni faqat postvaksinal allergiya va turg‘un immunitet paydo bo‘lgandan so‘nggina ishga qabul qilinadi; -ishga qabul qilingandan so‘ng bosh shifokor yoki bo‘lim mudiri yiliga kamida bir marta barcha xodimlar bilan tuberkulyoz bilan kasallanishning oldini olish uchun tibbiyot xodimlari va bemorlar bilan suhbat o‘tkazishi lozim; -tuberkulyozga qarshi dispanserlar va statsionarlar ma’muriyati DMSEN nazorati ostida dezinfeksiyalovchi tadbirlar o‘tkazilishini ta’minlaydi; -Tuberkulyozga qarshi muassasalar ishchilarini davriy ravishda tekshirish maqsadida dispanser 4B guruhida kuzatiladi. Tuberkulyoz infeksiyasining zoonoz o‘choqlarida hayvonlarni parvarish qiluvchilarni tuberkulyozga davriy tekshirishni DMSEN amalga oshiradi. Tuberkulyoz bilan kasallangan bemorlar chorva va parandachilikda ishlashga qo‘yilmaydi. MBT bilan zararlanmagan shaxslarga tuberkulyozga qarshi vaksinatsiya o‘tkazish ko‘zda tutiladi. Tuberkulyoz xavfi yuqori bo‘lgan joydagi hayvonlvr suti ikki marotaba pasterizatsiya yo‘li bilan qayta ishlanib, nazorat ostiga olinadi, go‘sht mahsulotlari esa termik qayta ishlanadi. Tuberkulyoz bilan kasallangan hayvonlar veterinariya va sanitariya- epidemiologiya xizmati tomonidan og‘ilxonalar bilan birgalikda sinchiklab tekshiriladi va tuberkulyoz bo‘yicha ahvol yomon bo‘lgan xo‘jaliklarda sog‘lomlashtirish tadbirlari o‘tkaziladi. Tuberkulyoz o‘chog‘ini dinamik kuzatish uning xavfliligini hisobga olgan holda olib boriladi. Ftiziatr 1-guruh o‘choqni har kvartalda kamida bir marta, epidemiolog- har yarim yilda bir marta, hamshira- har oyda bir marta borib ko‘radi. 2-guruhdagi o‘choqni ftiziatr yarim yilda bir marta, hamshira bir kvartalda bir marta, epidemiolog bir yilda bir marta borib ko‘radi. 3-guruhdagi o‘choqni zararlanish xavfi kam bo‘lgani uchun ftiziatr va epidemiolog bir yilda bir marta, hamshira yarim yilda bir marta borib ko‘radi. 4- guruhdagi o‘choqni birlamchi tekshiruvdan so‘ng ftiziatriya va epidemiologiya xizmati xodimlari maxsus ko‘rsatmalar bo‘lgandagina borib ko‘radi. 5-guruhdagi (zoonoz) o‘choqni ftiziatr va epidemiolog bir yilda bir marta, dispanser hamshirasi ko‘rsatma bo‘lgandagina borib ko‘radi. O‘choqni dinamik kuzatish undagi o‘zgarishlarni nazorat qilish va epidemiyaga qarshi tadbirlar o‘tkazishda o‘z vaqtida o‘zgartirishlar kiritishni ta’minlaydi. Yillik tuziladigan o‘choqni sog‘lomlashtirish rejasi, davolashning tashqiliy shakli, davomiyligi, xususiyati va uning natijalari, o‘tkaziladigan joriy dezinfeksiya sifati va yakuniy dezinfeksiya muddatlari, o‘z vaqtida tekshirish va muloqotdagilarga nisbatan profilaktik tadbirlar davriyligi, shuningdek o‘choqdagi sanitar-profilaktik ishlarning samaradorligini ham aks ettiradi. O‘choqni dinamik kuzatish natijalari epidemiologik kuzatuv varaqasida qayd etib boriladi. Samarali asosiy davolash kursini o‘tagan, lekin bakteriya ajratishi to‘xtaganiga 12 oydan kam bo‘lmagan muddat o‘tgan bemor epidemik xavf tug‘dirmaydi, deb hisoblanadi. Bakteriya ajratish kuzatilmaganida uni 2 karra 2-3 oy oraliq bilan bakterioskopik va kultural usullar bilan tasdiqlash lozim. SHuningdek emirilish bo‘shlig‘i beqilganligi haqida rentgenotomografik ma’lumotlar kerak. Tuberkulyozni maxsus profilaktikasi. BSJ bilan vaksinatsiya va revaksinatsiya rejasini vrach-epidemiolog tuberkulyozga qarshi dispanser bosh shifakori va veterinar xizmat bilan hamkorlikda tuzadi. DSNEM markazi davolash-profilaktika muassasalarini BSJ vaksinasi bilan ta’minlanganligini, uni saqlash sharoitlarini va yaroqlilik muddatini, qilish texnikasiga amal qilishini va vaksinatsiya sifatini nazorat qiladi. Har-bir odatdagidan tashqari va asoratli holat tahlil va muxokama qilinadi va maxsus akt tuziladi. Vaksinatsiya rejasini amalga oshirishni ftiziatr, pediatr va epidemiologlardan tarkib topgan komissiya nazorat qilib boradi. Tuberkulyozni aniqlash. YAlpi tuberkulintashxisoti va “uyushgan” aholini flyuorografik tekshirish rejalashtiriladi, hamda yuqoridagilarni o‘tishini tuberkulyozga qarshi dispanser va sanitar-epidemiologik nazorat markazi hamkorligida nazorat qilinadi. Tuberkulintashxisotida asosiy e’tibor erta bolalik va maktabgacha yoshdagi bolalarda tuberkulyozni aniqlashni tashqillashtirishga qaratiladi. Bolalarni o‘z vaqtida tuberkulyozga tekshirishni va yaslida, bolalar bog‘chasida, bolalar uyida, hamda bolalar maslahatxonalarida va poliklinikalarda vaksinatsiya sifatini tekshirishni vrach epidemiolog amalga oshiradi. Flyuorografik tekshiruv vaqtida asosiy e’tibor epidemiologik ko‘rsatkich bo‘yicha (“asosiy” qontingentlarda) tuberkulyozni aniqlashga qaratiladi. Ular orasida faol tuberkulyoz aniqlansa vrach-epidemiolog ularni ishdan chetlashtiradi. Tuberkulyoz bemorlariga bolalar va 18 yoshgacha bo‘lgan o‘smirlarni tarbiyalaydigan yoki davolaydigan bolalar muassasalarida, umumiy ovqatlanish tarmoqlarida, savdoda, sut mahsulotlari bilan ishlash va shunga o‘xshagan muassasalarda ishlashga ruxsat berilmaydi. Bemorlarni chegaralash. Sanitar-epidemiologik nazorat markazi TMB ajratishi tasdiqlangan bemorlarni chegaralashni nazorat qilishni amalga oshiradi. Odatda bunday chegaralash usuli – tuberkulyozga qarshi shifaxonaga yotqizish bilan amalga oshiriladi. Bemorlarni chegaralashda birinchi o‘rinda, o‘z ishi davomida katta guruh kishilar bilan aloqada bo‘ladiganlar va infeksiya tezda tarqalishi mumkin bo‘lganlar chegaralanadi. Bunday kishilar bolalar muassasalari va o‘quv yurtlari, harbiy qismlar, umumiy ovqatlanish tarmoqlari, savdo, shaxar transporti, xizmat ko‘rsatish tarmoqlari, kutubxona, yotoqxonada, internatda va kommunal xonadonlarda ishlovchi yoki yashovchi xodimlar bo‘lishi mumkin. Tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘ida tuberkulyozga qarshi ish. Tuberkulyoz infeksiyasida profilaktik chora tadbirlarni sanitar-epidemiologik nazorat markazi va tuberkulyozga qarshi dispanser birgalikda amalga oshiradi. Sanitar- epidemiologik markazning asosiy vazifalari:  Ftiziatr bilan o‘choqni birlamchi epidemiologik tekshiruv o‘tkazish va o‘choq chegarasini aniqlash va sog‘lomlashtirish rejasini ishlab chiqish;  Tashqilotlarda ftiziatrga yordam berish va o‘choqlarda tuberkulyozga qarshi chora-tadbirlarni o‘tkazish;  O‘choqni dinamik kuzatish, o‘choqni sog‘lomlashtirish rejasiga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kirgizish, o‘tkazilayotgan dezinfiksiyani o‘z vaqtidaligini va sifatini nazorat qilish;  O‘choqda epidemiologik havf kamaysa yoki ko‘paysi o‘choqlarni boshqa epidemiologik guruhlarga o‘tkazish;  Bakteriya ajrativchi bemorlarni ftiziatr xabarnomasi asosida epidemiologik hisobdan o‘chirish;  Ftiziatr talabnomasiga asosan tuberkulyoz infeksiyasi o‘chog‘ida bemor shifaxonaga yotqizilgandan keyin, bemor biron joyga ketganda, epidemiologik hisobdan o‘chirilganda yoki bemor o‘lganda yakuniy dezinfeksiya o‘tkazish;  Tuberkulyoz o‘choqlarini (o‘choqni epidemiologik tekshirish kartasi) tekshirish va kuzatish bo‘yicha xisob-kitob xujjatlarini yuritish;  Butun tuman bo‘yicha tuberkulyoz o‘chog‘idagi epidemiologik holatni tahlil qilish, o‘choqdagi ishlar samaradorligini baholash va shu ishlar natijasi bo‘yicha ftiziatr bilan muxokama o‘tkazish. Tuberkulyozga qarshi muassasalarda epidemiologik nazorat. Tuberkulyozga qarshi muassasa xodimlari tuberkulyoz bemorlari bilan doimiy aloqada bo‘ladi va kasallanish bo‘yicha yuqori havf guruhiga kiradi. Xodimlarni tuberkulyoz bilan kasallanishni ogohlantirish uchun sanitar-epidemiologik nazorat markazi quyidagi tadbirlarni nazorat qiladi:  Tuberkulyozga qarshi muassasalarga ishga 18 yoshdan kam bo‘lmagan shaxslar birlamchi tibbiy ko‘rikdan o‘tib ishga qabul qilinadilar. Tuberkulyozga keyingi ko‘rik har 6 oyda o‘tkaziladi;  TMB bilan infitsirlanmagan, tuberkulinga manfiy reaksiya saqlanib qolgan kishilarga BSJ vaksinatsiya o‘tkaziluvchilarga kiradi. Ularni ishga vaksinadan keyingi allergiya va immunitet shakllangandan keyin 6 xafta o‘tib ishga qabul