Amaliy mashg‘ulot Amaliy mashg‘ulot mavzusi: Tuberkulyozni davolash usullari. JSST ko‘rsatmasiga asosan davo natijasi monitoringi va baxolash. Tuberkulyozning dorilarga turg‘un turi va davolash taktikasi. 1. Mashg‘ulot o‘tkazish joyi, jixozlanishi: - ftiziatriya kafedrasi; VSQKD terapevtik, jarroxlik bo‘limlari; muolaja xonasi, silga qarshi preparatlar, TB 01, mavzu bo‘yicha bemorlar; - jadvallar majmuasi, uslubiy qo‘llanmalar, - TSO: Kachkachev apparati, ignalar, silga qarshi preparatlar, TB 01, rentgenogrammalar, 17-mashg‘ulotning kompyuter taqdimoti. 2. Mashg‘ulotning davomiyligi – 5 soat 3. Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga bemorlar preparatlarni ko‘tara olishiga qarab silning turli klinik shakllarida davolash rejasini tuzishni va patogenetik terapiya usullarini birga qo‘llashni o‘rgatish. O‘qitishdan maqsad. - antibakterial (AB) preparatlar guruxini tanishtirish. - AB preparatlar ta’siri va qo‘llashga ko‘rsatma hamda qarshi ko‘rsatmalarni aniqlashni tanishtirish. - tuberkulinoterapiya, kollapsoterapiya va jarroxlik davolash usullariga ko‘rsatmalar bilan tanishtirish. Talaba bilishi kerak: - AB preparatlarning zamonaviy guruxlarini. - xar bir preparatning ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalarini. - tuberkulinoterapiya, kollapsoterapiya va jarroxlik davolash usullarining ko‘rsatmalari hamda qarshi ko‘rsatmalarini. Talaba bajara olish lozim: - klinik ma’lumotlarga MBTni AB preparatlarga sezgirligini aniqlashni. - statsionar sharoitda nazoratli davolashni tashqillashtirishni. - tuberkulinoterapiya, kollapsoterapiya va jarroxlik davolash usullarini o‘tkazish zaruriyatini aniqlashni. - desensibilizatsiyalovchi va gormonal terapiya o‘tkazishga tavsiya berishni. - to‘g‘ri ovqatlanish, sanator-kurort davolanishga zaruriyat bo‘lsa tavsiya berishni. Talaba amaliy ko‘nikmaga ega bo‘lishlari kerak: - AB preparatlar ta’siri, qo‘llanilishiga ko‘rsatmalar va qarshi ko‘rsatmalarni. - kompleks davoni o‘tkazishni. - tuberkulinoterapiya, kollapsoterapiya va jarroxlik davolash usullarini o‘tkazish tavsiyalarini. - to‘g‘ri ovqatlanish tartibiga rioya qilish, dam olish, qulay klinik sharoitlarda davolanishga tavsiya berishni. 44.. M Moottiivvaattssiiyyaa Sil bilan kasallangan bemorlarni kompleks antibakterial davolash umumquvvatlovchi, dezintoksikatsiyalovchi, desensibilizatsiyalovchi, vitaminoterapiya fonida olib borishga asoslanadi. Zaruriyat bo‘lsa davoni tuberkulinoterapiya, kollapsoterapiya, shuningdek jarroxlik davolash usullari bilan birgalikda olib boriladi. Patogenetik terapiya sifatida to‘g‘ri ovqatlanish, dam olish, shuningdek sanator-kurort sharoitlarda davolanishga tavsiya berish kerak. 5. Fanlararo va fan ichida bog‘liqlik Ushbu mavzuni o‘qitish talabalarning o‘pka va boshqa a’zolarning anatomik tuzilishi, normal va patologik fiziologiyasi, yuqori nafas yo‘llari va boshqa a’zolar funksiyasi xaqida bilimlari; mikrobiologiya – sil mikobakteriyasini aniqlash va xususiyatlarini o‘rganish, shuningdek, terapiya, xirurgiya, ginekologiya, rentgenologiya, yuqumli kasalliklar, endokrinologiya, gematologiya, urologiya, teri-tanosil kasalliklari, oftalmologiya kabi fanlar bilan bir qatorda sil kasalligini boshqa kasalliklar bilan qiyosiy tashxislashga asoslanadi. 6. Darsning mazmuni 6.1. Nazariy qism. Sil bemorlarni davolash O‘pkaning sil kasalligi bilan kasallangan bemorlarni davolashdan asosiy maqsad, kasallikning klinik belgilarini yo‘qotish va patologik o‘zgarishlarni to‘la tuzalib ketishidan iborat. 3amonaviy bosqichda ko‘pchilik bemorlarda davolashning bunday natijasiga erishishning turli xil sabablariga ko‘ra ilojisi yo‘qdir. Ularning xayotini uzaytirish va xayot sifatini yaxshilash, iloji boricha bakteriologik ajratmalarni to‘xtatish yoki kamaytirishdan iboratdir. Sil kasalligining turli xil shakllarini davolash kompleks ravishda olib boriladi. Kompleks davolashning asosiy uslublaridan biri gigieno-dietik rejim fonidagi etuotrop xumuoterapuyadur. Ahamiyatiga ko‘ra ikkinchisi xirurgik davolashdir. SHu qatorda kollapsoterapiya, turli xil patogenetik va nospetsifik vositalar, sanator-kurort davolanishlar qo‘llaniladi. Ximioterapiya Sil kasalligining turli shakllarini davolashda va lokalizatsiyasida, MBTga samarali ta’sir etuvchi xususiyatga ega bo‘lgan dori vositalari qo‘llaniladi. Bu hamma vositalar sil kasalligiga qarshi dori vositalar, o‘tkazilayotgan terapiya - antibakterial yoki etiotrop, ya’ni sil kasalligini ko‘zg‘atuvchisiga ta’sir etuvchi deb ataladi. Qisqartirish va qulaylik uchun "ximioterapiya" termini keng qo‘llanildi. Sil kasalligining ximioterapiya prinsiplariga o‘tgan asrning 50-yillarida asos solingan bo‘lib, keyingi o‘n yilliklarda fizioterapiya, farmakologiya, tibbiyotning taraqqiyoti bilan birgalikda mukammalikka erishildi. Ular ishlab chiqarilgan standartlarda o‘z aksini topdi, normativ xujjatlarda tasdiqlandi va ximioterapiyaning asosini tashqil etdi. Samarali ximioterapiya uchun sil kasalligi ko‘zg‘atuvchisini zudlik bilan yo‘qotish va asosiy sil kasalligiga qarshi dori vositalariga chidamlilikka ega bo‘lgan mutantlikni xosil bo‘lishini oldini olishdan iborat. Sil kasalligi ximioterapiyasi ikki bosqichdan iborat. Birinchi bosqich - davolashning jadal fazasi. Uni MBT ning iloji boricha maksimal sonini yo‘qotish va bakterial populyasiyani sezilarli darajada kamaytirish uchun o‘tkaziladi. Davolashning jadal fazasi kasallikning o‘tkir ko‘rinishini yo‘qotishdan, bakteriya ajratmalarni to‘xtatish va jaroxatlangan a’zolarda ishdan chiqishni bartaraf etishdan iborat. Ikkinchi bosqich - davolashni to‘ldiruv fazasi. U erishilgan natijalarni mustaxkamlash uchun zarurdir. Bu bosqichda saqlanib qolgan MBT ga ta’sir etib, ularni ko‘payishini oldi olinadi. Ikki bosqichli davolash sil kasalligi jarayoni involyusiyasi ketma-ketligiga ta’sir etadi, klinik tupg‘un samara beradi va sil kasalligi reaktivatsiyasini oldini oladi. Sil kasalligi ikki bosqichli ximioterapiyasining asosiy prinsiplari: 1) erma boshlash; 2) opmumal davomiylik va uzluksizlik; 3) dori vosimalarini kombinatsiyasini qo‘llash; 4) komplekmlik; 5) davolashni nazoram qulish; Davolashning samaraliligini sezilarli darajada ko‘tarish sil kasalligini o‘z vaqtida diagnostika qilish, o‘pka va boshqa a’zolarning morfologik o‘zgarishini rivojlanishini oldini oluvchi ximioterapiyani boshlashdan iborat. Sil kasalligi bilan kasallangan bemorlarni puxta va qisman tez davolash, kasallik aniqlangandan keyin darxol davolashni erta boshlash bilan amalga oshiriladi. Davolashning davomiyligi yaxshi samara beradi. Xaddan tashkari qisqa kurs yoki ximioterapiyadan erta bosh tortish, puxta klinik samaraga erishilishini keltirib