1 Amaliy mashg‘ulot Amaliy mashg‘ulot mavzusi: Tuberkulyozning klinik tasnifi. O‘pka tuberkulyozi bemorlar bilan studentlarni ko‘rigi va kasallik tarixini to‘ldirish. SILNING KLINIK TASNIFI ( O‘ZBEKISTON FTIZIATRLARINING V SE’ZDIDA 2000 YILI QABUL QILINGAN ) A. Asosiy klinik ko‘rinishlari I Gurux Bolalar va o‘smirlarning sildan zaxarlanishi II Gurux Nafas a’zolari sili 010.0 Birlamchi sil kompleksi 010.8 Ko‘krak ichi limfa tugunlarining sili 018.0 Miliar sil 018.0 Tarqalgan sil 011.1 O‘choqli sil 011.0 YAllig‘langan sil 011.5 Kazeoz zotiljam (Irigan zotiljam) 011.8 Tuberkuloma 011.8 Kavernali sil (Kovakli sil) 2 011.8 Fibroz-kavernali sil (CHandiqli-kovakli sil) 011.4 Sirrotik sil 012.0 Sil plevriti (empiema ham) 012.3 Bronx, traxeya, yuqori nafas yo‘llari sili 011 (502) Nafas a’zolari silining o‘pkaning changli kasb kasalliklari bilan birga kelishi III Gurux Boshqa a’zolar va sistemalar sili 013 Bosh miya pardasi va MNSning sili 014 Ichak, qorin pardasi va ichak tutqichi limfa tugunlarining sili 015 Suyak va bo‘g‘im sili 016 Siydik va jinsiy a’zolar sili 017.0 Teri va teri osti yog‘ qavatining sili 017.2 Periferik limfa tugunlarining sili 017.3 Ko‘z sili 017.4 Boshqa a’zolar sili B. Sili jarayonining xarakteristikasi Joylashishi va davomiyligi: o‘pka bo‘lagida, segmentida, boshqa a’zolarda shikastlanishning joylashishi Davri A. YAllig‘lanish, parchalanish, tarqalish B. So‘rilish, zichlashish, chandiqlanish, qotishi Bakteriya ajratishi A. BK+; B. BK- V. Asorati 3 Qon tuflash va o‘pkadan qon ketishi, spontan pnevmotoraks, o‘pka yurak etishmovchiligi, atelektaz, amiloidoz, oqmalar G. Silni davolagandan keyingi qoldiq o‘zgarishlar A. Nafas olish a’zosidagi – fibrozli, fibroz-o‘choqli, bullyoz-distofik, kalsinatli; o‘pka va limfa tugunlari, plevropnevmoskleroz, sirroz, amaliyotdan keyingi xolat. B. Boshqa a’zolar 1994 yilda Saratov shaxrida bo‘lib o‘tgan Rossiya ftiziatrlarining II (XII) s’ezdida qabul qilingan. Sog‘liq bilan bog‘liq kasallik va muammolarning halqaro statistik tasnifi MKB 10 Sil (A 15-A 19) A 15 Nafas a’zolari silining bakteriologik va gistologik isbotiga ko‘ra A 15.0 Ekmani ham o‘sgan, ham o‘smagan xolda, bakteriologik isbotlangan o‘pka sili A 15.1 Faqat ekmani o‘sgan xolidagina isbotlangan o‘pka sili A 15.2 Gistologik isbotlangan o‘pka sili A 15.3 Noaniq usulida isbotlangan o‘pka sili A 15.4 Bakteriologik va gistologik isbotlangan ko‘krak ichi limfa tugunlari sili A 15.5 Bakteriologik va gistologik isbotlangan hiqildoq, traxeya va bronxlar sili A 15.6 Bakteriologik va gistologik isbotlangan sil plevriti A 15.7 Bakteriologik va gistologik isbotlangan nafas a’zolarining birlamchi sili A 15.8 Bakteriologik va gistologik isbotlangan nafas a’zolari sili A 15.9 Bakteriologik va gistologik isbotlangan noaniq joylashgan nafas a’zolari sili 4 A 16 Nafas a’zolari silining bakteriologik va gistologik isbotlanmaganligiga ko‘ra A 16.0 Bakteriologik va gistologik tekshirish natijalari manfiy bo‘lgan o‘pka sili A 16.1 Bakteriologik va gistologik tekshirish o‘tkazilmagan o‘pka sili A 16.2 Bakteriologik va gistologik isboti ko‘rsatilmagan o‘pka sili A 16.3 Bakteriologik va gistologik isboti ko‘rsatilmagan ko‘krak ichi limfa tugunlari sili A 16.4 Bakteriologik va gistologik isboti ko‘rsatilmagan hiqildoq, traxeya va bronxlar sili A 16.5 Bakteriologik va gistologik isboti ko‘rsatilmagan sil plevriti A 16.7 Bakteriologik va gistologik isboti ko‘rsatilmagan nafas a’zolarining birlamchi sili A 16.8 Bakteriologik va gistologik isboti ko‘rsatilmagan nafas a’zolari sili A 16.9 Bakteriologik va gistologik isboti ko‘rsatilmagan noaniq joylashgan nafas a’zolari sili A 17+ Asab tizimi sili A 17.0+ Sil meningiti A 17.1+ Miya pardalari tuberkulomasi A 17.8+ Asab tizimining boshqa joylarida joylashgan sili A 17.9+ Noaniq joylashgan asab tizimi sili A 18 Boshqa a’zolar sili A 18.0+ Suyak-bo‘g‘im sili A 18.1+ Siydik ajratish va jinsiy a’zolar sili A 18.2 Periferik limfoadenopatik sil A 18.3 Ichak, qorin parda va charvi limfa tugunlari sili A 18.4 Teri va teri osti yog‘ qavati sili A 18.5+ Ko‘z sili 5 A 18.6+ Quloq sili A 18.7+ Buyrak usti bezi sili A 18.8+ Boshqa a’zolarda aniqlangan sil A 19 Miliar sil A 19.0 Bir joyda joylashgan o‘tkir miliar sil A 19.1 Ko‘p joyda joylashgan o‘tkir miliar sil A 19.2 Noaniq joylashgan o‘tkir miliar sil A 19.8 Miliar silning