qilinadi;  Tuberkulyozga qarshi muassasa administratsiyalarini dezinfeksion chora- tadbirlar o‘tkazish uchun ta’minlaydi;  Tuberkulyozga qarshi muassasa xodimlarini tuberkulyozga qarshi dispanser tuberkulyozga doimiy tekshirish maqsadida IV-B guruhiga hisobga olib kuzatadi. Sanitar-epidemiologik nazorat markazi bakteriya ajrativchiligi tasdiqlangan bemorlarni xisobga oladi va kuzatadi. Ularga dispanser hisobida turadigan birinchi marta aniqlangan va bakteriya ajratuvchi bemorlar kiradi. CHorvachilik markazlarida orasida tuberkulyoz bemorlarini aniqlash uchun veterinar xizmatni yuksaltirish kerak. Bakteriya ajratuvchi haqida ma’lumot olishi bilan mintaqaviy sanitar- epidemiologik nazorat markazi epidemiologik holatni va uni bartaraf qilish yo‘lini tahlil qiladi. Sil profilaktikasi usullari Tuberkulyoz ijtimoiy va tibbiy muammo hisoblanadi. Bu tuberkulyoz profilaktikasi uchun ijtimoiy va tibbiy yo‘nalishdagi chora tadbirlar majmui lozimligini anglatadi. Ijtimoiy yo‘nalishdagi tadbirlar tuberkulyoz infeksiyasining tarqalishi va kasallik paydo bo‘lishi uchun zamin yaratadigan sharoit va ijtimoiy xavf omillarni kamaytirish va iloji boricha yo‘qotishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Tibbiy - profilaktik tadbirlar sog‘lom odamlarning MBT bilan zararlanishini kamaytirish va tuberkulyoz infeksiyasining tarqalishini cheklash (epidemiyaga qarshi va sanitar oqartiruv ishlari, tuberkulyoz bemorlarini o‘z vaqtida aniqlash va davolash), shuningdek tuberkulyoz bilan kasallanishning oldini olish (vaksinatsiya, kimyoprofilaktika) ga yo‘naltiriladi. Ular epidemik jarayonning barcha zvenolarida MBT manbai, infeksiya tarqalish yo‘llari, tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisiga faol ta’sir ko‘rsatadi. Bunday yondoshuv turlicha profilaktik tadbirlarni amalga oshirish va shartli ravishda tuberkulyozning sanitar va maxsus va ximioprofilaktikasini farqlashga imqon beradi. BOLALAR VA O‘SMIRLARDA SILNING BIRLAMCHI MAXSUS PROFILAKTIKASI Silga qarshi kurashishda, bolalar orasida sil jarayonining oldini olishda silni birlamchi BSJ bilan emlash va qayta emlash katta ahamiyatga ega. Hozirgi kunda 64 davlatda BSJ emlash majburiy ommaviy ravishda qilinyapti va 118 davlatga tavsiya etilgan. Jahon miqyosida 2 mlrd. bola va o‘smir silga qarshi emlangan, hozir ham BSJ emlash davom etmoqda, zero bu usul sil kasalligining og‘ir turlari rivojlanishining oldini olishda katta ahamiyatga ega. Bizning mamlakatimizda sil epidemiologiyasini hisobga olgan holda qonunlashtirilgan tarzda chaqaloqlar tug‘ruqxonada emlanadi, 6-7 va 14-15 yoshdagi bolalar esa qayta emlanadi. Ommaviy emlashni, tibbiy ko‘rsatmalar asosida, uyushgan holda olib borish tug‘ruqxona, poliklinika shifokorlari zimmasiga yuklatilgan. Tug‘ruqxonada sog‘lom chaqaloqlar 3-5 kun davomida shifokor ko‘rgandan keyin maxsus hamshira go‘dakning chap elkasi yuqori qismiga 0,1 ml BSJ eritmasini teri ichiga yuboradi. Emlangandan keyin go‘daklarda 4-8 haftadan keyin BSJ yuborilgan joyda qizg‘ish bo‘rtma hosil bo‘ladi. Vaksinatsiya jarayoni o‘rta hisobda 6-8 oy, ba’zi bolalarda 1 yil davom etadi. 1-2 oydan keyin bo‘rtma o‘rnida 5-10 mm keladigan yaracha paydo bo‘ladi, yuqorida aytilganidek, 6-8 oydan keyin qotib, chandiqqa aylanadi. Silga qarshi qayta emlash Mantu sinamasi natijasini hisobga olgan holda shifokor ko‘rigidan keyin o‘tkaziladi. Odatda immun jarayon qayta emlangan bolalarda 1-2 haftadan keyin papula hosil qilish bilan namoyon bo‘ladi va 5-6 oy davomida yara qotib, chandiqlanadi. CHaqaloqlarda chandiq hajmi o‘rta hisobda 5- 7 mm., maktab yoshidagi bolalarda 8-9 mm bo‘lishi kerak, bu organizmda juda yaxshi darajada immunitet hosil bo‘lganini ko‘rsatadi. BSJ vaksinasi bilan emlash, qayta emlash samaradorligini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki bu ommaviy profilaktika usuli bolalarda sil bilan kasallanish darajasining 20 marta kamayishiga olib keladi, maboda kasal bo‘lganda ham tarqalmagan, chegaralangan, asoratsiz (birlamchi sil kompleksi yoki ko‘krak qafasi ichi limfa tugunlari sili) engil o‘tadi. BSJ emlash va qayta emlashni tug‘ruqxonalarda va pediatrlar sil dispanserlari va SEN xodimlari nazoratida o‘tkazildi. BSJ emlashga moneliklar 1. CHala tug‘ilgan bolalar – vazni 1,600 gr dan kam bo‘lsa. 2. O‘tkir yuqumli kasalliklar: - Homila ona qornida sepsis bilan zararlanganda; - teridagi yiringli yara va septik holatlar; - o‘rta va og‘ir darajali tug‘ma fermentopatiya; - gemolitik kasalliklar; - tug‘ruq paytida miya shikastlanib, chuqur nevrologik belgilar kuzatilsa; - birlamchi immun tanqisligi; - oldin bolalarda o‘ta tarqalgan BSJ-infeksiya kuzatilgan bo‘lsa; - OIV-infeksiyasida: bolada ikqilamchi kasalliklar belgilari kuzatilsa; ona homiladorlik vaqtida antiretrovirus davo olmagan bo‘lsa. Revaksinatsiyaga moneliklar № Kasalliklar turlari Emlash mumkin, mumkin emas 1. Infitsirlangan yoki ilgari sil bo‘lgan mumkin emas 2. Mantu sinamasi shubhali va musbat bo‘lsa mumkin emas 3. BSJ asoratlari(abssess, yaralar, keloid, limfadenitlar va hokazo) mumkin emas 4. O‘tkir infeksion va somatik kasalliklar, surunkali kasalliklar xuruj vaqtida yoki dekompensatsiya va reqonvalissensiya davrida 1 oydan keyin emlash mumkin 5. Allergik kasalliklar (teri va respirator) xuruj vaqtida sog‘aygandan keyin yoki remissiya vaqtida mutaxassis xulosasidan keyin 6. Qonning murakkab kasalliklari va o‘sma kasalliklari mumkin emas 7. Homiladorlik davrida mumkin emas 8. Oila va bolalar muassasalarida infeksion kasallar bilan muloqatda bo‘lgan bo‘lsa karantin vaqti tugagandan keyin emlash mumkin BSJ qayta emlash, vaqtincha o‘tkazilmagan bolalarni nazoratga olib, butunlay sog‘aygandan keyin yoki moneliklar tugagandan so‘ng qayta emlash mumkin. YUqoridagi ko‘rsatmalarga kirmagan kasalliklarda maxsus mutaxassis xulosasiga ko‘ra, qayta emlash mumkin. BSJ dan keyin kuzatiladigan asoratlar 1. Teri osti abssessi- vaksina preparati noto‘g‘ri yuborilganda (teri ostiga). 2. YAra hajmi – 1 sm. dan ortiq. 3. Limfadenitlar: vaksina preparati reaktogen bo‘lsa (qarshi moneliklarga rioya qilinmagan bo‘lsa) yoki belgilangan miqdordan ko‘proq yuborilsa (0,1 ml. dan yuqori). Limfadenitlarda chap qo‘ltiq osti bezlari 1 sm. dan kattalashadi, bolani bezovta qilmaydi. Uchta davrdan iborat. Birinchi davr – yallig‘lanish davri (limfa bezlari 1 sm. dan katta bo‘ladi). Ikkinchi davr – so‘rilish davri yoki kazeoz hosil bo‘lib, teri teshilib, tashqariga chiqadi. Uchinchi davr – qotish davri –kalsiylanish. 4. Keloid chandiqlar. 5. Tarqalgan BSJ - chetlar. Asoratlarni davolash 1. Abssessga Vishnevskiy malhami har kuni 1 marta 3-4hafta davomida qo‘yiladi, teri yupqalashib, kazeoz chiqa boshlaydi va yara hosil bo‘ladi. YArani izoniazid kukunini har kun sepib davolanadi. YAra 1,5-2 oyda bitib, chandiqlanadi, chandiqlar 1 sm katta bo‘ladi va teri tortilib qoladi. 2. Limfadenitlar – yallig‘langan davrda - ikkita AB dorilar bilan 5-6 oy davolanadi. 3. Kazeozli davrda jarrohlik yo‘li bilan olib tashlanadi. Kalsinatsiya hosil bo‘lgan bo‘lsa va 1 sm katta bo‘lsa, jarrohlik yo‘li bilan olib tashlanadi. 4. Keloid chandiqlar - lidaza va gidrokortizon yoki deksazon to‘rt tomondan chandiq ostiga haftada 2 marta yuboriladi. Bir kursga 10 marta. Keloid chandiqlarni jarrohlik yo‘li bilan olib tashlash qat’iyan man etiladi. 