chikaradi. Buning natijasida kasallikning zo‘rayishiga va sil kasalligi jarayonining progressirlanishi yuzaga keladi. SHu tariqa xaddan tashqari ximiopreparatlarini uzoq qabul qilish oqlanmagan. U zararli reaksiyalar xavfi ostida bo‘lib, bemor organizmida to‘qima metabolizmi buzilishini keltirib chiqaradi va MBT dori vositalariga sezuvchanligini sekin astalik bilan pasaytirib boradi. Sil kasalligi bilan kasallangan bemorning xolati bir necha xaftalik davolashdan so‘ng yaxshilanib borishi mumkin. Bund yaxshilanish ba’zi xolatlarda davolanishni davom ettirishga xojat yo‘q ma’nosida, dori vositalarini qabul qilishni to‘xtatib qo‘yishga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday xolatlarni oldini olish maqsadida, sil kasalligi bilan kasallangan bemorlarga kasallik xususiyatlari xaqida tushuntirish, davolash davomida kasallik dinamikasi xaqida axborot berish zarur. Bunday taktika bemorda uzoq vaqt terapiya o‘tkazishning zarurati xaqida ishonch xosil bo‘ladi va uni o‘tkazishga yordam beradi. Ximioterapiyaning muddatini aniqlashda kasallikning davomiyligiga oldingi davolash ma’lumotlariga, sil kasalligi jarayoni xususiyatlariga va uning dinamikasiga, shu jumladan tanlangan davolash rejimining terapevtik imqoniyatlariga e’tibor beriladi. Sil kasalligini o‘z vaqtida diagnostika qilish natijasida, birinchi marotaba aniqlangan bemorlarda zudlik bilan boshlangan ximioterapiyaning jadal fazasi 2-4 oyni, davolashning to‘ldiruv fazasi - 4-6 oyni tashkil qiladi (hammasi bo‘lib 6-10 oy). Kasallik kechiktirib aniqlangan xolatlarda esa, terapiyaning davomiyligi, odatda, qisman uzaytirilgan bo‘lib, ko‘pincha bir necha yilni tashqil qiladi. Sil kasalligi ximioterapiyasining asosiy qoidalaridan biri kombinirlangan turli xil mexanizmli ta’sirga ega bo‘lgan dori vositalarini qo‘llashdir. U biologik faolligi bilan ajralib turuvchi turli to‘qima strukturasi ichki va to‘qimadan tashkari joylashgan MBT ga ta’sirini ta’minlaydi. Bitta preparat bilan davolash natijasini xar doim ko‘taruvchi natijaviy bakteriostat va bakteriotsid samara yuzaga keladi. Bu xolatlarda MBT yo‘qolishi tezrok amalga oshadi, dori vositalariga chidamlilik kamayadi. Bunday taktika davolashning birinchi bosqichida aniqlanganligi shundaki, ko‘zg‘atuvchining sil kasalligiga qarshi preparatlarga sezuvchanligi kasallik birinchi marotaba aniqlangan bemorlarda aniqlanmagan bo‘lib, zarur bakteriologik tekshirishlarni olib borish uchun bir necha xafta zarur bo‘ladi. SHu tariqa, erta boshlangan davolash samaralidir. SHuning uchun ximioterapiyaga preparatlar kombinatsiyasini qo‘llash bilan kirishiladi va mikrobakteriyalarning ularga bakteriologik sezuvchanligini aniqlashni kutib o‘tirilmaydi. Davolashning birinchi bosqichida asosan sil kasalligiga qarshi 4 ta preparat birdaniga buyuriladi. Ba’zi xollarda jaroxatning kichik ko‘rinishida va bakterioajralmaning yo‘qligida 3 ta preparat bilan chegaralaniladi. Sil kasalligi kech aniqlanganda esa, jaroxatlanishning katta davomiyligida, ko‘pgina destruktiv o‘zgarishlarda, bakterioajralmaning ko‘pligida, shu jumladan MBT ning dori vositalariga chidamliligida ximioterapiyaga 5 ta va undan ortik preparatlar kiritiladi. Ximioterapiya preparatlarining to‘g‘ri dozirovkasida va ularni uzluksiz qabul qilishda yaxshi samara beradi. Qon va to‘qimada preparatlarning yuqori konsnetratsiyasida yaxshi samaraga erishiladi. SHu maqsadda davolash sxemasiga kiritilgan xar bir preparatning xar kungi sutkalik dozasini bemor bir marotabada qabul qiladi. Xar bir preparatni sutkalik dozasini qabul qilish intervali, iloji boricha qisqa bo‘lishi kerak. SHu tarika preparatlarning konsnetratsiyasi yuqori darajasiga erishilganda qonda va undan keyin to‘qimada deyarli bir vaqtda MBT metabolizmi turli zvenolarga birato‘la ta’sir etadi. Preparatni xar kungi bir merotabalik sutkalik dozasini qabul qilish davolashning birinchi fazasida katta ahamiyatga ega. Ikkinchi fazada esa sil kasalligiga qarshi preparatlarni intermitirlangan qabul qo‘llanilishi mumkin (xaftasiga 2-3 marotaba), bunda bemor yaxshi qabul qilib, xavfli reaksiyalarning extimolini kamaytiradi. Dori vositalarini yuborish yo‘llari shikastlanish zonasida ilojiboricha yuqori konsnetratsiyani ta’minlashi kerak. Buning uchun davolashning birinchi fazasida dori vositalarini parenteral yuborishni qo‘llash mumkin. Ikkinchi fazada esa dori vositalarini ichish yo‘li bilan qabul qilish afzalroqdir. Sil kasalligi ximioterapiya jarayonida ba’zi xollarda dori vositalarining ta’siridan zararli natijalar yuzaga keladi. Bunday xollarda qabul qilish uslubi o‘zgartiriladi. Dori vositalarini ko‘tara olishini yaxshilash uchun ko‘p xollarda preparatni sutkalik dozasini yoki intermittirlangan buyurtmani qabul qilishda taqsimlash amalga oshiriladi. SHu tariqa qabul qilish orasidagi intervalini oshirish yoki ularni yuborish yo‘lini o‘zgartirish mumkin. Sil kasalligi shakllarining xilma xilligi, sil kasalligi jarayoni dinamikasi xususiyatlari, turli bemorlarning dorilarni ko‘tara olishining xilma xilligi hamma xollarda ham ximioterapiyani standart sxema asosida olib borishni imkoni bermaydi. Xar bir bemorni davolash, kasallik xususiyatini va bemorning o‘ziga xosligini e’tiborga olgan xolda amalga oshiriladi. Buning uchun vrach sil kasalligiga qarshi aloxida preparatlarni ularning standart kombinatsiyalarini bilibgina qolmay, balki zarur xollarda turli preparatlarni qo‘llashni bilishi kerak. Ba’zi xollarda sil kasalligi ximioterapiyasini samaraliligini gigieno-dietik rejimni qo‘shimcha nospetsifik patogenetik va simptomatik dori vositalarini qo‘llamasdan turib amalga oshirib bo‘lmaydi. Ba’zi xollarda kollapsoterapiya yoki operativ aralashuv zarur bo‘ladi. Ximioterapiyaning etiotrop maksimal samarasi sil kasalligi bilan kasallangan bemorni kompleks davolash sharoitida amalga oshiriladi. Sil kasalligining ximioterapiyasi kecha kunduz davom etadigan yoki kunduzgi statsionarda, ambulatoriya yoki sanator-kurort sharoitlarda o‘tkaziladi. Davolashning hamma diagnostik, profilaktik tadbirlarini va nazorat ketma-ketligini o‘tkazishda davolash jarayonining bu zvenolarida qontakt, o‘zaro aloqa va izchillik zarurdir. YAxshi tashkiliy variant, bu bemorni uzluksiz bitta vrachning kuratsiyasi, u ftiziatriyada yuqori. kvalifikatsiyaga ega bo‘lishi, aralash mutaxassislarga qonsultatsiyaga imqoniyati bo‘lishi kerak. Ximioterapiyaning samaraliligining asosiy shartlaridan biri bu sil kasalligiga qarshi preparatlar - xar kungi yoki intermittirlangan preparatlarni doimiy qabul qilishdir. Davolashda asoslanmagan uzilishlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Bu sil kasalligi bilan kasallangan bemorlarni tuzalib ketish extimolini