boshqa shakllari A 19.9 Noaniq joylashgan miliar sil Asosiy klinik simptomlar Nafas organlari tuberkuleziga xos tipik simptomlar: holsizlik, yuqori temperatura, qattiq charchash, ishtahaning pasayishi,ozib ketish, terlash, quruq yoki balg‘amli yo‘tal,xansirash, ko‘krak qafasida og‘riq, qon tupurish. Bu simptomlar turlicha bo‘lishi va har xil moslanishlar bilan kelishi mumkin. Holsizlik,qattiq charchash, ishtahaning pasayishi, ozib ketish, bezovtalanish, ish qobiliyatining pasayishi tuberkulyoz intoksikatsiyasining erta namoyon bo‘lgan belgilari bo‘lishi mumkin. Tuberkulyoz bilan kasallanganlar bu simptomlarni qattiq jismoniy yoki ruhiy toliqish sababli deb o‘ylab ko‘pincha kasallik bilan bog‘lashmaydi. Intoksikatsiya simptomlari,ayniqsa, tubekulez bilan kasallanish xavfi bor guruhdagi shaxslarga kuchli e’tiborni talab qiladi. Bunday bemorlarni chuqur tekshirganimizda tuberkulyozning erta formalarini aniqlashimiz mumkin. Tana haroratining ko‘tarilishi ko‘plab infeksion va noinfeksion kasalliklarning o‘ziga xos klinik simptomi bo‘lib hisoblanadi. Tuberkulezda tana temperaturasi normal, subfebril va febril bo‘lishi mumkin. U kam hollarda yuqori labillik bilan ajralib turadi va jismoniy yoki ruhiy zo‘riqishdan keyin ko‘tariladi. Tuberkulez bilan kasallanganlar, odatda,tana haroratining ko‘tarilishini oson o‘tkazishadi va ko‘p hollarda deyarli sezishmaydi. 6 Bolalarda tuberkulez intoksikatsiyasida kunning ikkinchi yarmida tana harorati qisqa vaqtga 37,3-37,5 °S gacha ko‘tariladi. Bunday ko‘tarilishlar davriy ravishda, ba’zan haftasiga 2 martadan ko‘p bo‘lmagan holda kuzatiladi va uzun normal temperatura oraliqlari bilan navbatlashadi. Ba’zan tana temperaturasi 37°S atrofida saqlanadi va ertalabki va kechki temperatura o‘rtasida taxminan bir gradus farqlanadi. Vegetativ buzilishlardagi tana haroratini ko‘tarilish hollaridan farqli ravishda,tuberkulezda subfebril haroratning pasayishi amidopirin tavsiya etilganda kuzatiladi (amidopirin sinamasi). Gidrazin-izonikotin kislotasi preparatlari fonida ham harorat pasayishi kuzatiladi. Kun davomida kichik darajadagi o‘zgarishlar bilan kuzatiladigan monoton subfebrilitet tuberkulez uchun xarakterli emas va ko‘proq burun-halqumning, burun bushlig‘i ortiqlari, o‘t yo‘llari va jinsiy organlarning surunkali nospetsifik yallig‘lanish kasalliklarida kuzatiladi. Tana haroratining subfebril darajagacha ko‘tarilishi, shuningdek, endokrin buzilishlar, revmatizm, sarkoidoz, limfagranulematoz, buyrak raki kabi kasalliklar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Gektik tipdagi yuqori harorat aynan o‘tkir kechuvchi sil va tuberkulez og‘ir shikastlanishlari uchun xos (miliar tuberkulez, kazeoz pnevmoniya, plevra empiemasi). Intermitterlovchi gektik harorat miliar silning tifoid formasini qorin tifidan farqlashga imkon beruvchi diagnostik belgilardan biri bo‘lib hisoblanadi. Tuberkulezdan farqli ravishda qorin tifida tana haroratining ko‘tarilishi mustahkam tendensiyaga ega va uzoq vaqt davomida balandligini saqlab qoladi. O‘pka tuberkulezi bilan kasallanganlarda kam hollarda teskari tipdagi isitma, ya’ni ertalabki haroratning kechkisidan yuqori bo‘lishi kuzatiladi. Bunday isitma tuberkulez tabiatli bo‘lmagan boshqa og‘ir intoksikatsiyadan dalolat berishi mumkin. Ko‘p terlash intoksikatsiyaning odatiy belgisi bo‘lib hisoblanadi. Tuberkulez bilan kasallanganlar kasallikning boshida ertalabki yoki kechki payt ko‘pincha bosh va ko‘krak sohalarida kuchli terlashni sezadilar. Profuz ter ko‘rinishidagi yaqqol namoyon bo‘lgan ko‘p terlash (“ho‘l yostiq” simptomi) kazeoz pnevmoniya, miliar tuberkulez va uning boshqa og‘ir va asoratlangan shakllarida, 7 shuningdek nospetsifik o‘tkir infeksion kasalliklar va surunkali yallig‘lanish jarayonlari asoratlarida kuzatiladi. Yo‘tal o‘pka, nafas yo‘llari, plevra, ko‘ks oralig‘ining yallig‘lanishli, o‘sma va boshqa kasalliklarida uchraydi. Tuberkulezning erta bosqichlarida yo‘tal kuzatilmasligi mumkin. Ba’zida kasallar davriy paydo bo‘lib turuvchi yo‘talni e’tirof etishadi. Tuberkulez kuchayishida yo‘tal ortadi. U quruq (noproduktiv) yoki balg‘am ajralishi bilan (produktiv) bo‘lishi mumkin. Quruq xurujsimon yo‘tal bronxlarning kattalashgan limfa tugunlari bilan ezilganda yoki ko‘ks oralig‘i a’zolarining siljishida paydo bo‘ladi. Bunday siljish ekssudativ plevritli bemorni