5. Tarqalgan BSJ – asoratlar kechishiga qarab, 2-3 ta AB preparatlar bilan davolanadi AB preparatlardan tashqari, BSJ asoratlarida vitaminlar buyuriladi. Bolalarga vitaminlar va oqsillarga boy ovqatlar, ko‘proq sabzovot, mevalar beriladi va hokazo. BSJ asoratlarida bolalar IV “V”dispanser guruhida 1 yil nazorat qilinadi. Bolalar va o‘smirlarda silning kimyoviy profilaktikasi Kimyoprofilaktika 1 yoki 2 ta silga qarshi dori (izoniazid  etambutol) bilan har kuni yoki kunora olib boriladi. Kimyoprofilaktika quyidagi odamlarda o‘tkaziladi: - sil tayoqchalarini tashqi muhitga ajratish bilan kechayotgan o‘pka sili bor bemorlar bilan birga yashaydigan sog‘lom va sil bilan zararlangan o‘smirlar, bolalar; - sil tayoqchalari ajratmaydigan, faol o‘pka sili bor bemorlar bilan birga yashaydigan bolalar va o‘smirlar; - birlamchi sil infeksiyasi bilan zararlangan bolalar va o‘smirlar (“viraj”); - sil bilan zararlangan Mantu sinamasi natijasi giperergik bo‘lgan bolalar va o‘smirlar; - sil bilan zararlangan bolalar va o‘smirlar boshqa kasalliklar qo‘shilib kechganda, steroid gormonlar olganda; - sil bilan zararlangan bolalarda Mantu sinamasi hajmi 1 yil davomida 6 mm. dan ko‘proq va bundan kattalashsa hamda xavf omillari mavjud bo‘lsa. Differensial ravishda o‘tkaziladigan kimyoviy profilaktikaning muddati va tartibi turli guruhlarda har xil bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni Saqlash Vazirligi 19.07.2005 yilda chiqargan 342-buyrug‘ning 2-ilovasida keltirilgan. Silni barvaqt aniqlash Silni barvaqt aniqlash, ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan profilaktik tekshirishlarni taqozo etadi. Keyingi yillarda bu sohada ham (iqtisodiy sharoitlar natijasida) o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ma’lumki, oldingi yillarda ommaviy flyuorografik ko‘rik silni barvaqt aniqlashning asosiy usuli hisoblanardi va juda qimmatga tushardi. Ftiziatriya va pulmonologiya ilmiy-tekshirish instituti epidemiologiya bo‘limi xodimlarining olib borgan tekshirishlari (R.SH. Hamroqulov, E.A.Stoyanovskiy, E.S.Sodiqov va boshqalar) shuni ko‘rsatdiki, keyingi vaqtda silga moyilligi bo‘lgan aholi orasida tekshirishdan o‘tib turishga majbur shaxslarni flyuorografik ko‘rikdan o‘tkazib turish maqsadga muvofiq ekan. Silga moyil guruhlar: - qandli diabet; - o‘pkaning nospetsifik kasalliklari; - ruhiy kasalliklar, jigar va oshqozon-ichak kasalliklari; - surunkali ichqilikbozlar; - giyohvandlar; gormonga tobe bemorlar; - og‘ir sharoitda ishlovchilar; - uzoq muddat qamoqda bo‘lganlar; - sil bemorlar bilan muloqotda bo‘lganlar. Flyuorografiyadan o‘tish lozim bo‘lgan majburiy guruhdagilar: - pedagoglar; - bolalar va va tibbiyot muassasalari xizmatchilari; - cilga qarshi muassasalar xodimlari; - umumiy ovqatlanish korxonalari; - kommunal xo‘jalik xodimlari; - savdo-sotiq xodimlari; - chorvadorlar; -xarbiy xizmatga chaqiriluvchilar va boshqalar. Guruhlarda o‘tkazilgan flyuorografiya tekshirishlar natijasida silni aniqlash 1,5-3 marta ko‘payib, hozirgi vaqtda silga moyil guruhlarni 0,6-1,2%, majburiylarda esa 0,1-0,2 % sil kasalligi topilmoqda. Flyuorografiya tekshirishi natijasida, faol sil bakteriyasi 10,6%, faol bo‘lmagan sil 3,3%, o‘tkir zotiljam 13,1%, o‘pkaning nospetsifik surunkali kasalliklari 40,0%, yurak-tomir kasal-liklari 14,9%, suyak kasalliklari 3,5%, o‘pka kasalligi 1,1% va boshqa kasalliklar 7,1% ni tashqil qiladi. Bu ma’lumotlar, flyuorografik tekshirishlar, nafaqat sil kasalligini, balki boshqa kasalliklarni aniqlashda ham muhim ahamiyatga ega ekanini tasdiqlaydi. Silga moyilligi bor va majburiy guruhlarni flyuorografik tekshirishni umumiy tibbiyot muassasalari, SEN, flyuorografiya markazlari va sil dispanserlari o‘tkazadilar. Silni barvaqt aniqlashda balg‘amni sil tayoqchalariga tekshirish ham muhim ahamitga ega. Balg‘amni mikroskopik tekshirish usuli (Sil-Nilsen), poliklinika, shifoxonalar laboratoriyalarida silga gumon etilganlar, o‘pkaning nospetsifik xastaliklari bor, uzoq vaqt yo‘talib yuradigan (2 oydan ortiq) bemorlar tekshiriladi. Izlanishlar shuni ko‘rsatdiki, balg‘amni tekshirish natijasida 15-20% sil tayoqchalari topilmoqda. 12 yoshgacha bo‘lgan bemorlarda silni tekshirish, faqat tuberkulin sinamasi va rentgenda tekshirish asosida olib boriladi va umumiy pediatriya muassasalari amalga oshiradi. 12 yoshdan flyuorografik tekshiruv yordamida aniqlanadi. Tekshirishlarning ko‘rsatishicha, ommaviy tuberkulin sinamasi yordamida 1,5-2,0% da viraj (birlamchi sil infeksiyasi), 11,0% kichik maktab yoshidagilarda, 25,9% katta maktab o‘quvchilarda, 32,0% – o‘smirlarda sil bilan zararlanish aniqlanmoqda. Silni aniqlashda bir qancha usullar mavjudligiga qaramay, afsuski, sil kech aniqlanmoqda. Bu umumiy amaliyot shifokorlarining va boshqa mutaxassislarning sil sohasida etarlicha ma’lumotga ega emasliklaridan darak beradi. 60% bemorlar, bevosita murojaatidan keyin aniqlanmoqda. Tuberkulyozni maxsus profilaktikasi. BSJ bilan vaksinatsiya va revaksinatsiya rejasini vrach-epidemiolog tuberkulyozga qarshi dispanser bosh shifakori va veterinar xizmat bilan hamkorlikda tuzadi. Davsanepidnazorat markazi davolash-profilaktika muassasalarini BSJ vaksinasi bilan ta’minlanganligini, uni saqlash sharoitlarini va yaroqlilik muddatini, qilish texnikasiga amal qilishini va vaksinatsiya sifatini nazorat qiladi. Har bir odatdagidan tashqari va asoratli holat tahlil va muxokama qilinadi va maxsus akt tuziladi. Vaksinatsiya rejasini amalga oshirishni ftiziatr, pediatr va epidemiologlardan tarkib topgan komissiya nazorat qilib boradi. BSJ-M vaksinasi xam tirik, kuchsizlantirilgan mikobakteriyalar vaksina shtamm bo‘lib, oq rangli ko‘rinishga ega. Vaakum ostida maxkamlangan ampulada 0,5 mg vaksina BSJ-M bo‘lib, u 20 dozani tashqil qiladi. Xar qaysi dozada 0,025 mg preparat bo‘ladi. BSJ vaksinasi 0,1 ml eritmada 0,025 mg preparat saqlangan xolda teri orasiga yuboriladi. BSJ-M vaksinasi bilan quyidagi xollarda emlanadi. 1. tug‘ruqxonalarda tana og‘irligi 2300 gramm va undan yuqori bo‘lgan chala tug‘ilgan chaqoloqlarga o‘zining dastlabki tana vaznini tiklab olgach, uyga ketishdan bir kun oldin qilinadi. 2. chala tug‘ilgan bolalarni sog‘lomlashtirish bo‘limlarida bola tanasining vazni 2300 gramm va undan yuqori bo‘lganda uyga javob berishdan oldin qilinadi. 3. agarda bolalar tug‘ruqxonada meditsina ko‘rsatmalariga binoan emlanmagan bo‘lsa bu ko‘rsatmalar bemor sog‘aygach bolalar poliklinikasida emlanadi. BSJ bilan qayta emlashning va emlashning natijalari quyidagilarga bog‘lik 1. BSJ bilan emlash va qayta emlash texnikasining va planlashtirishning to‘g‘riligiga 2. vaksinaning emlash uchun yuborilgan dozasiga, qo‘llash usuliga va uni saqlash sharoitiga 3. emlashni qo‘llash mumkin bo‘lgan xollarni to‘g‘ri belgilashiga 4. qayta emlashni optimal vaqtini belgilashga bog‘liq. CHAQALOQNI BSJ BILAN EMLAB BO‘LMAYDIGAN KLINIK XOLAT № Kasallik formalari Emlashni BSJ-M bilan o‘tkazish mumkinligini 1. Tana terisining yiringli yallig‘lanish kasaliklari Tuzalgandan so‘ng 1 oydan keyin. 2. Ona qornida infeksiya bilan zararlanish, sepsis Tuzalgach 6 oydang keyin 3. O‘tkir kechuvchi kasaliklar Tuzalgach kamida 1 oydan keyin 4. kasaligi Kamqonlik bo‘lmasa tuzalgach 6 oydan keyin 5. Miyani perinatal zararlanishi (o‘tkir klinik o‘zgarishlar) mavjud bo‘lsa Tuzalgach vrach nevropatolog ko‘rsatmasi bilan 3 oydan so‘ng 6. Tugma fermentopatiyalar Emlash mumkin emas 7. Immunodefitsit xolatlari Emlash mumkin emas 8. Oiladagi boshqa bolalarga BSJ bilan emlash natijasida tarqalgan sil infeksiyasi uchrasa Emlash mumkin emas 9. CHala tug‘ilgan bolalarda og‘irligi 2300grammdan kam bo‘lsa Tana vazni normagacha etganda emlanadi 10. CHaqaloqlar toksiko-septik kasalik bilan og‘riganlar bilan mulokatda bo‘lsa (ommaviy kasallik ro‘y bersa) Tugrukxonadan so‘ng 10 kun o‘tgach, vaksina BSJ bilan emlanadi Tana vazni 2300 gr va undan yuqori bo‘lgan xolda BSJ-M vaksinasi bilan tugrukxonada emlanadi. Agarda bolalar tugrukxonada biror sababga ko‘ra emlanmasa, u xolda emlash BSJ-M vaksinasi bilan sabablar bartaraf etilgach bolalar poliklinikasida o‘tkaziladi. BOLALAR O‘SMIRLAR VA KATTALARNING BSJ BILAN QAYTA EMLASH MUMKIN BO‘LMAGAN XOLLARI № Kasallik formalari Emlashning mumkinligi 1. Sil bilan zararlanish yoki silni boshidan kechirish Emlash taqiqlanadi 2. PPD-Lning 2 TB bilan mantu sinamasi qo‘yilganda natija musbat yoki mujmal bo‘lsa Emlash taqiqlanadi 3. Oldingi yuborilgan BSJ vaksinasi asorat bergan xollarda (kelloidli chandiq, limfa tugunlarining reaksiyasi va xokazo) Emlash taqiqlanadi 4. O‘tkir