pasaytiradi va MBT ning dori vositalariga chidamliligini oshiradi. Davolashda orada uzilish yuzaga kelganda, sil kasalligi jarayonining progressirlanish xavfi oshadi, kasallikning qiyin tuzaluvchi shakli yuzaga keladi. Terapiya qancha uzluksiz olib borilsa, unga shuncha kam vaqt sarflanadi. Dori vositalarini noto‘g‘ri va doimiy qabul qilmaslik turmush tarzining normada emasligidan dalolat beradi, bu doimiy yashash joyiga ega emasligi, zararli odatlar, umumiy madaniyatning pastligi, aql-zakovatning yo‘qligidandir. Vrachning zarur vazifalaridan biri, bemorga uning qarindosh urug‘lariga davolashning samarali bo‘lishi uchun sil kasalligiga qarshi dori-vositalarini qabul qilish doimiy ravishda amalga oshirilishi zarurligini tushuntirishdir. Turli xil tushuntirish yo‘llari bilan bemorga dori vositalarini o‘z vaqtida doimiy ravishda qabul qilishni, uni buzishni ma’naviy javobgarligini xis etishini tushunishiga erishish darkor ("ximioterapiyani o‘zi nazorat qilish"). SHu tariqa sil kasalliklariga qarshi preparatlarni qabul qilish o‘z vaqtida nazorat qilib borish zarurdir. Afsuski, ximioterapiyani nazorat qilishning mavjud uslublari - tibbiyot xodimlari ishtirokida dori vositalarini qabul qilish, qon va siydikda dori preparatining konsnetratsiyasini aniqlash - bularning hammasi doimiylikni xar doim ham ta’minlay olmaydi. Bunday xolatlarda davolashning samaradorligi pasayishidan qochib bo‘lmaydi. Sil kasalligining samarali ximioterapiyasi uchun avvalambor uni erta boshlash, optimal davomiylik va sil kasalligiga qarshi preparatlarning ratsional kombinatsiyasini doimiy qabul qilish zarur. Sil kasalluguga qarshu xumuopreparatlar Klinika sharoitida sil kasalligiga qarshi preparatlar 2 ta guruxga bo‘linadi. Birinchi guruxga sil kasalligiga qarshi 5 ta preparatlar kiritilgan: izoniozid, rifampitsin, pirazinamid, etambutol va streptomitsin. Ular asosiy yoki birinchi qatordagi preparat deb ataladi va sil kasalligi birinchi marta aniqlangan bemorlarga buyuriladi. Ikkinchi guruxga: tropionamid (etionamid), kanamitsin, amikatsin, kapreomitsin, sikloserin, rifabutin, PASK va ftorxinolonlar - ofloksatsin, levofloksatsin, miksifloksatsin kiradi. Ikkinchi gurux preparatlari rezerv qatop preparatlari deb ataladi va MBT birinchi qator preparatlariga chidamliligi bilan ajralgan bemorlarga qo‘llaniladi Sil kasalligiga qarshi preparatlar Preparat guruxlari Nomlanishi Umumqabul qilingan qisqartmala r Preparatning xalkaro nomlanishi Asosiy Izoniazid N Izoniazid Rifampitsin R Rifampicin Pirazinamid Z Pyrazinamid Etambutol E Ethambitol Streptomitsin S Streptomycin Rezerv Protionamid (etionamid) Pt Prothionamide (Ethionamide) Kanamitsin K Kanamycin Amikatsin A Amicacin Kapreomitsin Sar Capriomicin Sikloserin Cs Cycloserine Rifabutin R Rifabutin PASK PAS Para- aminosalicylicacid Ftorxinolonlar (ofloksatsin, lefloksatsin, moksifloksatsin) Fg Ofloxacin, levofloxacin, moxifloxacin Asosiy preparatlar Izoniazid (H) - gidrazid izonikotin kislotali - o‘tkir spetsifikaga ega yuqori samarali sil kasalligiga qarshi preparat. MBT ga izoniazidning ta’sir etish mexanizmi ularning DNK fosfolipid sintezini bosish va devor butligini buzilishini oldini olish. Preparat xayot uchun zarur mikrobakteriyalar va temir kationini tashqi va ichki to‘qimalari bilan birlashuvini ta’minlaydi va oksidlanish jarayonini blokirovkalaydi. Izoniazidning yuqori konsnetratsiyasida bakteriotsid ta’sir yuzaga keladi. Ichiga qabul qilishda izoniazid tez so‘riladi, ekssudativ va kazeonekrotik yallig‘langan zonalarga yaxshi o‘tadi. Asosan N atsetiltransferaza fermenti ishtirokida atsetilanish yo‘li bilan izoniazid jigarda metabolizmlanadi. Atsitillanish tezligi genetik faktorlarga bog‘liqdir, ko‘pchilik evropa davlatlarida tez va sekin atsetillanish nisbati 1: 1ni tashkil etadi. Tez va sekin atsetillashida taxminan bir xil bo‘lgan izoniazid konsnetratsiyasi boshlang‘ich cho‘qqisidan keyin, plazmadagi preparat konsentratsiyasi sekin pasayadi. Izoniazid uzilish bilan qabul qilinganda (xaftasiga 2-3 marotaba) uning samarasi sekin atsitillanishga nisbatan yuqoridir. Izoniazidning sutkalik davolash dozasi 5-15 mg-kg. Sutkalik dozani bir martada qabul qilish, taqsimlab qabul qilishga nisbatan samaralidir. Izoniazid odatda ichishga buyuriladi, ammo uni mushak orasiga yuborish yoki tomir ichiga oqizish, tomizish, traxeya ichiga, kaverna ichiga, plevra ichiga, endolyumbal yo‘l bilan yuborish mumkin. Izoniazid kam toksik bo‘lgan dori vositasidir. Zararli reaksiyalar odatda markaziy va periferik asab tizimi yoki jigar tomonidan kuzatiladi. Izoniazid bilan davolashda alkogol qabul qilish mumkin emas, chunki ularning birlashuvi izoniazidning toksikligini zudlik bilan oshirib yuboradi. Izoniazidni yomon ta’sirida boshqaa erkin izonikotin kislotalilar bilan almashtiriladi - ftivazid, metazid, samozid. U lar MBT ga kam ta’sir etuvchan bo‘lib, zararli reaksiyalarni keltirib chiqarmaydi. Izoniazid bilan davolashga qarshi ko‘rsatmalar odatda jigar, buyrak funksiyasining o‘tkir buzilishida, psixozda, epilepsiyada, qonning uvuvchanligi buzilishida kuzatiladi. Izoniazid rifampitsin va protionamidning konsnetratsiyasini oshiradi, streptomitsin ajralishini sekinlashtiradi. Izoniazid va boshqa dori vositalarini bir vaqtning o‘zida buyurilishi bemorning xolatiga e’tiborni qaratishni talab etadi. Izoniazid va boshqa dori vositalarini baravar berish bilan bog‘liq zararli reaksiyalar kuzatilganda, ularni qabul qilishni darxol to‘xtatish zarur. MBT ga izoniazidning birlamchi chidamliligi kamdan kam xollarda kuzatiladi, ammo ikkilamchi chidamlilik ancha tez rivojlanadi. Lekin sil kasalligini qo‘zg‘otuvchisi bilan izoniazid o‘rtasida chidamlilik bemorlarni davolashning klinik samaradorligiga bog‘liq emas. Ba’zi xollarda MBT izoniazid va uning gomologlari (ftivazidga, metazidga, salyuzidga) qarama-qarshi chidamliligi paydo bo‘ladi. Sil kasalliklariga qarshi boshqa preparatlarga qarama-qarshi chidamlilik aniqlanmagan. Rifampitsin (R) - keng kamrovli antibiotik ta’sirga ega bo‘lgan sil kasalligiga qarshi eng yaxshi samara beruvchi preparatdir. U MBT ga bakteritsid tasir beruvchi, sterillizatsiyalovchi xususiyatga ega. Rifampitsinning ta’sir etish mexanizmi asosan polimiraz - RNK ga bog‘liq bo‘lgan dnk kompleksini xosil qilish bilan, RNK sintezini yo‘qotishga asoslangan. Natijada MBT da genetik shakli buziladi, va yangi mikrobakteriyalar xosil bo‘lmaydi. Rifampitsin ichakda yaxshi so‘riladi va organizmdagi suyuqlikka va to‘qimaga singadi. Qonda maksimal konsentratsiyaga 2-3 soatdan so‘ng erishiladi va 12 soatdan ortiq vaqt davomida saqlanib turadi. Rifampitsin organizmdan asosan safro bilan, 25% yaqini esa - siydik bilan