plevra bo‘shlig‘ida ko‘p miqdorda ekssudat to‘planganda kuzatiladi. Quruq xurujsimon yo‘tal ayniqsa bronxlar tuberkulyozida paydo bo‘ladi. Tuberkulyoz kasalligi bilan kasallanganlarda produktiv yo‘tal o‘pka to‘qimasining destruksiyasi bo‘lganida (strukturasi buzilganida), bronxonodulyar oqma paydo bo‘lganida hamda plevra bo‘shlig‘idan yiring yoki suyuqlikning bronx daraxtiga ochilishida paydo bo‘ladi. Tuberkulyozda yo‘tal, bundan tashqari surunkali nospetsifik bronxit hamda bronxoektazlarda bo‘lishi mumkin. Balg‘am tuberkulyozning boshlang‘ich bosqichida bemorlarda ko‘pincha yo‘q yoki uning ajralishi qo‘shilib kechuvchi surunkali bronxit tufayli bo‘ladi. O‘pka to‘qimasining parchalanishi boshlanganidan so‘ng balg‘am miqdori osha boshlaydi. Asoratlanmagan o‘pka tuberkulyozida odatda rangsiz, gomogen va hidsizdir. Nospetsifik yallig‘lanish qo‘shilishi yo‘talning kuchayishi va balg‘amning oshishiga olib keladi. Bu holatlarda balg‘am yiringli bo‘lishi ham mumkin. Hansirash nafas yoki yurak, qon-tomir etishmovchiligining klinik belgisi bo‘lib hisoblanadi. O‘pka kasalliklarida u asosan nafas yuzasining kamayishi, bronxial o‘tkazuvchanligining buzilishi, ko‘krak qafasi va diafragma ekskursiyasining cheklanishi, alveola devori orqali gazlar transportining buzilishi hisoblanadi. 8 Nafas markaziga patogen mikroorganizmlarning hayot jarayonlari natijasida hosil bo‘luvchi va to‘qimalarning parchalanishi natijasida paydo bo‘luvchi toksik mahsulotlar ta’siri tufayli ham paydo bo‘lishi mumkin. YAqqol hansirash o‘pka tuberkulyozining o‘tkir kechishida hamda surunkali disseminirlangan,fibroz- kavernoz, sirrotik o‘pka tuberkulyozida ham kuzatiladi. O‘pka tuberkulyozi va boshqa o‘pka kasalliklari rivojlanishi surunkali o‘pka yuragi va o‘pka-yurak etishmovchiligi rivojlanishiga olib keladi. Bunday holatlarda hansirash yaqqol kuchayadi. Hansirash ko‘pincha o‘pka tuberkulyozining asoratlarini spontan pnevmotoraks, bo‘lak yoki o‘pkani total atelektazi, o‘pka arteriyasi tizimida tromboemboliyada birinchi va asosiy simpiom bo‘lib hisoblanadi. Plevra bo‘shlig‘ida tez va ko‘p miqdorda ekssudat to‘planganda hansirash kutilmaganda va kuchli rivojlangan bo‘ladi. Ko‘krakdagi og‘riq traxeya, o‘pka, plevra, yurak, aorta, perikard, ko‘krak devori, umurtqa pog‘onasi, qizilo‘ngach va ba’zan qorin bo‘shlig‘i a’zolarining kasalliklari belgilari ham bo‘lishi mumkin. O‘pka tuberkulyozida ko‘krakdagi og‘riq yallig‘lanish jarayonini parietal plevraga tarqalib adgeziv plevrit rivojlanishi tufayli kelib chiqadi. Og‘riq nafas olganda, yo‘talganda, keskin harakatlarda paydo bo‘ladi va kuchayadi. Og‘riqning lokalizatsiyasi ko‘pincha o‘pkaning zararlangan sohasini ko‘krak devori proeksiyasida bo‘ladi, biroq diafragmal va mediastinal plevra yallig‘langanida og‘riq epigastral sohaga, bo‘yinga, elkaga, yurak sohasiga irradiatsiya beradi. Quruq tuberkulyoz plevritida og‘riq oldindan va uzoq saqlanadi. Og‘riq yo‘talganda, chuqur nafas olganda, ko‘krak qafasiga bosilganda va yallig‘lanishning joylashishiga qarab epigastral yoki bel sohasiga irradiatsiyalanishi mumkin. SHu sababli diagnostik qiyinchiliklar tug‘diradi. Ekssudativ tuberkulyoz plevriti bilan kasallanganlarda ko‘krak qafasida og‘riq o‘tkir paydo bo‘ladi, lekin plevral ekssudat yig‘ilishi bilan kamayadi va so‘rilguncha bo‘g‘iq bo‘lib qoladi. O‘pka tuberkulyozi va boshqa yallig‘lanish 9 kasalliklarida og‘riqlarning kuchsizlanishi va yo‘qolishi asosiy kasallik regressga uchramasdan ham bo‘lishi mumkin. Tuberkulyozda uchrovchi o‘tkir perikardit holatlarida og‘riq doimiy emas va ko‘pincha bo‘g‘iq. U bemorning oldinga bukilgan holatida kamayadi. Suyuqlik paydo bo‘lganda perikardda og‘riq kamayadi, ammo u yo‘qolganda og‘riq yana paydo bo‘lishi mumkin. Ko‘krak qafasidagi birdan paydo bo‘lgan og‘riq tuberkulyoz asorati spontan pnevmotoraksda paydo bo‘ladi. Stenokardiya va miokard infarktidan farqli o‘laroq pnevmotoraksdagi og‘riq gapirganda vaqtda va yo‘talganda kuchayadi va chap qo‘lga irradiatsiya bermaydi. Qovurg‘alararo nevralgiyada og‘riq qovurg‘alararo nervlar joylashgan yo‘l bo‘yicha chegaralangan bo‘ladi va qovurg‘alar oralig‘iga bosgan vaqtda kuchayadi. Tuberkulyoz bilan xastalangan bemorlarning plevra zararlanishidagi og‘riqdan farqli o‘laroq unda tana zararlangan tomonga burilganda og‘riq kuchayadi. O‘pka raki va boshqa o‘sma