kasalliklar (yuqimli va yuqimsiz), reqonvolissensiya davrida ham, surunkali kasaliklari qaytalanish yoki dekompensatsiya xolatlarida Tuzalgandan (remissiyadan) so‘ng kamida 1 oydan keyin 5. Allergik kasaliklar (teri va nafas yo‘llari) qaytalanish davrida Tuzalgandan keyin mutaxassislarning xulosasi asosida 6. YOmon sifatli qon kasaliklari va Emlash taqiqlanadi o‘smalarda 7. Immunologik etishmovchilik xolatlarida immunodepressantlar bilan davolanganda Immunologik tekshiruv o‘tkazilgach, mutaxassis maslaxati asosida 8. Xomiladorlikning xamma davrlarida Emlash mumkin emas Eslatma: Oilada, bolalar muassasalarida va boshqa joylarda yuqimli kasaliklar bilan muloqatda bo‘lsa, bunday xollarda emlash karantin davri tugagandan so‘ng yoki shu infeksiyaning eng yuqori inkubatsion davri tugagandan so‘ng qilinadi. INFEKSION VA EMLASHDAN SO‘NGI ALLERGIK XOLATLARNI DEFERENSIAL DIAGNOSTIKASI № Belgilar Infeksion allergiya Emlashdan so‘ngi allergiya 1. Tuberkulin sinamalari O‘ta musbat Kuchsiz musbat 2. BSJ, T-BSJ - - 3. BSJ chandig‘i Yuk, 2-3 mm 6-4 mm 4. BSJ, T-BSJ dan keyingi vaqt 2-3 yildan ko‘p 2 yildan kam 5. Sil kasali bilan kontaktda bo‘lish Bo‘lgan Bo‘lmagan 6. Kasalikni klinik belgilari Bor Yo‘q 7. Mantu sinamasini o‘rtacha razmeri 11-13 mm 7-9 mm 8. Allergik xolatni dinamik kuzatilganda Belgilar kuchayadi Belgilar kamayadi 9. Jismoniy usish Normal yoki orqada koladi Orqada qolmaydi 10. Periferik limfa tugunlari Kattalashadi Kattalashmaydi Sil rivojlanishining oldini olish tadbirlari sog‘lom turmush tarziga yo‘naltirilgan ishlar majmuidan iboratdir. Hozirgi paytda uning quyidagi asosiy qismlari ajratiladi: 1. Sanitariya profilaktikasi. 2. Spetsifik profilaktika. 3. Kimyoviy profilaktika. Sanitariya profilaktikasi S.E.Nezlin ta’biri bilan aytganda «Sog‘lom kishilarning silga chalinishiga yo‘l qo‘ymaslikka va silga qarshi kurashishga qaratilgan choralarni amalga oshirishdan iborat». Bu profilaktika, odamlarning ish joyida, jamoa joylarida va sil bilan og‘rigan bemorlarning oilalarida, ya’ni sil o‘choqlarida amalga oshiriladi. Sil infeksiyasi o‘chog‘ida, ya’ni sil bemorlar bor oilada, birinchi galda, batsillyar bemor oilasida, ijtimoiy davolash choralarini amalga oshirish sanitariya profilaktikasining eng dolzarb masalasi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ijtimoiy dasturlari asosida hozirgi vaqtda Respublikada sil bemorlarga 10 oygacha haq to‘lanadigan ishga kasalliklik varaqasi, bepul davolash va bemorni oila a’zolaridan ajratib qo‘yish silga qarshi muassasalarda olib borilmoqda. Hozirgi vaqtda sil infeksiyasi o‘chog‘ida silga qarshi ishlarni amalga oshirish, silga qarshi kurashish dispanserining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Silga chalingan bemor, asosan, sil mikobakteriyasini ajratuvchi bemor silning asosiy manbai hisoblanadi. Uy hayvonlari qo‘shimcha manba hisoblanadi. Kasal uy hayvonlari, itlar, mushuklar sil kasalligini tarqatish jihatidan xavfli. Qozog‘iston Respublikasi Sil kasalliklari ilmiy tekshirish institutining ma’lumotlariga ko‘ra, hayvonlarning silga chalinishi 5 dan 10 foizgacha etadi (E.A Blagodarno‘y, 1988). Kasallikni yuqtirish manbaini aniqlash uchun epidemiologik qidiruv ishlari o‘tkazilishi zarur. Bu ishni silga qarshi kurashish dispanserlari, shifoxonalari, SEN epidemiologi va umumiy davolash muassasalari shifokorlari bilan birga so‘rab surishtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. , SILGA QARSHI KURASHISH DISPANSERI KONTINGENTLARI USTIDAN MUNTAZAM KUZATISH SXEMASI Nazorat guruhlari Qontingent Nazorat muddatlari Kuzatish muddatlari Amaliyotlar Kuzatish natijasi mezonlari I-guruh. A guruhchasi. Nafas a’zolarida faol sili bor bemorlar (birinchi marta aniqlangan, xuruji, qaytalashi) Har oyda. 1-2 yil. Kimyoterapiya kompleksi (shifoxonada va ambulatoriyada klinik tuzalgunga qadar) 2-guruhga o‘tkaziladi. B guruhchasi. Nafas a’zolarida surunkali sili bor bemorlar. 3 oyda 1 marta. Har bir bemorga alohida 2 yildan ortiq. SHifoxonada jarayon me’yorlashguncha kimyoterapiya kompleksi, ambulatoriyada bahor va kuzda 3-4 oyda qaytalanishga qarshi davolash. 2-guruhga o‘tkaziladi. V guruhchasi. Polirezistent SMB ajratuvchi nafas a’zolarida faol sil bor Har oyda. Har bir bemorga alohida. SHifoxonada maxsus kimyoterapiya kompleksi, keyinchalik ambulatoriyada 2-guruhga o‘tkaziladi. bemorlar. klinik tuzalguncha. 2-guruh. Nafas a’zolarida faol sil bor bemorlar (klinik tuzalgandan keyin): -o‘pka va plevrada katta qoldiq o‘zgarishlar hamda og‘irlashtiradigan omillar bo‘lganda kichik o‘zgarishlar bilan Yiliga 2 marta (baxor va kuz) 2 yil. Kimyoterapiyaning kasallik qaytalanishiga qarshi kurslari, 2-3 va 2 ta preparat bilan yiliga 2 marta. Sil qaytalamasa, nazoratdan chiqarish. 1 2 3 4 5 6 B guruhchasi. - og‘irlashtiradigan omillar bo‘lmaganda o‘pkada kichik qoldiq o‘zgarishlar bilan. Yiliga 2 marta (bahor va kuz) 1 yil. 2 ta dori bilan 2 oy, yiliga 2 marta qaytalanishga qarshi kimyoterapiya kurslari. Silning qaytalanmasa, nazoratdan chiqarish. 3-guruh. A guruhchasi. O‘pkadan boshqa a’zolar sili: -o‘pkadan boshqa a’zolarda faol (birinchi Har oyda. 1-5 yil. Kimyoterapiya kompleksi (shifoxonada va ambulatoriyada klinik 3B guruhchaga o‘tkaziladi. marta aniqlangan, xuruj va qaytalagan) va nofaol sili bor bemorlar. tuzalgunga qadar) B guruhchasi. O‘pkadan boshqa a’zolarda nofaol sili bor, jumladan 1 marta aniqlangan bemorlar. Yiliga 2 marta (bahor va kuzda) 2 yil. 2 ta dori bilan 2 oy, yiliga 2 marta qaytalanishga qarshi kimyoterapiya kurslari. Sil qaytalanmasa, nazoratdan chiqarish. V guruhchasi. O‘pkadan boshqa a’zolarda silni o‘tkazgan va klinik tuzalgan katta qoldiq o‘zgarishlari bor bemorlar. Yiliga 1 marta. 2-4 yil. Ko‘rsatma bo‘yicha jarrohlik muolajalari. Sil qaytalanmasa, nazoratdan chiqarish. 4-guruh. A guruhchasi. Sil bilan kasallanish xavfi ko‘proq bo‘lgan shaxslar: sil tayoqchasi bakteriya ajratadiganlar va sil bilan og‘rigan qishloq xo‘jaligi hayvonlari bor joyda Yiliga 2 marta. Sil tayoqchasini ajratadiganlar bilan muloqotda bo‘lgan, barcha muddat davomida va sil tayoqchasi ajratuvchi Izoniazid bilan yiliga 2 marta, bahor va kuzda 2 oydan kimyoprofilaktika. Sil bilan kasallanmaslik. yashaydigan bolalar va o‘smirlar. hisobdan chiqaril- gandan yoki o‘lgandan keyin 6 oy davomida. 1 2 3 4 5 6 B guruhchasi. Sil tayoqchasi ajratmaydigan faol sil turlari bor shaxslar bilan muloqatda bo‘lgan bolalar va o‘smirlar. Yiliga 2 marta. Sil bemorning klinik tuzalguniga qadar bo‘lgan muddat davomida va uni 2 yoki 3-B nazorat guruhiga o‘tkazguncha 1 yil. Nazoratga olinganda 2 oy davomida bir marta izoniazid bilan kimyoprofilaktika, viraj aniqlanganda 3 oy muddat davomida takrorlanadi. Sil bilan kasallanmasligi. V guruhchasi. Sil bilan birlamchi zaharlangan bolalar va o‘smirlar (viraj): -tuberkulinga giperergik reaksiyali sildan zaharlanganlar; -BSJ asoratlari bo‘lganlar. Yiliga 2 marta. Yiliga 2 marta. Har oyda. 1 yil. 1 yil. Nazoratga olinganda 3 oy davomida bir marta izoniazid bilan kimyoprofilaktika. Sil bilan kasallanmaslik. BSJ asoratlarini bartaraf etish SILGA QARSHI KURASHISH DISPANSERLARIDA NAZORATDA TURUVCHI BEMORLARNI TEKSHIRISH REJASI Guruh Rentgen tekshiruv Umumiy qon va siydik tahlili Balg‘amni, bronxlar yuvilgan suvlarni tekshirish Boshqa tekshiruvlar I Rentgenogramma (flyuorogramma) kuzatuvga olgan vaqtda va keyinchalik 2 oyda 1 marta. Ko‘rsatmaga ko‘ra, tomogramma Davolash o‘tkazilganda rentgenogramma (flyuorogramma) 2 oyda 1 marta, remissiya vaqtida 3-6 oyda 1 marta. Ko‘rsatmaga ko‘ra, tomogramma Oyda kamida 1 marta Davolanayotganda 1 oyda 1 marta, remissiyada 3-6 oyda 1 marta Kuzatuvga olganda, KB topilganda oyda 1 marta, KB yo‘qolguncha, keyinchalik 2-3 oyda 1 marta Davolash davrida har oyda II Rentgenogramma (flyuorogramma) 6 oyda 6 oyda 1 marta 6 oyda 1 mahal 1 marta. Ko‘rsatmaga ko‘ra, tomogramma III Rentgenogrammalar va tomogrammalar (o‘pkadan boshqa sil mutaxassislari tayinlashiga qarab) 6 oyda 1 marta. Ko‘krak qafasi rentgenogrammasi (flyuorografiyasi) Mutaxassislar tayinlashga qarab Siydikni tekshirish, oqma yaralar ajralmasi, bioptatni va boshqa mutaxassislar tayinlashiga qarab IV 6 oyda 1 marta flyuorogramma (rentgenogramma) IVA, IVB, IVB – 12 oyda 1 marta rentgenogramma, ko‘rsatma bo‘lsa, tomogramma. 