chiqariladi. Rifampitsin qabul qiluvchi bemorlarda ko‘z yoshi, balg‘am, siydik va axlat qizg‘ish-to‘k sariq rangda bo‘ladi. Rifampitsinning sutkalik davolash dozasi 10 mg/kg. Odatda preparatning sutkalik dozasini birdaniga ichga qabul qilish yo‘li bilan buyuriladi, ba’zi xollarda xaftasiga 2-3 marta, zaruratda esa taqsimlab qo‘llash buyuriladi. Rifampitsinni tomir ichiga tomchilatib yuborish mumkin: flakondagi preparat 2,5 ml in’eksiya uchun suvda eritiladi va 125 ml 5% glyukoza bilan aralashtiriladi. Rifampitsin eritmasini traxeya va kavernga yuboriladi. Rifampitsin bilan davolash vaqtida og‘ir zararli reaksiyalarning yuzaga kelish xollari juda kam. Oshqozon-ichak buzilishlari, jigar funksiyasining buzilishi kuzatilishi mumkin. Odatda ular davolanishning boshida yuzaga keladi. Vaqtinchalik to‘xtatish yoki dozasini kamaytirish, bunday noxushliklarni yo‘qotadi. Ba’zi xollarda trombotsitopeniya gemolitik anemiya va buyrak etishmovchiligi kuzatiladi. Bunday xollarda preparatni qo‘llashdan bosh tortish kerak. Jigar faoliyati buzilganda va xomiladorlik davrida rifampitsinni buyurish mumkin emas. Rifampitsinni qabul qilish davrida alkogol iste’mol qilish ma’n etiladi. Refampitsinga boshlang‘ich chidamlilik kamdan kam xollarda uchraydi. Ikqilamchi chidamlilik qisman tezrok rivojlanadi. Boshqa sil kasalliklariga qarshi preparatlarga qarma-qarshi chidamliligi aniqlanmagan. Sil kasalligiga qarshi boshqa preparatlarga qaraganda rifampitsin boshqa dori vositalari bilan yaxshi kirishadi, chunki jigar to‘qimasidagi mikrosomal sitoxrom kompeks R-450 ni indutsirlaydi. Natijada ko‘p dori vositalarining metabolik aylanishi tezligi oshadi va qonda kalsiy antogonistlari, barbituratlar, beta-blokatorlar, kortikosteroidlar, neyroleptiklar, diazepam, ba’zi antikoagulyantlar va antiaritmik vositalar (xinidin), teofillin, digoksin, siklosporin darajasi pasayadi. Rifampitsin va boshqa dori vositalarini qabul qilish intervalini uzaytirish maqsadga muvofiq. Ular orasidagi farq 6 soat bo‘lgani maqul. Rifampitsin bekor qilingandan keyin bu dori vositalarini dozasini qayta korreksiya qilish zarur. Pirazinamid (Z) - sintetik yuqori samarali va kat’iy spetsifik sil kasalligiga qarshi preparat. Pirazinamidning MBT ga ta’siri o‘ziga xosdir, chunki kazeoz nekrozi o‘chog‘ida juda sezilarli, u nordon reaksiyaga ega. Pirazinamidning maksimal bakteriostatik samarasi asosan nordon muxitda (rN 5,5) aniqlangan. Pirazinamidning bakteriostatik va sterillizatsiyalovchi faoliyati MBT organizimda pirazin-karbon kislota va MBT fermenti blokadasi kuzatiladi pirazinamidaza- nikotinamidazaga aynlanadi. Pirazinamid ichga qabul qilingandan so‘ng qonga zudlik bilan so‘riladi. Qabul qilingandan sung 1-3 soat o‘tgach qondagi maksimal konsnetratsiyasiga erishiladi. Preparat organizmda bir tekis taqsimlanadi, kazeoz-nekroz o‘choqqa engil o‘tadi. Jigarda pirazinamid metabolizlanadi. Metabolizm maxsulotlari va qisman pirazinamid o‘zgarmagan xolda siydik bilan ajralib chiqadi Pirazinamidning sutkalik davolash dozasi (25-35 mkg/kg) peroral yo‘l orqali buyuriladi. Preparatning sutkalik dozasini birdaniga qabul qilish taqsimlab qabul qilgandan ko‘ra afzaldir. Pirazinamid bilan davolashda ko‘pincha intermittirlangan rejim qo‘llaniladi. Pirazinamidni tavsiya etilgan dozasiga rioya etgan xolda qabul qilinganda zararli natijalar kamdan kam uchraydi. Mushaklarda og‘pik sezilishi, jigar faoliyati buzilishi, qonda siydik kislotasi ko‘payishi mumkin. Odatga ko‘ra ular preparat qisqa muddatga to‘xtatilganda va simptomatik terapiyada tez o‘tib ketadi. Jigar faoliyati buzilishining og‘ir xolatlarida, podagrada, xomiladorlikda pirazinamidni buyurish mumkin emas. Bir marotaba alkogol qabul qilinganda xam zararli natijalar oshadi. Pirazinamid atsitilsalitsil kislotasi, askorbin kislotasi, probenetsid, yod tutib turuvchi rentgen kontrast preparatlar bilan to‘g‘ri kelmaydi. Kortikosteroid preparatlari MBTga nisbatan pirazinamidning faolligini pasaytiradi. MBTning pirazinamidga birlamchi chidamliligi kamdan kam xollarda kuzatiladi, ikkilamchisi qisman sekin rivojlanadi. Sil kasalliklariga qarshi boshqa preparatlarga qapama- qarshi chidamliligi aniqlanmagan. Etambutol (E) - sintetik sil kasalligiga qarshi preparat. Etambutolning ta’sir etish mexanizmi MBT ribonuklein kislotasi stabilizatsiyasiga asoslangan. Natijada mikrobakteriya to‘qima devori sintezi bloklanadi. Bunday samara doimiy va preparatlarning qondagi yuqori konsentratsiyasida yuzaga keladi. Etambutol asosan bakteriostatik ta’sir etadi. Etambutolning sutkalik davolash dozasi 25 mg/kg ichishga byuriladi. Preparatning sutkalik dozasini birdaniga qabul qilish, bo‘lib qabul qilgandan ko‘ra yaxshidir. Etambutol odatda xap kuniga buyuriladi, ba’zida bo‘lib, xaftasiga 2-3 marotaba. Peroral yo‘l bilan qabul qilinganda taxminan preparatning 70% so‘riladi va qondagi maksimal daraja 2-3 soatdan so‘ng xosil bo‘ladi. Etambutol eritrotsitlarda yig‘iladi, ular o‘ziga xos preparat deposiga aylanadi. Sekin astalik bilan etambutol to‘qima va a’zolardagi suyukliklarga taqsimlanadi. Etambutol asosan o‘zgarmagan xolda siydik bilan chiqariladi. Etambutol bilan davolashda zararli reaksiyalar allergiya yoki oshqozon ichak trakti faoliyatining buzilishi bilan kuzatilishi deyarli kam. Ba’zida deyarli jiddiy buzilishlardan - ko‘zning ko‘rish qobiliyatining pasayishi, rangni ajrata olmasliklar seziladi. Preparat bekor qilinganda bu kuzatishlar, odatga o‘tib ketadi. SHunday bo‘lsa ham, etambutol bilan davolashdan oldin va davolash jarayonida oftalmologik nazorat zarurdir. Ko‘z kasalliklari bilan kasallangan bemorlarga etambutol buyurilmaydi. Xomilador ayollarning xomiladorlikning birinchi choragida etambutol bilan davolash tavsiya etilmaydi. Kummulyasiya extimoli mavjudligi sababli, buyrak faoliyati pasaygan bemorlarga preparat extiyotkorlik bilan buyuriladi. Ayniksa extiyotkorlik bolalarni davolashda zarurdir. Etambutolni teturam bilan bir vaqtning o‘zida buyurish mumkin emas. Ularning birgaligi qonda etambutol konsnetratsiyasini oshib ketishiga olib keladi va toksik samara yuzaga keladi. Etambutol shu tariqa spermin, spermidin, magniy preparatlari bilan to‘g‘pi kelmaydi. MBTning etambutolga birlamchi chidamliligi amaliyotda kuzatilmagan. Ikqilamchi chidamlilik juda sekin rivojlanadi. Sil kasalligiga qarshi boshqa preparatlarga qarma-qarshi chidamliligi bo‘zlmagan. Etambutol sil kasalliklariga qarshi boshqa preparatlarga nisbatan sil kasalligini uyg‘otuvchilarga qarshi chidamli dori vositasidir, bu uni qimmatli kompozitsion vosita qilib namoyish etadi. Streptomitsin (S) - birinchi antibiotik, unda birinchi bo‘lib sil kasalligiga qarshi faollik aniqlangan bo‘lib, xozirgi