kasalliklarida ko‘krak qafasidagi og‘riq doimiy va sekin-asta kuchayishi mumkin. Qon tuflash yoki o‘pkadan qon ketishi ko‘pincha infiltrativ, fibroz- kavernali va o‘pkaning sirrotik tuberkulyozida kuzatiladi. Odatda sekinlik bilan to‘xtaydi va yangi qon ajralgandan so‘ng yana bir necha kun to‘q rangli qon quyqalari ajralishi davom etadi. Qonning aspiratsiya holatlarida va qon tuflashdan keyingi rivojlangan pnevmoniya holatlarida tana harorati ko‘tarilishi mumkin. Qon tuflash yana surunkali bronxitda, ko‘pgina nospetsifik yallig‘lanishli, o‘sma va ko‘krak qafasi a’zolarining boshqa kasalliklarida uchraydi. Tuberkulyozdan farqli o‘laroq pnevmoniya bilan xastalangan bemorlarda odatda qaltirash paydo bo‘ladi, tana harorati ko‘tariladi, keyin esa qon tuflash va ko‘krak qafasida sanchuvchi og‘riqlar paydo bo‘ladi. O‘pka infarktida ko‘pincha avval ko‘krakda og‘riq paydo bo‘ladi, keyinchalik tana harorati ko‘tariladi va qon tuflash boshlanadi. Davomli qon tuflash o‘pka raki bilan xastalanganlarda kuzatiladi. 10 Massiv o‘pkadan qon ketish fibroz-kavernali, sirrotik tuberkulyoz va o‘pka gangrenasida kuzatiladi. Umumiy qilib olib qaraganimizda nafas a’zolari tuberkulyozi ko‘p hollarda umumiy infeksion kasalliklar sifatida zaharlanish belgilari bilan boshlanadi va ko‘pincha gripp yoki pnevmoniya niqobi ostida kechadi. Keng spektrli antibiotiklar bilan davolash fonida bemor ahvoli yaxshilanib ketishi mumkin. Tuberkulyozning keyingi kechuvi bunday bemorlarda odatda to‘lqinsimon: kasallikning xuruj davri bosilish davri va nisbiy qoniqarli bo‘lishi bilan almashinadi. O‘pkadan tashqari tuberkulyoz shakllarida shartli ravishda tuberkulyoz intoksikatsiyasining umumiy simptomlari bilan bir qatorda bemorlarda kasallikning mahalliy belgilari: tuberkulyozli meningitda- bosh og‘rig‘i, hiqildoq tuberkulyozida - ovoz bo‘g‘ilishi va tomoqda og‘riq bo‘lishi, suyak va bo‘g‘im tuberkulyozida – bo‘g‘imda og‘riq, yurishning o‘zgarishi va cheklanganligi, ayollar jinsiy a’zolarining tuberkulyozida – qorinnig pastki sohasida og‘riq, menstrual funksiyaning buzilishi, buyrak, siydik yo‘llari va siydik pufagining tuberkulyozida- dizurik buzilishlar, bel sohasida og‘riq, mezenterial limfa tugunlari tuberkulyozida- qorin sohasida og‘riq va oshqozon- ichak trakti funksiyasining buzilishi paydo bo‘ladi. So‘rab-surishtirish, fizikal usullar Anamnezidan kasallik qachon, qanday qilib boshlanganligini aniqlash zarur: shifokorga qandaydir sabablar bilan shikoyat qilishi yoki doimiy davriy ko‘riklarda aniqlanishi mumkin. Bemordan belgilarni qanday paydo bo‘lganligi va dinamikada qanday kechganligi, ilgari o‘tkazgan kasalliklari, travmalar, operatsiyalar o‘tkazgan-o‘tkazmaganligi so‘raladi. Paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan tuberkulyozli plevrit, limfadenitga e’tibor beriladi. Tuberkulyoz xavfiga olib keluvchi xatar kasalliklari bor yoki yo‘qligi: qandli diabet, silikoz, oshqozon va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi, alkogolizm, narkomaniya, OITS aniqlanadi. Ayniqsa tuberkulyoz kasalligi yuqori regionlarda bo‘lgan- bo‘lmaganligi, harbiy harakatlarda ishtirok etgan- etmaganligi, bemorning shahar yoki qishloqda 11 turish-turmasligi muhim ahamiyatga ega. Kasbi va ish sharoiti, moddiy, uy sharoiti, yashash tarzi, alkogol istemol qilish – qilmasligi, chekish, shuningdek penitsitar sistemada bo‘lganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Bemorning madaniyat darajasi baholanadi. Kasallangan bolalarning ota- onasidan tuberkulyozga qarshi emlash va tuberkulin sinamalarining natijalari so‘rab- surishtiriladi. YAna oila a’zolarining salomatligi haqida, uyida tuberkulyoz bemorlari bilan kontaktda bo‘lgan- bo‘lmaganligi, o‘qish joyida, ishda va davomiyligi, tuberkulyoz bilan xastalangan bemorlarning, hayvonlarning bor- yo‘qligi haqtda ma’lumotlar olish zarurdir. Ko‘rik. Avjlanuvchi o‘pka tuberkulyozi bilan kechuvchi bemorlarining tashqi ko‘rinishi nafaqat tibbiyotda, balki badiiy adabiyotlarda ham tasvirlangan, balkim habitus phtisicus nomi bilan ham mashhurdirlar. Bu tana vaznining defitsiti, oqargan yuzda yuzning qizili, ko‘zning yaltirashi va keng qorachiq, ierining distrofik o‘zgarishi, uzun va toraygan ko‘krak qafasi, qovurg‘alar oralig‘ining kengayganligi, o‘tkir epigastral burchak, kuraklarining (qanotsimon) orqada qolishidir. Bunday