6 oyda 1 marta Sil kasaliga shubha qilinganda Tuberkulin sinamalari bola va o‘spirinlarda UMUMIY TIBBIYOT POLIKLINIKALARIDA SIL KASALLIGI XAVFI YUQORI BO‘LGAN SHAXSLARNI KUZATISH MUDDATLARI VA OLIB BORILADIGAN ISHLAR REJASI Nazorat guruhlari Qontingent Nazorat muddatlari Kuzatish muddatlari Amaliyotlar Kuzatish natijasi mezonlari Faolligi shubhali Nafas Differensial diag-nostika o‘tkazish zarur bo‘lgan shaxslar va nafas a’zolari 6 oygacha Ko‘rsatmaga ko‘ra, vaksinatsiyadan keyingi asoratlar sababli Ftiziatr qonsultatsiyasi IA guruhga o‘tkazish. Kuzatuvdan olib a’zolari sili hamda boshqa lokalizatsiyadagi sil faol- ligini aniqlash, shu- ningdek bolalarda sezgirligi xususiyati sababini aniqlash kimyoterapiya qilingan vaqtda oyda 3 mahal. 6 oy tashlash Sildan sog‘aygan (shu jumladan spontan) silga moyil shaxslar Faollik alomatlarisiz o‘pkadagi va boshqa a’zolardagi qoldiq o‘zgarishlar Ichki a’zolar- ning surunkali kasalliklariga yo‘liqqan shaxslarning davomat tezligi, shu kategoriyadagi shaxslarni sog‘aytirish uchun kerakli davolash- profilaktika Umrbod kuzatuvga quyidagi bemorlar kiradi: sildan keyingi o‘zgarishlari bor bemorlar hamda qoldiq o‘zgarishlarning katta- kichikligi va alomatidan qat’iy nazar og‘irlashtiruvchi omili bo‘lgan shaxslar. qolganlar shu guruhga kiritilgan vaqtidan boshlab 5 yil kuzatuvda bo‘ladi Silga rezistentlikni oshirish yo‘lida umumiy sog‘ayish tadbirlari. qo‘shilib kechayotgan surunkali kasalliklar xuruji vaqtida kimyoprofilaktika kurslari yoki organizmning qarshiligini zaiflashtiruvchi omillar paydo bo‘lganda. Ishga to‘g‘ri joylashtirish. Retsidiv yo‘qligi. Asosiy kasallik bo‘yicha nog‘ironlik guruhidan chiqarish. Sil kasalligi yo‘qligi. tadbirlari bilan aniqlanadi. keyin esa kuzatuvdan chiqariladi. 24-36 oy. bolalar va o‘smirlar borligiga, ularning sanitariya madaniyatiga e’tibor beriladi. Bular quyidagilardan iborat. 1–muloqot - ota-onalar, oila a’zolari, bolalar. 2-muloqot - uyga kelib turadigan yaqin qavm-qarindoshlar, tanish-bilishlar. 3–muloqot – tanish-bilishlar, muqim yashaydigan joyi yo‘qlar, ko‘chib yuruvchilar shular jumlasidan. Bundan tashqari, mahalliy aholining urf-odatlarini ham hisobga olish zarur. Sil infeksiyasi o‘choqlarini guruhlarga bo‘lish bemor ajratayotgan batsilla miqdoriga, o‘choqda yosh bolalar va o‘smirlarning bor yo‘qligiga, bemorning shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilishiga bog‘liq. Sil tayoqchalarini ajratuvchi barcha sil o‘choqlari atrofdagilar uchun xavfli bo‘lishi darajasiga qarab 3 guruhga ajratiladi: epidemiologik jihatdan juda xavfli o‘choqlar birinchi guruhga mansub, bu o‘choqlarda sil miko-bakteriyalarini ko‘plab ajratadigan bemorlar yashaydi. Bunda xonadonda bolalar, o‘smirlar yoki homilador ayollar borligi yoxud og‘irlashtiruvchi omillar, yashash sharoitining og‘irligi, bemor-larning tozalikka rioya qilmasliklari ham hisobga olinadi. Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi: epidemiologik jihatdan sil mikobakteriyasini ajratuvchi bemorlar va sil o‘chog‘ida og‘irlashtiruvchi omillar bo‘lsa ham, muloqotda yosh bolalari bo‘lmagan. Sil tayoqchasini ajratish jihatidan xavfsiz bo‘lgan bemorlar ham shu o‘choqda yashaydilar, lekin bunda birorta ham og‘irlashtiruvchi omil qayd qilinmaydi. Uchinchi guruhga quyidagilar kiradi: epidemiologik jihatdan xavf tug‘diradigan omil mavjud bo‘lgan, lekin bolalar yashamaydigan nisbiy o‘choqlar, bu erda bakteriya ajratuvchilar kuzatiladi. O‘choqlarning tabiatiga qarab, uchastka ftiziatri, SEN epidemiologi bilan birga 1-guruh o‘choqqa har uch oyda bir marta, 2-guruh o‘choqqa yarim yilda bir marta va 3-guruh o‘choqqa yiliga bir marta borib turishlari kerak. Laboratoriyaning yaxshi ishlamasligi sababli, faol silga chalingan bemorlarning bir qismida mikobakteriyalar topilmay qoladi, shu bois epidemiologik xavfni kamaytirish maqsadida SMB ajratmaydigan dispanser hisobida turgan 1-guruh bemorlar orasida epide-miologik chora-tadbirlarni to‘la amalga oshirish zarur. Bundan tashqari, O‘zbekiston sharoitida bunday tadbirlar fibroz-kavakli silda batsillyarlik bor-yo‘qligidan qat’iy nazar o‘tkazilishi lozim. SHunday qilib, har bir sil o‘chog‘ida vrach epidemiologik kartasini, hamshira esa uchastka hamshirasi kartasini to‘ldiradi. Bu hujjatlarda epidemiologik hisob guruhi, yashash sharoitlari to‘g‘risidagi asosiy ma’lumotlar, qontaktlar va o‘choqni sog‘lomlashtirish rejasi qayd qilinadi. Statistik ma’lumotlar bo‘yicha, respublikada muloqotdagilar orasida kasallanish hodisalari uncha ko‘p emas, shu sababli, kasallik belgilari aniqlangach, barcha qontaktda bo‘lganlar (kattalar va bolalar)ni albatta hisobga olish shart. Ular silga qarshi kurashish dispanserida to‘la to‘kis (kompleks) tekshirilishi (umumiy qon tahlili, ko‘krak qafasi flyuorografiyasi va Mantu sinamasi qo‘yilishi) kerak. Sil bemorlar bilan muloqotda bo‘lgan odamlarning kasallikni yuqtirmasligi hamda kasallanishning oldini olish maqsadida ularni bolalar sanatoriysiga joylashtirish yoki uy sharoitida nazorat qilinadigan kimyo profilaktikasini o‘tkazish zarur. Sil bemorlar bilan muloqotda bo‘lganlar, dispanserda sil tayoqchasini ajratuvchi bemor bilan birga bo‘lgan davr mobaynida va sil tayoqchasini ajratish hisobidan chiqarilgandan keyin yoki bemor yashash joyidan ko‘chib ketgandan yoxud vafot etgandan so‘ng bir yil mobaynida kuzatib turiladi. Bundan tashqari, yo‘riqnomaga binoan muntazam ravishda joriy va uzil- kesil dezinfeksiya qilinadi, iloji bo‘lsa, batsillyar bemorga alohida xona ajratish va bemorlarning sanitariya madaniyatini oshirish bo‘yicha chora ko‘rish, sodda tilda yotig‘i bilan ko‘nglini og‘ritmasdan suhbatlar o‘tkazish orqali gigiena qoidalarini tushuntirish kerak. Sanitariya-gigiena tarbiya dasturida birinchi navbatda quyidagi mavzularni ko‘zda tutish lozim: 1. Sanitariya-gigiena va dezinfeksiya tartibi. 2. To‘g‘ri ovqatlanish. 3. Bemor va oila a’zolarining shaxsiy gigienasi. 4. Dori-darmonlarni uzluksiz qabul qilib turishning zarurligi. Afsuski, sanitariya targ‘ibotini to‘la to‘kis o‘tkazmaslik, rasmiyatchilik oqibatida bemorlarning ko‘pchiligi sanitariya-gigiena qoidalarini yaxshi bilib olmaydilar, bu esa atrofdagilar uchun kasallikni yuqtirish va epidemiologik jihatdan xavf tug‘diradi. Ma’lumotlarga ko‘ra, bitta batsillyar bemor bir yilda 10 ta yangi kasal paydo bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin. Agar bemor pala-partish hayot kechirsa, bu raqam 5-6, ba’zan esa 10 barobar oshib ketishi mumkin. SHu sababli, silga qarshi kurashish dispanserining asosiy vazifasi, ayniqsa Respublikamiz sharoitida, sil bemor bilan muloqotda bo‘lganlarning kasalla-nishiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat. SHu sababdan, Respublika-mizning mintaqaviy xususiyatlarini hisobga olgan holda, shahar va qishloq sharoitida ham sil infeksiyasi o‘choqlarida davolashni to‘g‘ri, samarali o‘tkazish hamda epidemiyaga qarshi choralar ko‘rish zarur. Bemorlar va aholining sanitariya madaniyatini oshirish uchun silga qarshi dispanserlarda gigienik tarbiya xonalarini ochish kerak, bu erda shifokor bemorlar bilan sil kasalligi haqida, sil o‘chog‘ida profilaktika qilish bo‘yicha nazariy va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazadi. Bu xonalar ishining samaradorligini oshirish maqsadida bemorlar va aholining bilimini oshirish bo‘yicha tanlovlar o‘tkazish, tashkilotchilar va ishtirokchilarga mukofotlar belgilash kerak. Xonalarni ko‘rgazmali qurollar, stendlar va plakatlar bilan jihozlash, ularda quyidagi mavzular ko‘rsatilishi kerak: «Sil profilaktikasi», «Sil bedavo emas», «Infeksiya