davrgacha o‘z ma’nosini yo‘qotmagan. Streptomitsinning ta’sir etish mexanizmi MBT da oqsil sintezi buzilishiga asoslangan. Preparat nuklein kislota bilan birikib, mikrob to‘qimasi fermenti tuzilishida asosiy o‘rinni egallaydi, ularning almashinuvini buzadi. Kasallikning progressirlangan oqimida MBT shtammlarining tez ko‘payishiga streptomitsin bakteriostatik va bakteriotsid ta’sir etadi. Stareptomitsin nordon muxitda o‘z faolligini yo‘qotadi. Mushak orasiga yuborilganda u tez so‘riladi, qonda maksimal konsnetratsiya yuborilgandan 0,5-1 soat o‘tgach erishiladi. Organizmda streptomitsin bir tekisda taqsimlanmaydi: yuborilgan preparatning ko‘p kismi buyrakda yig‘iladi, kamrogi - o‘pkada, limfatik tugunlarda, seroz yo‘llarda. Preparat mushaklarga, suyaklarga va Markaziy Asab Tizmiga deyarli singimaydi, 24 soat davomida streptomitsinning 60-80% buyrak orqali chiqariladi. Streptomitsinning 16 mg\kg dozasini bir maxal mushak orasiga yuboriladi. Zarur bo‘lib qolganda streptomitsinni traxeyaga, plevra bo‘shlig‘iga, kaverna ichiga yuborish mumkin. Endolyumbal yuborish uchun stretomitsin xlorkal’siyli kompleksi ishlatiladi. Streptomitsin bilan davolashda ko‘prok vestibulyar va koxlyar buzilishi uchrab turadi, eshitishning pasayishi ko‘prok qaytmas jarayon sifatida yuzaga keladi. Nojuya tasirlar yuzaga kelganda o‘z vaqtida aniqlab preparatni boshqasiga almashtirish lozim. Bundan tashqari dori preparatiga qarshi allergik reaksiya rivjlanishi ko‘prok uchraydi. Kam xollarda - nevropatiya, qon yaratilishining buzilishi yuzaga kelishi kuzatiladi. Streptomitsinning buyurishga qarshi ko‘rsatma bo‘lib III juft bosh miya nervining zaralanishi buyrakar funksiyasining buzilishi, gipertoniya kasalligi, obliteratsiyalovchi endoarterit, o‘ta seziluvchan reaksiyasining yuzaga kelishi xisoblanadi, ayniqsa bolalar bu preparat bilan davolvnganda extiyot bo‘lishi talab etiladi. Streptomitsinni ampitsilin, florimitsin, kapreomitsin, amikomitsin bilan kobinatsiyalarda ishlatmaslik maqsadga muvofik, chunki bu preparatlarning hammasi VIII juft bosh miya nervini zararlaydi. Ikqilamchi turg‘unlik esa tez yuzaga keladi. Streptomitsin, kanamitsin, florimitsinlar orasida noto‘liq kesishma turg‘unligi mavjud boshqa preparatlar bilan kesishma turg‘unligi aniqlanmagan. Kasallikni erta bosqichlaridan streptomitsin bilan davolash boshqa tuberkulyozga qarshi preparatlarga sezuvchanlikning pasayish extimolligini kamaytiradi. Rezerv preparatlar. Protionamid (Pt) ximiopreparat xisoblanib etionamid gomologi xisoblanadi. Protionamid ta’sir mexanizmi bakteriya xujayrasida modda almashinuvchining buzilishi bilan bog‘liq. Asosan bakteriostatik ta’sir ko‘rsatadi. Bakteriotsid effektini ko‘rsatish ham mumkin. Protionamid kislotali muxitda o‘zining faolligini saqlaydi. Protionamid oshqozon-ichak traktidan sekin so‘riladi. Qonda maksimal konsnetratsiyaga qabul qilingandan 1-2 soatdan keyin erishiladi. Preparat butun organizmga bir tekisda tarqaladi, gematoensefalik barerdan yaxshi o‘tadi. 90 % jigarda metabolizmga uchraydi. Protionamidning sutkalik davolovchi dozasi 15 mg/kg odat da preparat ichishga buyuriladi. Zarurat tug‘ilganda vena ichiga tomchilatib va rektal yuborish mumkin. Preparatni ko‘tara olish hammada xar xil: oshqozon-ichak trakti tomonidan buzilish, asosiy nojuya ta’sirlari: nefrotoksik, psixik buzilishlar kamrok jigar disfunksiyasi, (ugri) toshmalari paydo bo‘ladi. Qarshi ko‘rsatma: jigar zararlanishi, epilepsiyalar, qon yaratilishining buzilishi, surunkali alkogolizm, xomiladorlik. Gipotenziv preparatlar, fenotiazin bilan antogonist Pt bilan davolash vaqtida alkogol istemoli mumkin emas. MBTning Pt ga birlamchi turgunligi kam uchraydi. Ikqilamchi turg‘unlik ham uchraydi. Etionamid, tibon, izoniazidga kesishma turg‘unlik qilishi mumkin. Etionamid- protionamiddan ilgariroq topilgan, tuberkulyozga qarshi preparat. Bu preparatning asosiy xarakteristikasi bir-biriga o‘xshab ketadi. Etionamidni toksik ta’siri ko‘prok. Uning nojuya ta’sirlari ko‘prok kuzatilgan. SHu sababdan kam ishlatiladi. Kanamitsin (K) - Aminoglikozidlar guruxiga kiritilgan. Bakteriostatik ta’sir ko‘rsatadi. MBTda oqsil sintezini buzilishi bilan ta’sir ko‘rsatadi. Kanamitsin ribosomada spetsifik proteinlar blokadasi va polipektid zanjiri xosil bo‘lishining buzilishi bilan ta’sir ko‘rsatadi. Streptomitsindan kuchsizrok. Lekin, streptomitsinga chidamli shtammlarga ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ega. Mushak orasiga yuborilganda kanamitsin tez so‘riladi, 45-55 kg ogirlikdagi bemorlarni kombinatsiyalashgan preparatlar bilan davolash metodikasi yaxshi ishlab chiqilgan. Bemorlarni yuqoridagi sxema bo‘yicha davolashda qo‘shimcha korreksiyalar qilish kerak. Silga qarshi preparatlar ta’sirining umumiy qonuniyatlari. In-vivo silga qarshi preparatlar asosan bakteriostatik ta’sir qiladi, lekin izoniazid, rifampitsin, streptomitsin va boshqa ftorxinolon qatoridagi preparatlar bakteriotsid ta’sir ko‘rsatadi. Bunday effekt asosan preparatlarning sil tayoqchasiga ta’sir mexanizmiga va uning shikastlangan soxadagi miqdoriga bog‘liq. Asosiy silga qarshi preparatlarning klinik effektiga ko‘zg‘atuvchining qaerda joylashganligi ham ta’sir qiladi. Ko‘zg‘atuvchi xujayra tashqarisida joylashsa unda rifampitsin, izoniazid, streptomitsin, xujayra ichida bo‘lsa rifampitsin, pirozinamid, izoniazid yaxshi ta’sir qiladi . Qo‘zg‘atuvchi xujayra tashqarisida joylashsa ko‘pincha to‘qimaning ekssudativ reaksiyasi ustunlik qiladi. Produktiv yallig‘lanish o‘zgarishlariga ko‘zg‘atuvchining xujayra ichida joylshpganligi xos. Sil tayoqchalari joylashishiga bog‘liq bo‘lgan silga qarshi preparatlarning faolligi Preparat Faollik Izoniazid Rifampitsin Streptomitsin Kanamitsin Florimitsin Kapriomitsin Pirazinamid Etionamid Etambutol Sil tayoqcha xujayra ichida va tashqarisida joylashganda faol. Sil tayoqcha xujayra ichida joylashganda kuchsiz, xujayra tashqarisida kuchli Sil tayoqchasi xujayra ichida joylashganda kuchli, xujayra tashqarisida kuchsiz. Sil tayoqchasi xujayra ichida joylashsa kuchsiz, xujayra Protionamid Siklotseril PASK Tibon tashqariisda o‘rtacha. Sil tayoqcha xujayra tashqarisida va ichida joylashganda kuchsiz. Faol silda yallig‘lanish reaksiyasi ko‘pincha aralash eksudativ- proliferativ xarakterli bo‘ladi.SHuning uchun davolashda bir vaqtda xar xil preparatlar ya’niy sil mikobakteriyasi xar xil joylashganda ham ta’sir qiladigan preparatlar ishlaitlishi kerak. YAllig‘lanishning so‘rilishi va qattiqlashishi davrida sil tayoqchalari asosan xujayra ichida joylashadi, shuning uchun xujayra ichiga ta’sir qiladigai yuqori faollikdagi preparatlar ishlatilishi kerak. Silga qarshi preparatlar ta’sir effektivligi bakterial populyasiyaning o‘sish tezligi na metobolik faolligiga bog‘liq. Faol silda bakteriyaning tez ko‘payuvchi shtammlari ustunlik qiladi. Bunday mikobakteyariyalarning xujayra tashqarisida joylashgan xolatlarda rifampitsin, izoniazid va streptomitsin, xujayra ichida bo‘lganda pirazinamid buyurish maqsadga muvofiqdir. Sil yallig‘lanishi so‘rilib, qattiqlashib borishi bilan birgalikda mikobakteriyalarping metobolik faolligi ham pasayib boradi. Lekin davoni vaqtidan oldin bekor qilish yoki qo‘shimcha ichki va tatshqi muxitping nojo‘ya ta’sirlari natijasida mikobakteriyaiing faolligi yana kuchayishi mumkin, shuning uchun sil bilan og‘rigan bemorlarning populyasiyalari aniqlanadi. SHunga ko‘ra bir vaqtning o‘zida izoniazid, rifampitsin, pirazinamidni qo‘llash maqsadga muvofiq. SHunga ko‘ra davolash rejasini tuzganda bu preparatlar kombinatsiyasi asosiy davo xisoblanadi, kerak bo‘lganda bularga boshqa preparatlar qo‘shiladi. 