tashqi ko‘rinishlar chuqurlashib ketgan jarayonlarda kuzatiladi. Bemorlar ko‘rigida aytarli bir patologik o‘zgarishlar umuman aniqlanmaydi, biroq ko‘rik hamma vaqt zarurdir. Bunda ko‘pincha har-xil muhim belgilar aniqlanadi va to‘liq hajmda o‘tkazilishi kerak. Bemorning jismoniy rivojlanganligiga, teri va shilliq qavatlar rangiga e’tibor beriladi.O‘mrov osti va usti chuqurchalari yaqqolligi solishtiriladi, o‘ng va chap ko‘krak qafasining simmetrikligi ko‘riladi, chuqur nafas vaqtida ularning harakatchanligi, yordamchi mushaklarinig nafas olishda ishtirok etishi baholanadi. Qovurg‘alararo oraliqning kengayishi yoki torayishi, operatsiyadan keyingi chandiqlar, oqmalar bitgandan keyingi chandiqlar aniqlanadi. Qo‘l va oyoq barmoqlarida baraban tayoqchalari ko‘rinishidagi deformatsiyalangan distal falangalarga va tirnoqlar shaklining o‘zgarishiga (soat oynachasi ko‘rinishida) e’tibor beriladi. Bolalar, o‘spirin va o‘rta yoshlilarda BSJ vaksinasidan keyingi chandiqqa qaraladi. 12 Palpatsiya terining nam yoki quruqlik darajasini, turgorligini, teri osti yog‘ qavatining qalinligini aniqlashga imkon beradi. YAxshilab bo‘yindagi, qo‘ltiq ostidagi, chov sohasidagi limfa tugunlari palpatsiya qilinadi. Agar o‘pkadagi yallig‘lanish jarayoniga plevra ham qo‘shilgan bo‘lsa nafas olganda ko‘krak qafasining zararlangan tomonining orqada qolishi, ko‘krak mushaklarining og‘rishi kuzatiladi. Surunkali kechuvchi tuberkulyoz bemorlarida va katta operatsiyadan keyingi holatlarda ko‘krak qafasi va elka kamari mushaklarining atrofiyasi kuzatilishi mumkin. Ko‘ks oralig‘i a’zolarining qisman siljishini ham traxeya holatiga qarab palpatsiya orqali aniqlash mumkin. O‘pka tuberkulyozi bemorlarida ovoz dirillashi odatiy, kuchaygan yoki susaygan bo‘ladi. Bu sirrotik va infiltrativ tuberkulyozda, katta kavernali keng drenajli bronx ustida o‘pka zichlashgan sohada yaxshi o‘tkaziladi. Ovoz dirillashining susayishi yoki umuman yo‘qolishi plevra bo‘shlig‘iga suyuqlik yoki havo yig‘ilganda, atelektazda, massiv pnevmoniyaning bronx obturatsiyasi bilan kechishida kuzatiladi. Perkussiya nisbatan ko‘krak qafasidagi va o‘pkadagi dag‘al o‘zgarishlarni yallig‘langan yoki bo‘lakli xarakterga ega bo‘lgan sirrotik zararlanishda, plevra sirrozida aniqlash imkonini beradi. Perkussiya shoshilinch holatlar, masalan: spontan pnevmotoraks, o‘tkir ekssudativ plevrit, o‘pka atelektazida asosiy diagnostik ahamiyat kasb etadi. Qutichasimon tovush yoki kalta shpka tovushining borligi klinik vaziyatni tez baholash va kerakli tekshirish imkonini beradi. Auskultatsiya.Ba’zi nafas a’zolari kasalliklari, ayniqsa tuberkulyoz nafas xarakteri o‘zgarishsiz va o‘pkadagi qo‘shimcha shovqinlarsiz kechishi mumkin. Buning esa sabablaridan biri bo‘lib zararlangan zonani zich kazeoz nekrotik massalar bilan drenajlovchi bronxning obturatsiyasi hisoblanadi. Susaygan nafas plevrit, plevral bitishmalar, pnevmotoraks uchun xarakterlidir. Dag‘al yoki bronxial nafas yallig‘langan o‘pka to‘qimasi ustida, keng drenajlovchi bronxli gigant kaverna ustida eshitiladi. 13 O‘pkadagi xirillashlar va plevra ishqalanish shovqini rentgenologik va endoskopik tekshiruvlarda aniqlash qiyin bo‘lgan kasalliklarni diagnostika qilishga yordam beradi. Mayda pufakchali nam xirillashlar chegaralangan o‘choqda yallig‘lanish zonasidagi ekssudativ komponentning ustun kelganligidan, o‘rta va yirik pufakchali xirillashlar parchalanish bo‘shlig‘i yoki kavernaninig belgisi bo‘lib xizmat qiladi. Nam xirillashlarni eshitish uchun bemorni chuqur nafas olib chiqarganidan so‘ng yo‘talib qo‘yish, kichkina pauza, keyin yana chuqur nafas olish so‘raladi. Bunda chuqur nafas olish cho‘qqisida xirillashlar paydo bo‘ladi, yoki ularning miqdori oshadi. Quruq xirillashlar bronxitda, hushtak chaluvchi bronxospazmli bronxitda eshitiladi. Quruq plevritda plevra ishqalanish shovqini, perikarditda perikard ishqalanish shovqini eshitiladi. KASALLIK TARIXI Bajardi:_____________________________________________ Qabul qildi:_____________________________________________ I . Pasport qismi: 1. Bemorning familiyasi, ismi, otasining ismi __________________________________________ 2. YOshi __________ 3. Ma’lumoti __________________________________________________________________ _____ 14 4. Ish joyi __________________________________________________________________ _______ 