manbalari va tarqalish yo‘llari», «Silning yuqish yo‘llari», «Bemorning shaxsiy gigienasi», «Sil kasalligining qishloq xo‘jalik hayvonlari orasida tarqalishi». Sil o‘chog‘ida yashaydigan bemorlar bilan suhbatlarda ftiziatr bilan birga SEN epidemiologi va uchastka terapevti, pediatri ishtirok etishi muhim. Joylarda silga qarshi tadbirlarni amalga oshirishda sanitariya-epidemiologiya stansiyasining nazorat idoralari bevosita ishtirok etishi muhim ahamiyatga ega. SHu sababli, silga qarshi kurashish dispanseri, SEN epidemiologi va MTSH bosh vrachining o‘rinbosari bilan silga qarshi ishning barcha tomonlarini ko‘zda tutadigan rejalarni ishlab chiqishi kerak. SEN xodimlari nazorat qiladigan va ishtirok etadigan asosiy tadbirlar quyidagilardan iborat: Birinchi navbatda, aholi orasida silni barvaqt aniqlash maqsadida profilaktik ko‘rik majmuasi rejasini tuzish, bunda ko‘rikdan uyushmagan aholi, nospetsifik xastalik sababli silga chalinishga moyil bo‘lgan guruhdan zaruriy qontingent va shaxslarni 100 foiz o‘tkazilishiga jiddiy e’tibor berish lozim. Bemorga, ayniqsa batsillyar va muloqotda bo‘lganlarga aloqador barcha muammolar bo‘yicha sil o‘chog‘ida ftiziatr bilan birga ish ko‘rish SEN ning ikkinchi muhim vazifasi hisoblanadi. Uchinchi, nihoyatda muhim vazifa – bemorning yashash sharoitini yaxshilash va mahalliy shart-sharoitlarga, shahar va qishloqda imqoniyatga qarab, ularga imtiyozlar berish kerak. SEN ning to‘rtinchi muhim vazifasi, ayniqsa sil kasalligi tarqalishi jihatidan noxush hisoblangan xo‘jaliklarda epizootologiyaga qarshi choralarni amalga oshirish ustidan nazorat o‘rnatish zarur. Aralash qontakt (bemor va kasal hayvon) o‘choqlar epidemiologik jihatdan juda xavfli hisoblanadi. Silning («aralash») o‘choqlarida siydikni, sil mikobakteriyalariga bakteriologik tekshi-rish lozim. «Aralash» o‘choqlarni aniqlash va sog‘lomlashtirish maqsadida tibbiyot va veterinariya xizmatlari bevosita hamkor bo‘lishlari lozim. Beshinchi vazifa – dezinfeksiya choralarini amalga oshirishdan iborat. Agar joriy dezinfeksiyani silga qarshi dispanser sil bemor bor uyda o‘tkazsa, uzil-kesil dezinfeksiyani SEN ning dezinfeksiya bo‘limi amalga oshiradi. Joriy dezinfeksiya 2 bo‘limdan: tabiiy va kimyoviy usullardan iborat. Tabiiy usulda muhit omillari, chunonchi quyoshning ultrabinafsha nurlaridan foydalaniladi. SHu maqsadda batsillyar bemor yotgan xonani tez-tez shamollatib turish, xonani ho‘l latta bilan artib, supurib, ichki kiyim, ko‘rpa- to‘shak, yostiqni hovliga olib chiqib yoyish tavsiya etiladi. Kirni yuvgandan keyin, albatta dazmollash, bemor ishlatgan idish-tovoqni qaynatish shart. Joriy dezinfeksiyalashda kimyoviy dori sifatida xloramin ishlatiladi. Bir sil o‘chog‘iga yiliga 5-6 kg.gacha dezinfeksiya vositasi ishlatiladi. Xloramin quruqligicha xojatxonaga va bemor ajratgan balg‘amga sepiladi, shuningdek 5 foizli eritmasi xonalarni artish va idish-tovoqlarni yuvishda ham ishlatiladi. Dezinfeksiya tadbirlarini o‘z vaqtida sifatli o‘tkazish va xloraminning sifatli bo‘lishini SEN nazorat qilib turishi muhim. SHuning uchun ham xloraminni to‘g‘ri saqlash kerak. Necha marta yakuniy dezinfeksiya qilish o‘choqning epide-miologik holatiga bog‘liq. YAkunlovchi dezinfeksiyani dezstansiya xabar olgan zahotiyoq amalga oshiradi. O‘choqda 14 yoshgacha bolalar bo‘lganda bu ishni yiliga 2 marta o‘tkazish kifoya qiladi. Bemor ko‘chib ketganda yoki vafot etganda, albatta xonadonni boshdan-oyoq dezinfeksiya qilish kerak. O‘choqda dezinfeksion vositani to‘g‘ri suyultirish, dezinfeksiya ustidan qat’iy nazorat o‘rnatish zarur. Odatda vizual, bakteriologik va kimyoviy nazorat tavsiya etiladi. Kimyoviy profilaktika deganda, tuberkulinga manfiy reaksiya beradigan, ya’ni SMBni yuqtirmagan va sil bilan zararlangan sog‘lom shaxslarda silga qarshi kimyoviy dorilarni qo‘llash tushuniladi. Sil o‘chog‘ida birlamchi va ikqilamchi kimyoviy profilaktika o‘tkaziladi. Birlamchi profilaktika kasallikning oldini olish maqsadida tuberkulinga manfiy reaksiya bergan, muloqotda bo‘lib, zararlanmagan shaxslarda o‘tkaziladi. BSJ bilan emlash va qayta emlash sil bilan zararlanmagan shaxslar uchun asosiy chora hisoblanadi. Ikqilamchi kimyoviy profilaktika sil bilan zararlangan odamlarda o‘tkaziladi. Ularda faol silning klinik, rentgen belgilari bo‘lmasada, kasallikning yuqish xavfi katta bo‘ladi. Aholining quyidagi guruhlarida ikqilamchi kimyo profilaktika o‘tkazilishi kerak. - Faol sil bemor bilan doim muloqotda bo‘ladigan sil bilan zararlangan bolalar, o‘smirlar va katta yoshdagi kishilar. - Sil mikobakteriyalarini birinchi marta yuqtirgan, klinik sog‘lom bolalar, o‘smirlar va 30 yoshgacha bo‘lganlar (viraj). - Tuberkulinga turg‘un giperergik reaksiya kuzatilgan shaxslar. - Sil bilan zararlangan, lekin dispanser hisobiga olinmagan shaxslar. - Sil kasalligidan so‘ng qoldiq o‘zgarishlar mavjud kishilar, ya’ni o‘pkaning nospetsifik kasalliklari, jarrohlik muolajasini o‘tkazganlar, shikastlanishlar, homilador ayollar, shuningdek, sildan davolangandan keyin katta qoldiq o‘zgarishlar qolgan va xavfli epidemiologik muhitda yashaydigan kishilar. - Har xil dorilar, jumladan, kortikosteroid gormonlar qabul qiluvchi, me’da operatsiyasi o‘tkazgan shaxslar hamda hamroh kollagenoz, silikoz, sarkoidoz, oshqozon-ichak, nafas yo‘llari surunkali xastaliklari mavjud sildan qoldiq o‘zgarishlar bilan tuzalgan bemorlar. Kimyoviy profilaktikada izoniazid qo‘llaniladi, bir kunlik dozasi bemorning bir kg vazniga 8-10 mg. ni tashqil etadi. Kimyoviy profilaktika 1 guruh o‘choqda sil bemor bilan muloqotda bo‘lganda yiliga 2 marta 3 oycha 2-3 yil mobayinida, II guruh o‘choqda 3 oycha 1-2 yil davomida o‘tkaziladi. Mabodo bemor uyda davolansa, dorini 5-7 kunga feldsher nazoratida qabul qilish uchun beriladi. Kimyoviy dorilarning nojo‘ya ta’sirini kamaytirish maqsadida vitamin V1 va V6 qabul qilish tavsiya etiladi. SHunday qilib, to‘g‘ri va muntazam o‘tkazilgan kimyoviy profilaktika samaradorligi ko‘p yillik ilmiy kuzatishlarda muloqotdagi shaxslarning sil bilan kasallanishini 1,5-2 marta, sog‘lom shaxslarning sil bilan zararlanishini 15-20 marta kamaytirishi tasdiqlangan. Sanitariya maorifi Profilaktika ishining samarador bo‘lishi sanitariya maorifiga bevosita bog‘liq. Binobarin, sanitariya maorifini doimiy ravishda bekamu ko‘st, aniq, tushunarli, sodda qilib o‘tkazib turish kerak. Sanitariya maorifining ikki yo‘nalishi tafovut qilinadi. 1. Sog‘lom aholi o‘rtasida sanitariya targ‘iboti. 2. Sil bilan og‘rigan bemorlarni va oila azolarini gigienik tarbiyalash. Mazkur yo‘nalish asosida silga qarshi kurashish dispanseri oylik ish rejasini tuzishi kerak. Ish rejasida, eng avvalo, sil kasalligiga aloqador masalalar aks ettirilishi, silni yuqtirmaslik uchun shaxsiy gigiena qoidalariga qat’iy amal qilish va silga qarshi kurashishning zamonaviy yutuqlari qatorida bolalar, o‘smirlar o‘rtasida spetsifik profilaktika, emlashning ahamiyati yoritilishi zarur. Sanitariya maorifini amalga oshirishda birinchi navbatda, bemor atrofidagi sog‘lom odamlar bilan sil kasalligining yuqumliligi, og‘ir asoratlari haqida suhbatlar o‘tkazish lozim, ikkinchidan, qishloq aholisi, korxona va muassasalar xodimlari o‘rtasida, bolalar muassasalarida hamda mahallalarda sanitariya targ‘iboti ishlarini olib borish kerak. Suhbatlar tushunarli bo‘lishi uchun hayotdan olingan ibratli voqealarni gapirib berish lozim. Eng muhimi, bemor odam sog‘lom hayot kechirish – salomatlikning asosiy garovi ekanligini to‘la to‘kis tushunishi zarur. Bundan tashqari, bemorning o‘zi ozodalikka puxta rioya qilishning zarurligini tushunishi, turmushini tubdan o‘zgar-tirishi kerak. Bunday bemor bilan quyidagi mavzularda suhbat o‘tkazish maqsadga muvofiq bo‘ladi: 1. Sil bilan og‘rigan bemorlarning kun tartibi. 2. Silni davolash. 3. Sanitariya va spetsifik profilaktikaning asosiy qoidalari. 4. Bemorning oilada va ishxonada ozoda, saranjom-sarishta bo‘lishi. 