4-preparat sitfatida ko‘pincha streptomitsin yoki etambutol buyuriladi. Izoniazid, rifampitsin, pirazinamid na streptomtsin (yoki etambutol) kombinatsiyalari davolashning 1-bosqichida buyuriladi. Davolashning 2-etapida ko‘pincha ikkita preparat kombinatsiyasi izoniazid va rifampitsin qo‘llaniladi. Boshqa preparatlarni qo‘shish xaqidagi masala sil jarayonning xususiyati, mikobakteriyaning sezgirligi va bemorning individual xususiyatlarini xisobga olgan xolda xal qilinadi. Ximioterapiya usuli preparatlarning mikroblarga bo‘lgan o‘ldiruvchi ta’sirini maksimal ta’minlab berishi doriga chidamli shtammlarnint xosil bo‘lishini oldini olishi va imqoni boricha bemorlar uchun noqulayliklar yaratmasligi kerak. Ximioterapiyaning asosiy sxemasi izoniazid, rifampitsin va pirazinamid kombinatsiyalaridan iborat. Qolgan preparatlar ularning kombinatsion partnyorlari xisoblanadi. Sil bilan og‘rigan bemorlarga ximioterapiya sxemasiii tuzishda kasallikning qachon boshlanganligi va silga oid shikastlanishniig xususiyati bakteriya ajratishning bor yoki yo‘qligi, sil tayoqchasining preparatlarga sezgirligi va olib borilgan davoning davomiyligi va natijasini xisobga olgan xolda shartli ravishda guruxlarga bo‘linadi. 2003-yili Sog‘liqni saqlash vazirligi oldingi va xalqaro tajribalarga suyangan xolda individual reja asosida davolash uchun asos bo‘ladigan ximioterapiyaning standart rejimini tasdiqladi. Sil kasalligi ximioterapiyasining standart rejimi. Bemorlar guruxi. Davolash etapi Jadal bosqich. To‘ldiruv bosqich. Birinchi aniqlangan BK + Va tarqalgan sil bilan og‘rigan. Sil tayoqchasining doriga chidamliligi xavfi yuqori NRZE/ S- 2 oy NRZES-2 0Y NRZE- 1oy Kattalar:NR-4 oy yoki NE 6 oy bolalar;HR- 6-oy HZE 6oy Kattalar :HRE- 5 oy Bolalar : HRE- 6 oY bo‘lmagan avval davolangan Sil tayoqchasining doriga bo‘lgan chidamlilik xavfi yuqori bo‘lgan, oldin davolangan Birinchi marta aiiqlangan, chegaralangan davomiylikdagi bakteriya ajratmaydigan Sil mikobakteriyalarining doriga chidamliligi tasdiqlangan NRZE Pt Sar yoki K Ig-3oy Kattalar: HRZE- 2 oy Bolalar : HRZ/ E - 2 oy Z, E, Pt, Sar, K, Fg, Rb, Cs, PAS yuqoridagi preparatlarning kamida 5 tasini 6oy dan kam bo‘lmagai vaqt davomida Mikobakteriyaninng sezgirligini xisobga olgan xolda individual 2- 3 preparatni 6 oydan kam bo‘lmagan xolda. HR- 4 oy yoki NE- 6-oy E, Pt, Fg, Rb, Cs, PAS individual mikobakteriyaning sezgirligini xisobga olgan xolda minimum 3 ta preparatni 12 oy dan kam bo‘lmagan vaqt davomida Ximioterapiya effektivligini nazorat qilish va davo natijalarini baxolash. Ximioterapiyani boshlashdan oldin kompleks birlamchi fizikal, labarator rentgenologik kerak bo‘lgan xollarda instrumental tekshiruv o‘tkazish kerak. Etambutolni tavsiya qilishdan oldin oftalmolog ko‘rigidan, streptomitsin yoki boshqa aminoglikozidlarni buyurishdan oldin otoloringolog ko‘rigidan o‘tkazish kerak. Jarayonni davolash labarator tekshiruvlardan keyin olib boriladi, va xar oyda reja bo‘yicha oftalmolog va otoloriigolog ko‘rigidan o‘tadi. Bir vaqtning o‘zida rifampitsin, pirazinamid,izoniazid va boshqa silga qarshi dorilar kombinatsiyasini qo‘llashni amalga oshiradigan rejim yuqori darajada sterilizatsiyalovchi xususiyatga ega. Buni qo‘llanganda turg‘un klinik tuzalishga erishish extimoli yuqori bo‘ladi. Nojuya ta’sirini bartaraf etish va profilaktikasi 10-15 % bemorlarda silga qarshi ximiya terapiyani asoratlanishiga olib keladigan xolatlar nojuya ta’sirlardir. Nojo‘ya ta’sirlar barcha malum bo‘lgan silga qarshi preparatlarni qo‘llaganda yuzaga chiqishi mumkin. Ularni xususiyati va uchrash chastotasi farklanadi. 4% bemorlarda nojuya ta’sirlari xayot uchun xavf soladigan darajada bo‘ladi va preparatni bekor qilishga asos bo‘ladi. Silga qarshi preparatlar bilan davolashda paydo bo‘ladigan nojuya ta’sirlar allergik yoki toksik xarakterli bo‘ladi. Ayrim vaqtlarda ularni bir-biridan farqlash mumkin bulmay qoladi. Bunday nojuya ta’sirlar toksik allergik deb ataladi. Allergek genezga ega nojuya tasirlar bir tipli bo‘ladi va silga qarshi preparatning ximiyaviy xususiyatiga bog‘liq bo‘lmaydi. Bu reyaksiya quyidagicha yuzaga chiqishi mumkin: toshma, teri qichishi, rinit, xarorat oshishi, bronxospazm kam xollarda Kvinki shishi kuzatiladi. Silga qarshi preparatlar va ularni qo‘llashga qarshi ko‘rsatmalar. Preparatlar Qarshi ko‘rsatmalarga sabablar Izoniazid Jigar o‘tkir zararlanishi, epilepsiya, psixozlar. Rifampitsin Anamnezda rifampitsinga yuqori sezuvchanlik, buyrak etishmovchiligi, ko‘ruv nervi kasalligi. Pirazinamid Jigar o‘tkir jaroxati, podagra, Streptomitsin, kapreomitsin, amikatsin VIP juft nervi jaroxati, buyrak kasalligi, xomiladorlik. Etambutol Ko‘ruv nervi kasalligi, katarakta, retinit, buyrak etishmovchiligi. Protionamid Oshqozon-ichak kasalliklari, buyrak kasalligi, epilepsiya, psixoz, xomiladorlik. Sikloserin Psixoz, surunkali alkogolizm, xomiladorlik. PASK Oshqozon-ichak kasalliklari, jigar va buyrak kasalliklari, gipoterioz. Tioatsetazon Oshqozon-ichak kasalliklari, jigar va buyrak kasalliklari, qon a’zolari kasalliklari. Ftorxinolonlar Ftorxinolon qtori preparatlariga yuqori sezuvchanlik, xomiladorlik. MBT ning silga qarshi preparatlarga chidamlilik mezonlari. Preparat Dorilarning ta’sir qiluvchi minimal konsnetratsiyasi mkg/l Suyuk muxit Qattiq muxit Izoniazid Rifampitsin Streptomitsin Etambutol Protionamid Kanamitsin Florimitsin Sikloserin Tioatsetezon 1 1 5 2 5 10 10 30 10 1 20 5 2 30 30 30 50 2 Sil bilan kasallangan bemorlarni davolash natijasi tanlangan dori vositalar sil mikobakteriyalariga ta’sirchanligiga bog‘liq. SHuning uchun davolash kursini boshlashdan oldin sil ko‘zg‘atuvchisi shtamlarini tanlangan dori vositalariga sezuvchanligini aniqlash kerak. Sil