5. Millati __________________________________________________________________ _______ 6. Turar joyi __________________________________________________________________ _____ 7. Bemorning yo‘llanmadagi diagnozi ____________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________ 8. Dastlabki diagnoz _________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________ 9. Kelgan vaqti – ________20_____, ketgan vaqti – ________20_____ II. Bemorning kasalxonaga tushgandagi shikoyatlari: Asosiy shikoyatlar: __________________________________________________________________ _ __________________________________________________________________ ___________________ Ikkinchi darajali shikoyatlar: _________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________ 15 III.Anamnezis morbi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________ IV.Anamnezis vitae: 1. Go‘daklik, bolalik va o‘smirlik davri:________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________ 2. Jinsiy va oilaviy xayoti:___________________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________ 3. Turmush sharoiti: 16 Uy sharoiti: __________________________________________________________________ _ __________________________________________________________________ ________________ Moddiy sharoiti: _______________________________________________________________ Ovqatlanishi:________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________ 4. Mexnat faoliyati: _________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________________________________ 5. Zararli odatlari: _________________________________________________________________ 6. Bemorning boshidan kechirgan kasalliklari: __________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________ Nasliy ma’lumotlar: ____________________________________________________________ __________________________________________________________________ ________________ 17 7. Allergologik anamnez:___________________________________________________________ ___ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________________________________ 8. Epidemiologik anamnez: _____________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _____________________________ V.Status praezens: Bemorning umumiy axvoli __________________________________________________________ Bemorning xushi va psixikasi _______________________________________________________ Bemorning xolati _________________________________________________________________ Bemorning yuz ifodasi _____________________________________________________________ 18 __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________________________________ Bemorning gavda tuzilishi ____________________ bo‘yi_____sm, og‘irligi _____kg Bemorning konstitutsiyasi __________________________________________________________ Bemorning tana xarorati ____________ C (kelgandagi), kuratsiya davomida ____________C Bemorning terisi va ko‘rinadigan shilliq qavatlar______________________ Terida_______________________________teri namligi_________________________________ Teri osti yog‘ kletchatkasi ___________________________________________________________ shilliq kavatlar __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________ Bemorning tirnoq va sochlarining rangi, xolati _______________________________________ __________________________________________________________________ ___________________ Bemorda oyoqlarida__________________________________________________________ _______ Bemorning mushaklari_________________________________________________________ _____ 19 __________________________________________________________________ ___________________ Bemorning suyak va bo‘g‘imlari _______________________________________________________ __________________________________________________________________ ________________ __________________________________________________________________ ___________________ Bemorning limfa tugunlarining xolati ______________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________ Nafas olish sistemasi: Bemorning shikoyatlari: __________________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________ Bemorning ko‘krak qafasini ko‘zdan kechirilganda: _____________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 20 __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ____________________ Bemorning ko‘krak qafasining palpatsiyasida: • Og‘riq sezuvchi nuqtalar____________________________________________________________ _ • Ko‘krak qafasining qarshiligi_______________________________________________________ • Ovoz dirillashi___________________________________________________________ ________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________ • Epigastral burchak _____ga teng. Bemorning ko‘krak qafasining perkussiyasi: Taqqoslama perkussiya:_________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ____________________________ Topografik perkussiya: A) O‘pkalarning yuqorigi chegaralari: Oldindan chap o‘pkaning cho‘qqisi _________________________________________ 21 Oldindan o‘ng o‘pkaning cho‘qqisi _________________________________________ Orqadan chap o‘pkaning cho‘qqisi _________________________________________ Orqadan o‘ng o‘pkaning cho‘qqisi __________________________________________ CHap o‘pkaning Krening maydoni ________sm. O‘ng o‘pkaning Krening maydoni ________sm. B) O‘pkalarning pastki chegaralari: Perkussiya o‘rni O‘ng o‘pka CHap o‘pka Liniya parasternalis Liniya mediaclavicularis Liniya axillaris anterior Liniya axillaris media Liniya axillaris posterior Liniya scapularis Liniya paravertebralis ____________________ V) O‘pkalarning pastki chegaralarining xarakatchanligi jadvali: Topografik chiziklar O‘ng o‘pka CHap o‘pka N/o N/ch Jami N/o N/ch Jami Liniyaclavicularis media Liniya xillaris media Liniyascapularis Bemorning ko‘krak kafasining auskultatsiyasida: _____________________________________ 22 YUrak va qon tomirlar sistemasi: Bemorning shikoyatlari:________________________________________________________ ___ Bemorning yurak soxasini ko‘zdan kechirilganda: _______________________________________ __________________________________________________________________ ___________________ Bemorning yurak soxasining palpatsiyasida: __________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________________________________ Bemorning yurak soxasining perkussiyasi: 1.YUrakning nisbiy bo‘g‘iqlik chegaralari: •YUrakning o‘ng nisbiy bo‘g‘iqlik chegarasi _____________________________________ __________________________________________________________________ ___________ •YUrakning chap nisbiy bo‘g‘iqlik chegarasi ______________________________________ __________________________________________________________________ ___________ •YUrakning yuqorigi nisbiy bo‘g‘iqlik chegarasi _________________________________ __________________________________________________________________ ___________ 23 2.YUrakning ko‘ndalang uzunligi _________sm atrofida. 3.YUrakning mutloq bo‘g‘iqlik chegaralari: •YUrakning o‘ng mutloq bo‘g‘iqlik chegarasi ______________________________________ •YUrakning chap mutloq bo‘g‘iqlik chegarasi ______________________________________ __________________________________________________________________ ___________ •YUrakning yuqorigi mutloq bo‘g‘iqlik chegarasi __________________________________ __________________________________________________________________ ___________ 4.YUrakning qon tomirlar tutami kengligi ________________________________________ 5.YUrakning qiyalik burchagi (taliyasi) ____________________________________________ Bemorning yuragini auskultatsiyasi: 1-nuqta (YUrak cho‘qqisida, bu erda mitral klapan eshitiladi) ________________________ 2-nuqta (2-3-qovurg‘alararo soxada to‘sh suyagining o‘ng chekkasida, bu erda aortal klapan eshitiladi) _________________________________________________________________ 3-nuqta (2-3-qovurg‘alararo soxada to‘sh suyagining chap chekkasida, bu erda o‘pka arteriyasining klapani eshitiladi) _____________________________________________ 4-nuqta (xanjarsimon o‘simtaning asosida, bu erda uch tabaqali klapan eshitiladi) __________________________________________________________________ ___________ 24 5-nuqta (Botkin-Erba nuqtasi xam deyiladi; u to‘sh suyagining chap qirrasiga 4 -qovurg‘alarning birikishi soxasida) ____________________________________________ Bemorning pulsini tekshirish: Puls to‘lishi va tarangligi ____________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________ Puls soni_______ta. CHSS __________________Kuratsiyada - Puls soni_______________ta. CHSS________________________________________________________ Tomir devori ________________________________________________________________ Bemorning arterial qon bosimi: • O‘ng qo‘lda _________mm.sim.ust. • CHap qo‘lda _________mm.sim.ust. Ovqat xazm qilish organlarini tekshirish: Bemorning shikoyatlari_________________________________________________________ ___ Bemorning og‘iz bo‘shlig‘ini ko‘zdan kechirilganda: Tili___________________________________ _____________________________________________Milklar_______________ _________________ 25 Lablar __________________________________________________________________ ___________ YUmshoq va qattiq tanglay,( zev) va xiqildoq__________________________________________ Bodomcha bezlari: __________________________________________________________________ _ Bemorning qornini ko‘zdan kechirilganda: ____________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________ Bemorning qornini paypaslab ko‘rish: 1. YUzaki palpatsiya: _________________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________ __________________________________________________________________ ___________ 2. Obrazsov-Strajesko bo‘yicha chuqur sirpanuvchi metodik palpatsiya: • Sigmasimon ichak paypaslanganda ___________________________________________ __________________________________________________________________ ___________ • Ko‘richak paypaslanganda ___________________________________________________ 26 __________________________________________________________________ ___________ • CHuvalchangsimon o‘simta___________________________________________________ • YOnbosh ichakning oxirgi bo‘limlarini paypaslanganda __________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________ • Ko‘tariluvchi chambar ichak paypaslanganda ____________________________________ __________________________________________________________________ ___________ • Ko‘ndalang chambar va tushuvchi ichaklar __________________________________________________________________ ________ • Oshqozon paypaslanganda __________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________ Bemorning qornini perkussiyasida: _________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________ Bemorning qornini auskultatsiyasida:_______________________________________________ __________________________________________________________________ ______________ Bemorning jigarini tekshirish: 27 1. Palpatsiyada: _________________________________________________________________ Kurlov bo‘yicha jigar perkussiyasi A) O‘ng tomonda Liniya medio clavicularis (birinchi va ikkinchi nuqtalar oralig‘i) bo‘yicha ____sm. B) Liniya sternalis (Liniyamediana anterior) bo‘yicha (uchinchi va to‘rtinchi nuqtalar oralig‘i)____sm. V) CHap qovurg‘a yoyi bo‘yicha (3- va 5-nuqtalar oralig‘i) _____sm. Siydik ajratish organlarini tekshirish: Bemorning shikoyatlari:________________________________________________________ ___ Bemorning buyraklar soxalari ko‘zdan kechirilganda:__________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ____________________________ Palpatsiyada: __________________________________________________________________ _ __________________________________________________________________ ______________ Perkussiyada:_______________________________________________________ _____________ Bemorning quvug‘ini tekshirish: ____________________________________________________ __________________________________________________________________ 28 __________________________________________________________________ ____________________________ Ichki sekretsiya bezlari sistemasi: Bemorning shikoyatlari:________________________________________________________ ___ Bemor ko‘zdan kechirilganda: YUizda, qo‘l-oyoqlarda va badanda endokrin sistemasiga taaluqli o‘zgarishlar: teri osti yog‘ qatlami_____ sm. Bo‘yi - ______sm, tana massasi ______kg. Birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarning rivojlanishi __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________ Qalqonsimon bez palpatsiyasi:_______________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________ Asab-ruxiy sfera va sezgi organlari: Bemorning shikoyatlari:________________________________________________________ ___ Bemor ko‘zdan kechirilganda: _______________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________