5. Zararli odatlardan voz kechish. Sanitariya maorifi ishini amalga oshirishda har bir shifokor yoki hamshira bemorlarning aql-zakovatini, ruhiy kayfiyatini hisobga olishi kerak, chunki bemorlarning ruhi doimo tushgan bo‘ladi, kasalligidan siqiladi. SHifokor bemorga kasallikning naqadar jiddiyligini tushuntirib, qunt bilan astoydil davolanishga va tuzalishga harakat qilishi zarurligini tushuntirishi lozim. Spirtli ichimliklar, sigaretalarning radio, matbuot va televideniyada keng ko‘lamda tashviqot qilinayotgani tashvishlidir. Eng yomoni shundaki, shu tufayli, ichqilikbozlar, giyohvandlar ko‘payishi mumkin. Ma’lumki, chet ellarda spirtli ichimliklarni, sigaretani reklama qilish taqiqlangan, buning ustiga ularning narxi baland, binobarin sog‘lom kishilarga va bemorlarga ham moddiy, ham ma’naviy jihatdan katta zarar etkazadi. SHuni esda tutish kerakki, sigareta chekib yurish surunkali nospetsifik bronxit kasalligining rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Bemor oilasida olib boriladigan sanitariya maorifi ishida quyidagi masalalarni ko‘zda tutish zarur. 1. Parhez va gigiena qoidalariga amal qilish silni davolashda asosiy omil. 2. Bemor va oila a’zolarining shaxsiy gigienasi, joriy dezinfeksiya, bemorning sifatli ovqatlanishi, u bilan muloqotda bo‘lganlarni tekshirish, uy joyni saranjom-sarishta tutish, dorilarni muntazam ravishda qabul qilish, bolalarni kasallik yuqishidan saqlash. Sanitariya maorifi ishi juda murakkab bo‘lganligi sababli, ba’zi tibbiyot xodimlari bu ishlarni amalga oshirishda, ko‘pincha, sovuqqonlik qiladilar. SHuning uchun sog‘liqni saqlash muassasalari rahbarlari sanitariya targ‘iboti ishlariga katta ahamiyat berishlari zarur. Vaqtinchalik iqtisodiy qiyinchilik, ba’zan dori-darmonlarning etishmasligi va bemorlarga tibbiy xizmat ko‘rsatishdagi qiyinchiliklar tibbiy xodimlardan bemorlarga e’tiborli bo‘lishni, iloji boricha, ularga ma’naviy va moddiy yordam ko‘rsatishni, shifokor qasamyodiga sadoqatli bo‘lishni talab etadi. Silga qarshi xizmatni boshqarish uchun har bir viloyatda, viloyat, shahar silga qarshi dispanserlari ishlab turibdi. Respublikada bu muhim ishga Ftiziatriya va pulmonologiya ilmiy tekshirish instituti boshchilik qiladi. Xullas, Respublikada silga qarshi xizmatni tashkil qilish mavjud direktiv hujjatlar, Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkilotining takliflari asosida amalga oshiriladi. Ijtimoiy profilaktika Ijtimoiy profilaktika ekologik holatni yaxshilashga, iqtisodiy ahvolning yaxshilanishiga, tibbiy va umumiy madaniyatni hamda savodxonlikni oshirishga yo‘naltirilgan. Ijtimoiy profilaktikani o‘tkazish mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy holatga, olib borilayotgan siyosatga bog‘liq. O‘zbekistonda silga qarshi kurashish sog‘liqni saqlashning ustuvor yo‘nalishi bo‘lib, uning asosida profilaktika ishlari yotadi. Bu ishlar davlatning me’yoriy hujjatlarida aks ettirilgan. Aholini sildan himoyalash qonuni (2001), O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni Saqlash vazirligining qator buyruqlari shular jumlasidan. Ijtimoiy profilaktika epidemiologik jarayonning barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatadi, profilaktika tadbirlarini amalga oshirishda umumiy samarani aniqlash uchun asos bo‘ladi. Huquqiy-me’yoriy ta’minot O‘zbekiston Respublikasi aholisini sildan muhofazalash asosiy maqsadlardan bo‘lib, Oliy Majlis tomonidan tas-diqlangan «Aholini sil kasalligidan muhofaza qilish» haqidagi O‘zbekiston Respublikasining qonunida (2001 y.) aks ettirilgan. Ko‘rsatilgan qonunda fuqarolarning sog‘lig‘ini saqlash uchun tibbiy yordam ko‘rsatish va tibbiy yordam olish huquqi bilan mustahkamlangan. O‘zbekistonda har bir fuqaro davlat tibbiyot muassasalarida sog‘lig‘ini bepul tiklash, tibbiy yordam olish huquqiga ega. Hozirgi vaqtda silga qarshi ishlarni muvofiqlashtirish uchun Respublika Sog‘liqni Saqlash Vazirligi qator buyruqlar chiqardi. Jumladan, «O‘zbekiston Respublikasida silga qarshi yordamni takomillashtirish tadbirlari» haqida buyruq (SSV 23.11.1993 y. 591). Buyruqda silga qarshi dispanserlar, dispanser bo‘limlarining, poliklinika qoshidagi xonalar maqomi ko‘rsatilgan. Sil bemorlar sanatoriylari, silga qarshi maxsus bolalar muassasalari (maktab-internatlar, bolalar bog‘chalari, yaslilari, mehribonlik uylari) maqomlari ishlab chiqildi. Silning klinik tasnifi, silga qarshi dispanserlar hisobida turgan bemorlar guruhlari bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar berilgan. Bemorlarni kuzatish muddatlari, tekshirish usullari ko‘rsatilgan. Bolalar va o‘smirlar o‘rtasida sil kasalligining profilaktikasi, tuberkulin sinamasini o‘tkazadigan hamshiralarni tayyorlash, katta yoshdagi kishilarni flyuorografiyadan o‘tkazish, bemorlarning mehnat ekspertizasi, kasbiy reabilitatsiya uchun mehnat terapiyalarini amalga oshirishga bag‘ishlangan ko‘rsatmalar ishlab chiqilgan. O‘zbekiston Respublikasi SSV 24.11.1995 yil, 552-buyrug‘ida aholini flyuorografiya ko‘rigidan o‘tkazishda faqat silga moyil guruhlarni va majburiy guruhlarni tekshirish maqsadga muvofiq ekanligi ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 520 qaroriga (07.12.1999 yil) asosan tug‘ish yoshidagi ayollar, pensionerlar, nog‘ironlar, yolg‘iz qariyalar bir yilda bir marta flyuorografik ko‘rikdan o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 03.04.2003 yilda 160-buyrug‘i silga qarshi ishlarni takomillashtirishga qaratilgan bo‘lib, unda DOTS strategiyasini amalga oshirish tadbirlari yoritilgan. SIL KASALLIGI PROFILAKTIKASIDA TARG‘IBOT ISHLARI Sil kasalligi borasida sanitariya maorifi ishining paydo bo‘lishi tarixini ko‘rib chiqar ekanmiz, uzoq tarixga borib taqalishi ma’lum bo‘ladi. Ayniqsa sil ko‘zg‘atuvchisi kashf etilgandan keyin, bu ish rivojlandi va shu xastalikni sanitariya jihatidan profilaktika qilishga yo‘l ochib berildi. 1899 yildayoq Fransiyadagi parlament komissiyasi odamlarni erga tufla-maslikka o‘rgatish zarur, deb uqtirgan. Ana shu fikr-mulohazalardan kelib chiqib, ko‘pgina davlatlar (Fransiya, Angliya, Olmoniya, Rossiya)da sil haqida targ‘ibot ishlari boshlab yuborildi. SHu nuqtai nazardan, ikkita yo‘nalish tafovut qilinadi. Birinchidan, aholi orasida sanitariya targ‘iboti, ikkinchidan, aholini sil xastaligi haqida gigienik tarbiyalash. Aholi orasida sanitariya maorifi ishi olib borishda quyidagi masalalarga e’tibor berish lozim. Ftiziatrlar aholi orasida sil to‘g‘risida tushuntirish ishlarini muntazam olib borishlari zarur. Ma’lumki, bu dard odatda hech qanday belgi bermasdan zimdan kechadi. Ammo xushyor bemor, odatda, organizmida qandaydir o‘zgarishlar sodir bo‘layotganini payqaydi va o‘z vaqtida vrachga murojaat qiladi. SHu bois tushuntirish leksiyalari va suhbatlari quyidagi masalalarga taaluqli bo‘lmog‘i darkor. Kasallikning ilk belgilari, zimdan (yashirin) kechishi, profilaktik ko‘riklarning muhimligini (flyuorografiya, tuberkulin bilan diagnoz qo‘yish) tushuntirish lozim. Bu kasallikni o‘z vaqtida aniqlash, davolash va profilaktika qilishning ahamiyatga juda katta ekani shundan ma’lum bo‘ladi. Aholining sil kasalligi yuqumli ekanligini, uni tarqatish manbai, yo‘llarini bilishi ayniqsa muhim. Bu kasallik tarqalishining asosiy manbai, faol sil turiga, ayniqsa, batsillyar turiga chalingan bemor. SHunisi muhimki, kasallik qachon va qanday sharoitlarda yuqishini bilish shart. Dispanser vrachlari tajribasi ko‘rsatganidek, sil xastaligini kechikib aniqlanishiga olib keladigan sabablar orasida ba’zi bemorlarning o‘z sog‘ligiga beparvo bo‘lishi yoki aholining ayrim qatlamlari shu og‘ir dardning boshlang‘ich belgilarini bilmasliklari natijasida sil avj alib ketadi. Tushuntirish ishida vrach ftiziofobiyaning oldini olishi zarurligini unutmaslik lozim (ya’ni, silni yuqtirish xavfidan xaddan ortiq qo‘rqish), shu bilan birga vrach aynan shu darddan qanday qilib saqlanish yo‘llari haqida odamlarni ogohlantirishi zarur. Silga qarshi targ‘ibot ishlari turli