mikobakteriyalarining dorilarga chidamli shtamlarini shakllanishi kasallikni kech aniqlash, ko‘p miqdorda bakteriya ajralishi, ko‘plab sil o‘choqlarining oxirigacha etkazilmagan davo natijasida rivojlanadi. Mikobakteriyalarda istalgan silga qarshi dori vositalariga chidamlilik rivojlanishi mumkin. Sezuvchanlikning rivojlanishi ko‘p jixatdan davolash tartibiga bog‘liq. Sil mikobakteriyalarida davolash paytida biror bir preparatga chidamlilik shakllansa boshqa ta’sirchan preparatga almashinilib kombinatsiyalash kerak. Mikobakteriyalarning chidamliligi shakllangan bo‘lsa ham izoniazid bilan davolash to‘xtatilmaydi. Dorilarga chidamli bo‘lgan sil kasalligini kimyoterapevtik davolash bir kancha kiyinchiliklarni tugdiradi. Bunday bemorlarni davolash uchun medikamentoz ta’minot, klinik, labarator va rentgenologik kuzatuv, turli xil davolash taktikalari, malakali mutaxassislar qonsultatsiyalari kerak bo‘ladi. Eng samarali preparatlar ftorxinolon guruxidagi preparatlar – ofloksatsin, levofloksatsin, moksifloksatsinlar xisoblanadi. Davolash jarayonida terapiyani individual tanlash, kelib chiqishi mumkin bo‘lgan nojuya ta’sirlarni oldini olish va bartaraf etish, kollapsoterapiyani yoki kerak bo‘lsa jarroxlik amaliyotini o‘z vaqtida qo‘llay bilish zarur. O‘pka silini statsionar va ambulator sharoitda davolash. YAqindagina SSSR va Rossiyada sil kasalligini davolash sotsial-ekonomik sharoit va ftiziatriya taraqqiyoti darajasi bilan bog‘liq edi. Statsionarda kasallikni tekshirish va tashxisni aniqlash rejali davolash uchun juda yaxshi sharoitlar yaratilgan edi. Asosiy ahamiyat sil bilan kasallangan bemorni tezda izolyasiyalab epidemiologik xavfini oldini olishga qaratilgan edi. Davolashni statsionar sharoitda to bakteriya ajralishi tugamaguncha va zararlangan o‘choqlar yaxshillanguncha davom etishi zarur bo‘lgan. Birinchi marta sil kasalligi aniqlangan bemorlarni ambulator sharoitda davolash sobiq SSSRda qo‘llanilmagan edi. Uni faqat asosan remissiya xolatidagi bemorlarni davolashda kasalxona-sanator sharoitda qo‘llanilar edi. Faqatgina gospitalizatsiyaga ulgurilmagan xolatlar bundan mustasno. CHunki ambulator sharoitda davolash statsionar davolashga qaraganda gigienik talabni qondira olmaslik, davolash jarayoni va uni ko‘tara olish-olmaslikni nazorat qilib bo‘lmaydi deb xisoblanardi. Xozirgi vaqtda bu qarashlar qayta ko‘rib chiqildi. Bunda sotsial-iqtisodiy omillarni o‘zgarishi, tashxis usullarining rivojlanishi, terapevtik va xirurgik muolajalarni tarakqiy etishi sabab bo‘ldi. Birinchi marta o‘pka sili aniqlangan bemorlarni sotsial xolati turli ko‘rinishda bo‘ladi. Ularni ko‘pchiligi piyonistalar, giyoxvandlar va ma’naviy buzuq insonlar xisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida bu kasallik aqliy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi, oliy va o‘rta ma’lumotli tabaqalarda ham uchraydi. Umumiy tendensiya bu sil kasalligidan tez va to‘liq davolanishni istayotganlar va yaxshi davolanmayotgan bemorlarni qiyosiy tashxislashdan iborat. Bunday xolatlarda o‘pka sili bilan bemorlarni gospitalizatsiya qilish befoyda va samarasiz. YAna shunga e’tibor berish kerakki, statsionar davolash ambulator davolashga qaraganda 3 barobar qimmat. O‘pka sili tashxisi bilan kasallarni tezda gospitalizatsiya qilishga bo‘lgan avvalgi qarashlar xozirda eskirgan. Zamonaviy laborator va rentgenologik tekshirishlar xozirda birinchi marta o‘pka sili bilan kasallanganlarni ambulator sharoitda tezda aniqlash imkonini beradi. Ular tashxisni to‘g‘ri qo‘yish, sil jarayonining faollik darajasini va ratsional davo usulini aniqlashga qulay. Ftiziatriya klinikasida nojuya ta’sirlar bartaraf etilgandan so‘ng, past dozadan izoniazid bilan davo boshlash mumkin. Agar ko‘tara olmaslik davom etaversa, davolashni izoniazid gomologlari (ftivazid, metazid)ga almashtirish kerak. Rifampitsin va pirezinamid tomonidan nojo‘ya reaksiyalar rivojlanganda anologik davolash natijasida kelib chiqqan pellagra simptomlarini bartaraf etish uchun nikotinamid eng yaxshi tanlov preparati xisoblanadi. Uni kuniga 0,025 grammdan 1-2 maxal buyuriladi. Extimoliy dispeptik buzilishlarni bartaraf etish uchun vismut nitrat kuniga 4 maxal 0,25 gr ovqatdan 15 minut oldin yoki vinalin kuniga 3 maxal 1-2 tabletkadan beriladi. Sikloserinning toksik ta’sirini kamaytirish maqsadida tunda beriladi. Glyutamin kislotani kuniga 3 maxal 1,5 grdan ichish uchun buyuriladi. Undan tashqari relanium 1-2,5 mg dan yoki fenazenam 1-2mg 1-2 maxal, vitamin V6 120 mg dan 4 maxal ovqatdan keyin qo‘llaniladi. PASK yoki tiotsetozon qo‘llanilganda nojo‘ya toksin ta’siri rivojlansa, ulardan voz kechish kerak. Ko‘pincha silga qarshi preparatlar nojo‘ya ta’siri kimyoterapiyaning boshlang‘ich 2 oyida rivojlanadi. Sil kasalligini davolashda kelib chiqadigan nojo‘ya ta’sirlarni profilaktika choralari yordamida oldini olish mumkin. Ko‘pchilik nojo‘ya ta’sirlarni medikamentoz va kimyoterapiyani o‘zgartirish yo‘li bilan bartaraf etsa bo‘ladi. Sil qo‘zg‘atuvchisining dorilarga chidamliligi va kimyoterapiya metodikasi. Sil mikobakteriyasini silga qarshi preparatlarga ''chidamli'' va ta’sirchanligini belgilashda bir qancha terminlar ishlatiladi. Mikobakteriyalar shtamlari 2 yoki undan ortiq preparatlarga chidamli bo‘lsa, polirezistenlik deb ataladi. Polirezistent mikobakteriyalar orasida eng asosiylari bu izoniazid va rifampitsinga chidamlilari xnsoblanadi. Bunday xolat "multirezistent sil" deb ataladi. Bir qancha dorilarga chidamli sil kasalligini etiolologik jixatdan xavfli va davolanishi qiyin bo‘lgani uchun aloxida e’tibor talab qilinadi. Dori vositalarga tur-g‘un mikobakteriyalar, avval sil bilan davolangan bemorlarda ham birinchi marta kasal bo‘lgan bemorlarda ham kuzatiladi. Gospitalizatsiyani talab etadigan tekshirish usullari yo‘q. Faqatgina torakoskopik va ochiq biopsiya usullaridan tashqari. Lekin bu usullar juda kam ishlatiladi. Fan taraqqiy etishi va o‘pka silinini davolash imkoniyatlari oshishi tufayli silga qarshi choralar uchun ambulator sharoitni tanlash imkoni bermokda. Rifampitsin kabi yangi dori vositalarini keng qo‘llanilishi natijasida silni davolash samaradorligi oshdi. Tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, rifampitsin va izoniazidni birga qo‘llash natijasida kasallikni davolashni va sil o‘choqlarini sterilizatsiya qilishda yuqori samaradorlik berishi aniqlandi. Asoratlanmagan silda silga qarshi dori vositalarni kombinatsiya qilib davolash 3-4 xafta ichida to‘liq, sog‘ayish imkonini beradi. Kasallikning topilguncha, dovolashgacha bo‘lgan davrda bemorlar asosan xavfli xisoblanadi. Dori vositalariga mikrobakteriyalarning chidamliligi oshishi passiv bakteriya tashuvchanligi epidemiologik va gospitalizatsiya tomonidan qiyinchilik tug‘diradi. Asosiy prinsip- silni davolashda ximioterapiyani effektivligi, yaxshi so‘rilishi, izoniazid rifapitsin, pirazinamidning 1 marta qabul qilinishi xisoblanadi. Zamonaviy yuqori effektivli davolashning qisqa bo‘lishi, boshqa intermittirlovchi metodlarning qo‘llanishi, ambulator sharoitida yaxshi xisoblanadi. Bu narsa yangi bemorlarni aniqlash va davolashga yordam beradi. Xirurgiyani rivojlanishi o‘pka tuberkulyozini davolashning xirurgik yo‘lini ochib berdi. Operativ davolashda tavakallik kam bo‘ladi. Bazi xolatlarda ximioterepiyani kasallikning erta bosqichida ishlatish mumkin, bu esa davoni qisqarishiga davoni yuqori effektivligi xisoblanadi. Ambulator davolashda sotsial, psixik omillar ta’sir qilishni kamaytirish kerak. Xozirgi paytda ambulator ximioterapiya keng qo‘llanilmoqda. Tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki statsionar davolashni 25% bemorlar yaxshi tushinishadi. Bunday davolash usuli nafaqat yuqori effektiv, qo‘zish chastotasini va qayta kasallanishni kamaytiradi. SHifoxona sharoitda davolashga taluqli. -kasalxona ichi infeksiyasini inkor qilish, dorilarga chidamli shtamlari bilan zararlanishini oldini olish; - bemorlarni uzok ko‘p kasalxonada yotishni oldini olish; -davolanishni kam xarajat qilishi, tubukulyozga qarshi vositalarni tejash. Ambulator ximioterapiya asoratlanmagan o‘pka tuberkulyozida ko‘p ishlatiladi. Statsionar sharoitda bemorlar tibbiy xodimlar tamonidan kuzatiladi, dori olishadi, tekshirishlardan o‘tkaziladi, kechqurun uyga qaytishadi. Gigieno-dietik rejim ximioterapiyaning asosiy omilidir. O‘pka tuberkulyozi qo‘yidagi xolatlarda kasalxonaga yotkiziladi: - tuberkulyoz o‘tkir shakli, miliar,kazeoz pnevmoniya, sil meningiti; - tarqalgan tuberkulyoz, massiv bakteriya ajratuvchilar; - tubekulyozga qarshi preparatlarga chidamli shtamlar aniqlanganda - og‘ir qo‘shimcha kasalligi bor bemorlar (qandli diabet, oshqozon yara kasalligi va bsh.); - xronik alkogolizm bilan , narkomaniya bilan, ruxiy bemorlar. O‘pka tuberkulyozini davolashda xar bir bemorga individual dori vositasini tanlash kerak. O‘pka tuberkulyozini xirurgik davolash. 18-asrdan beri og‘ir tuberkulyoz bilan og‘rigan bemorlarga yordam berishga xarakat qilinyapti. Yiring olib tashlash Gippokrat davrida ham qo‘llanilgan, bizga ma’lumki o‘pka rezeksiyasi yaxshi usul bo‘lgan lekin diagnostika yomonligi, operatsiyaning yomon natija bilan tugashiga olib kelgan. 19-asrning oxiri 20-asr boshida o‘pka tuberkulyozini davolashda sun’iy pnevmotoraks qo‘llaniladi. 1910-1913 yili Stokgolmlik terapevt X.YAkobeus plevra bo‘shligini ko‘rish uchun tarokoskopiya va termokaustika qo‘llagan. Rossiyada birinchi marta plevra bo‘shlig‘ini tarokoskopiya termokaustikani K.Esipov qo‘llagan. Qisqa vaqt ichida ko‘p xirurglar va ftiziatrlar tarokokaustikani o‘zlashtirdi. O‘pka tuberkulyozida xozir keng tarqalgan usul xisoblanadi. Tarokaustika zamonaviy mini invoziv xirurgiyaning asosi xisoblanadi. Kunduzgi statsionarning asosiy ahamiyati bemorlar uchun asosiy o‘rin egallaydi. Ushbu mashg‘ulotda qo‘llaniladigan yangi texnologik usullar:“Uch bosqichli intervyu”, “Aqliy xujum”, “O‘rgimchak to‘ri” usullari. “Uch bosqichli intervyu” usuli Bosqichlar: Barcha talabalar 3 guruxga bo‘linadi: - birinchi gurux talabalari – bemorlar; - ikkinchi gurux talabalari – vrachlar; - uchinchi gurux talabalari – ekspertlar. Xar bir gurux uchta talabadan iborat bo‘lib, quyidagi rollarni ijro etishadi: «vrach», «bemor», «ekspert – umumiy amaliyot shifokori». «Bemorga» anonim ravishda diagnoz aytiladi, xar bir gurux 10-15 daqiqa davomida muxokama qilinadi. «Ekspert» - ham “vrach” xarakatlarini, ham “bemor” xarakatlarini baxolaydi va quyidagi jadvalga kiritadi: - qaysi xarakt to‘g‘ri bajarilgan; - qaysi xarakat noto‘g‘ri bajarilgan; - qanday qilishi kerak edi. Vrach – so‘rab-surishtirish usuli orqali shikoyatlari, anamnezini yig‘ishi; bemorni ko‘zdan kechirishi, palpatsiya, perkussiya, auskultatsiya qilishi kerak. Yig‘ilgan ma’lumotlarga asoslanib, to‘g‘ri tashxis qo‘yishi, qiyosiy tashxislash va yakuniy tashxisni asoslay olishi kerak. SHuningdek, vrach kasallikning xayotdagi ijtimoiy tomonlari, ovqatlanishni ahamiyati va uzoq muddat davolanishi xaqida ma’lumotlar berishi kerak. Ekspert qonsultatsiya kartasida o‘tkazilgan muxokama bosqichlari va vaqtni qayd etadi. Ekspert ishni tugatgandan so‘ng o‘tkazilgan muxokamani baxolaydi. Xulosa gurux oldida e’lon qilinadi. Masala. Bemor 40 yoshda. Kardiologiya bo‘limda “YUIK”. Zo‘riqish stenokardiyasi” tashxisi bilan davolanmoqda. SHikoyatlari: uzoq vaqtdan beri quruq yo‘tal, yurak etishmovchiligi simptomlari. Rentgenologik: ikkala tomon kosto-diafragmal sinuslarida jadal, gomogen, gorizontal satxga ega bo‘lgan soyalar. 1. Sizning taxminiy tashxisingiz. 2. Taqqoslama tashxis. 3. Taqqoslama tashxis maqsadida tekshirish rejasini tuzing. 4. Sindromologik va simptomatik davo. 5. Sizning taktikangiz. № Javob Maks. ball To‘liq javob Noto‘liq javob Qoniqar- siz javob 1 YUIK. Zo‘riqish stenokardiyasi Gidrotoraks sindromi 30 20-30 5-19 0-4 2 Turli etiologiyali ekssudativ plevritlar, plevrogen sirroz 20 10-20 5-9 0-4 3 Qonning umumiy taxlili, plevra bo‘shlig‘i punksiyasi, plevral suyuqlik taxlili, Mantu sinamasi, EKG 20 10-20 5-9 0-4 4 Kardiologik terapiya, tinchlatiruvchi davo 10 7-10 4-6 0-3 5 Kardiolog nazorati 20 10-20 5-9 0-4 “Aqliy xujum” usuli Bosqichlar: 1. Talabalar 2 guruxga bo‘linadi. 2. Kichik guruxlarga (3-4 kishi) savollar beriladi. 3. Gurux ichidagi muxokamaga 30′ ajratiladi. 4. Javoblar yozma ravishda rasmiylashtiriladi. Vazifa muxokamasida xar bir talabani ishtiroki inobatga olinadi. Talabalar o‘qituvchi bilan birga hamma javob variantlarini faol muxokama qilishadi. Noto‘g‘ri javoblar va noto‘g‘ri variantlar tanqidiy baxolanadi. Talabalar bilimini mustaxkamlash maqsadida javob variantlari yozib olish uchun beriladi. Savol. O‘choqli sil faolligini nima tasdiqlaydi? № Javob Maks. ball To‘liq javob Noto‘l iq javob Qoniqar siz javob 1. Intoksikatsiya simptomlari 30 20-30 5-19 0-4 2. Laborator taxlillar 20 10-20 5-9 0-4 3. Rentgen tekshiruv 20 10-20 5-9 0-4 4. Mantu va Kox sinamalari 30 20-30 5-19 0-4 6. 2. Analitik qism. Vaziyatli masalalar: 1. 16 yoshli o‘smir. 7 kundan beri kasal. SHikoyatlari: tana haroratining subferil darajagacha ko‘tarilishi, asta-sekin kuchayib boruvchi quruq yo‘tal, yo‘tal xuruj qilganda qayt qilish va ko‘karib ketishga. Ob’ektiv: umumiy ahvoli o‘rtacha og‘irlikda, bemor shishgan, qovoqlari osilgan. Terisi va sklerasida qontalashlar. Perkussiyada ikkala o‘pkada qutichasimon tovush. Auskultatsiyada quruq jarangli hirillashlar eshitiladi.