tuman. Birinchi navbatda bu ishni bemorning turar joyida (sil o‘chog‘ida), ishlab chiqarishda, statsionarda, maktab va bolalar muassasalarida, mahallada, qishloq joylarda, dala shiyponlarida amalga oshirish lozim. Odatda, sanitariya maorifi ishini suhbatlar o‘tkazish, ma’ruza o‘qish, radio, tele-ko‘rsatuvlarda, mahalliy matbuot sahifalarida amalga oshirish kerak. Bu ishda plakatlar, ko‘rgazmali qurollar va qisqa metrajli filmlar juda qo‘l keladi. Bu ish statsionar sharoitida (umumiy va sil kasalliklari shifoxonalarida) olib borilganda juda tushunarli bo‘ladi, chunki vrachda ana shu xastalikka doir hamma ma’lumotlarni sodda til bilan tushuntirish imqoniyati bo‘ladi. Bunda, birinchi navbatda, bemorning diqqat e’tiborini davolash tartibiga, shaxsiy gigienaga amal qilishga, uyda, ishda o‘zini tuta bilishiga, zararli odatlardan (chekish, ichqilik ichish) voz kechishga va sog‘lom turmush tarziga amal qilsa, darddan xalos bo‘lishini tushuntirish lozim. Tushuntirish ishini olib borishda bemor ruhiyatini va suhbatga reaksiyasi qandayligini hisobga olish zarur, chunki tinglovchilar, ya’ni silga chalingan bemorlar o‘ziga xos odamlar bo‘ladi, ular xastalanib qolganliklaridan qattiq iztirob chekadilar. SHu bilan birga, bemorga kasalligini tushuntirish va hamma qoidalarga amal qilish zarurligini uqtirish kerak. Bemor kasalligining naqadar jiddiyligini anglashi lozim. SHundagina yaxshi natijaga erishsa bo‘ladi. Aks holda bemor tuzalmaydi va jarayon surunkali turga aylanadi. Bemor, hozirgi kunda bu dardga qarshi kuchli dorilar borligini va bu xastalikdan sog‘ayib ketishi mumkinligini (agar tegishli qoidalarga amal qilsa) bilishi lozim. Nojo‘ya reaksiyalar vaqtinchalik bo‘lishini va patogenetik preparatlar to‘g‘ri qo‘llanilganda noxush holat o‘tib ketishini bemor bilishi kerak. CHekish va ichqilikbozlikka qarshi kurashish g‘oyat muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston sharoitida (Ovrupo davlatlariga qaraganda) ichqilikbozlik unchalik xavf tug‘dirmaydi, ammo so‘nggi yillarda (ayniqsa yoshlar orasida) ichqilikbozlikka va chekishga moyillikning ortib borishi qayd qilinmokda. SHunday ekan, ichqilikbozlik va tamaki chekishning zarari xaqidagi tushuntirish ishlari ayniqsa ahamiyatli (nospetsifik patologiya, me’daning yara kasalligi va 12 barmoq ichak xastaligi, surunkali gepatit ana shu kasofatdan kelib chiqadi). Ichqilikbozlik va tamaki chekish bilan bir qatorda, so‘nggi paytlarda giyohvandlik muhim muammo bo‘lib qolmoqda, bu kasofat ham yildan-yilga ko‘payib bormoqda. Ma’lumki, silga chalingan, giyohvandlikka mubtalo bo‘lganlar sog‘ qolmaydilar. OITS yuqtirgan bemorlar soni ham ortib bormoqda. SHunday qilib, ftiziatriyada yangi muammolar paydo bo‘lyapti, ularni ftiziatr boshqa mutaxassislar bilan birga hal qilmog‘i zarur. Sil kasalliklari muassasalarida (statsionar, sanatoriy, dispanser) sanitariya burchaklari tashqil etilishi lozim, bu erda gazetalar bilan bir qatorda chekish, ichqilikbozlik, giyohvandlikning sog‘liqqa zarar keltirishi haqida ilmiy-ommabop risolalar, plakatlar (o‘zbek va rus tillarida) bo‘lishi shart. Bemorni qiziqtiruvchi masalalarga oid savol javob qutilarini tashqil etish mumkin. Uy sharoitida tarbiyaviy ishlarni tashqil etish g‘oyat muhim. Bu erda, asosan, ekzogen infeksiya hisobiga sil kasalligi shakllanadi. SHu bilan birga, sil yuqqan bemor oilaviy ahvoliga qarab, odat bo‘lib qolgan an’analar va rasm- rusumlarni hisobga olgan holda tibbiyot xodimlarining sanitariya-gigiena tartibi haqidagi tavsiyalariga rioya qilmog‘i kerak. Sanitariya maorifi ishini olib borishda bemor oila a’zolarining aqliy, madaniy va tibbiy saviyasi, o‘z kasalligiga munosabati inobatga olinadi. Sanitariya maorifi ishlariga, tashqiliy-uslubiy rahbarlik sil kasalliklari muassasasi rahbarining zimmasiga (bosh vrach yoki uning muovinlariga, silga qarshi dispanserning bo‘lim mudiriga) yuklanadi. Muassasaning rahbari imqoniyatiga qarab, o‘zi xizmat qiluvchi tumanda sanitariya maorifi ishlari o‘tkazishni reja-lashtirishi, vrachlar, patronaj uchastka hamshirasi, sil bo‘yicha feldsher vazifalarini belgilab berishi hamda ularni ommabop adabiyotlar bilan ta’minlashi zarur. Sil bo‘yicha feldsherning har bir qishloq joyida ana shu ishni o‘tkazishdagi ahamiyati, ayniqsa muhim. Feldsherlar bevosita funksional vazifalari bilan bir qatorda tumanda yashaydigan bemorlar orasida sanitariya maorifi ishini faol amalga oshirishlari, suhbatlar, leksiyalar, ishtirokchilar soni va qaerda o‘tkazil-ganligini ochiq oydin yozib qo‘yishlari lozim. Dispanser bosh vrachi sanitariya maorifi ishi bo‘yicha yordamchisini (sanitariya maorifi ishini uyushtiruvchini) tayinlaydi, bu yordamchi o‘tkazilayotgan ishlarni hisobga oladigan kitobni to‘ldirib boradi va hisobot tuzadi. Hozirgi kunda respublikamizda sog‘liqni saqlash sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar munosabati bilan sanitariya targ‘ibotining tutgan o‘rni ancha oshdi. SHu sababli, Salomatlik markazlarining sanitariya maorifi ishini ilmiy-tekshirish institutiga aylantirish haqida qaror qabul qilindi. Viloyatlarda shu muassasaning shahobchalari barpo qilinmoqda. Bizning hisoblashimizcha, Salomatlik markazini ilmiy muassasaga aylantirish ana shu muhim ishlarni rejalashtirish va amalga oshirish uchun yangi kuchli turtki bo‘ladi. Sanitar profilaktika. Sanitar profilaktikaning bevosita maqsadi bo‘lib sog‘lom odamlarning MBT bilan zararlanishining oldini olish va ularni maishiy hayotda, shuningdek ishda ham tuberkulyoz infeksiyasi bilan muloqoti judayam kam xavf tug‘diradigan sharoit yaratish hisoblanadi. Sanitar profilaktika avvalo bakteriya ajratuvchi manbaga va tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisining yuqish yo‘llariga yo‘naltiriladi. MBT manbalari bo‘lib tashqi muhitga tuberkulyoz qo‘zg‘atuvchisini ajratuvchi kasal odamlar (antroponoz tuberkulyoz) va hayvonlar (zoonoz tuberkulyoz) hisoblanadi. Bakteriya ajratuvchilar tashqi muhitga ko‘p miqdorda MBT ajratuvchi faol tuberkulyoz bilan kasallangan odamlar va hayvonlar kata epidemik xavf tug‘diradi. Bu holda mikobakteriyalar patologik material yoki bemordan olingan bir qator biologik substratlarni bakteriologik tekshirganda aniqlanadi. Nafas a’zolari tuberkulyoz bilan shikastlangan va tuberkulyoz bilan shikastlanish sohasida destruksiya mavjud bemorlar tuberkulyoz infeksiyasining eng xavfli manbasi hisoblanadi. Bunday bemorlar yo‘talganda, aksirganda, baland ovozda gapirganda tupugi orqali ko‘p miqdorda MBT ajratishadi. Bakteriya ajratuvchi bemor atrofidagi havo MBT ni o‘zida saqlaydi. Bunday havoning sog‘lom odam nafas yo‘llariga o‘tishi uning osongina MBT bilan zararlanishiga olib keladi. O‘pkadan tashqari tuberkulyoz bilan xastalanganlardan oqma yara, siydik, hayz qani va boshqa ajralmalarida MBT topiladigan bemorlar bakteriya ajratuvchilarga kiritiladi. Bu bemorlar unchalik kata epidemik xavf tug‘dirmaydi. Punksiya, biopsiya va operatsiya materialini eqilganda MBT o‘sishi kuzatiladigan bemorlar bakteriya ajratuvchilar sifatida qayd etilmaydi. Faol tuberkulyoz bemorlari haqida ma’lumotlar mavjud barcha tibbiy muassasalar (shu jumladan ayollar maslahatxonasi ham) o‘zaro axborot almashishadi. Birinchi marta faol tuberkulyoz aniqlangan har bir bemorga (jumladan tuberkulyozdan o‘lganda ham) tashxis aniqlangan joydagi shifokor hayotida birinchi marta tuberkulyoz bilan kasallangan bemor haqida xabarnoma to‘ldiradi. MBT ajratayotgan bemor haqida shifokor hududiy DMSEN uchun qo‘shimcha shoshilinch xabarnoma to‘ldiradi. Tuberkulyoz tashxisi tasdiqlangan taqdirda tuberkulyozga qarshi dispanser 3 kun davomida tuberkulyoz aniqlangan bemor haqidagi ma’lumotlarni tuman poliklinikasiga, shuningdek bemorlarning o‘qish yoki ish joyiga uzatadi. Bemor haqida tuman uyo-joy boshqarmasiga bemor yashagan xonadjonga yangi kishilar ko‘chib kirmasligi yoki tuberkulyoz bemorlarining boshqa kommunal xonadonlarga ko‘chib o‘tmasligi uchun xabar beriladi.