TUPROQ EROZIYASI VA DEGRADATSIYASI, ULARGA QARSHI
KURASH CHORALARI. TUPROQ MUHOFAZASI
REJA:
1. Tuproq eroziyasi va uning turlari haqida umumiy tushuncha
2. Eroziyaning tuproq xossalari va o’simlik hosildorligiga ta’siri
3. Tuproq eroziyasini keltirib chiqaruvchi omillar va ularga qarshi
kurash chora tadbirlari
4. Tuproq muhofazasi
Kalit so’zlar: tuproq eroziyasi, shamol eroziyasi, suv eroziyasi, deflyasiya,
sug’orish, meliorativ tadbirlar, irrigasion eroziya.
Tuproq eroziyasi ─ eng keng tarqalgan degradasiya turi hisoblanadi. U ulkan
iqtisodiy va ekologik zarar yetkazadi, chunki qishloq xo’jaligining asosiy vositasi
va biosferaning o’rnini bosib bo’lmaydigan komponenti sifatida tuproq yo’q
bo’lishiga olib kelishi mumkin. Insonning noto’g’ri tashkil etilgan turli xil faoliyati
ta’siri ostida tuproq qatlami yemiriladi. Eroziya - tuproqqa mana shunday ta’sir
o’tkazilishining g’oyat keng tarqalgan va halokatli oqibatidir (Dobrovolskiy,
1997).
O’zbekiston qishloq xo’jaligida tuproq eroziyasi eng dolzarb muammolardan
hisoblanib, uning tarqalishi, kelib chiqish sabablari, turlari, bartaraf etish usullari
bo’yicha bir qancha yetuk olimlar o’zlarining ilmiy izlanishlarini olib borishgan.
Xususan
V.B.Gussak,
M.A.Pankov,
Z.N.Antoshina,
F.K.Kocherga,
M.B.Doshanov, R.G.Murodova, K.Mirzajonov, X.M.Maxsudov, L.A.Gafurova,
A.A.Xonnazarov, Sh.Nurmatov, S.P.Suchkov, N.F.Matyunin, X.Xamdamov,
S.M.Yelyubayev, A.Nigmatov, B.Jo’rayev, K.Usmonov, M.Xamidov,
S.Meylibayev, O.Haqberdiyev, V.N.Li, B.Ahmedov va boshqa ko’plab olimlar
tomonidan respublikamizning barcha hududlarida eroziya jarayoni mukammal
o’rganilgan va ushbu jarayonni bartaraf etishning ilmiy asoslari ishlab chiqilgan.
Eroziya jarayonlari natijasida mayda zarrachalar bilan birgalikda tuproqning
organik qismi ham yuvilib ketadi, gumusli qatlam qalinligi qisqaradi, bunga
bog’liq ravishda gumus miqdori ham kamayadi. Kuchli yuvilgan tuproqlarda
karbonatli konkresiyalar tuproq yuzasiga chiqib qoladi. Tuproq profili toshli
bo’lsa, u holda tuproq yuzasiga toshlar chiqib qoladi. Bularning barchasi
tuproqning agronomik xususiyatlarini yomonlashtiradi. Eroziya jarayonlari ayniqsa
sezilarli nishablikdagi qiyaliklarga ega bo’lgan tog’ va tog’ oldi tekisliklarida
yaqqol namoyon bo’ladi. Bunda, lalmikor va yaylov mintaqalarida asosan suv
eroziyasi, sug’oriladigan yerlarda esa irrigasion eroziya rivojlanadi. Shamol
eroziyasi asosan cho’l mintaqalarida, ya’ni atmosfera yog’in-sochin miqdori kam,
yerdan namlikni bug’lanishi esa ko’p bo’lganda yuzaga keladi.
Suv eroziyasi yuvilish xarakteriga ko’ra ikki turga: yoppasiga yuvilish - yoki
yuza eroziya va uzunasiga ro’y beradigan - yoki jar eroziyasiga bo’linadi.
Shuningdek, oqar suvlarning ta’siriga qarab suv eroziyasi yuza oqar suvlar (qor va
yomg’ir suvlari) ta’sirida ro’y beradigan eroziya va sug’orish suvlari natijasida
yuzasiga keladigan irrigasion eroziyaga ajratiladi (Boboxo’jayev, Uzoqov, 1995).
Tuproqlarni yoppasiga yuvilishi, ya’ni yuza eroziya natijasida tuproqning yuqori
gorizontlari yonbag’irlar bo’ylab oqadigan suvlar ta’sirida yuviladi. Oqar suvlar
ta’sirida tuproqning gumusli qatlam qalinligi kamayadi, uning unumdor qismidagi
turli o’lchamdagi zarrachalar bilan birga oziq moddalar ham yuvilib ketadi va
nishabligi kam, tekis maydonlarga olib borib yotqiziladi. Yuvilgan joylarda ekinlar
hosili keskin kamayadi, yuvilib keltirilgan yotqiziqli yerlarda esa o’simlik g’ovlab
o’sadi va hosil pishib yetilmaydi, shu sababli hosil miqdori nisbatan kam bo’ladi.
Tuproqlarni uzunasiga yuvilishi yoki jar eroziyasi yonbag’irlardan oqib kelayotgan
kuchli suv oqimlari ta’sirida tuproqni chuqurlatib, kuchli o’yilib yuvilishiga sabab
bo’ladi. Ushbu jarayon bir necha bosqichda kechadi. Dastlab uncha katta
bo’lmagan (20-25 sm) chuqurchalar hosil bo’ladi va ular kengayib 30-50 sm 1-1,5
m ga qadar chuqurlashadi. Keyinchalik esa bu jarayon yanada rivojlanib jarliklar
hosil bo’ladi. Uzunasiga ro’y beradigan eroziya tuproqlarni to’liq ravishda yemirib
yuboradi. Bunday katta jarliklari bo’lgan maydonlar qishloq xo’jaligi uchun
mutlaqo yaroqsiz yerlarga aylanadi.
Jar eroziyasining rivojlanish jadalligi darajasi quyidagi gradasiya bilan
belgilanadi (1 kv km maydondagi jarliklarning uzunligi km hisobida):
kuchsiz jarlanish – 0,25 kv km/km dan kam;
o’rtacha jarlanish – 0,25-0,50 kv km/km;
kuchli jarlanish – 0,50-0,75 kv km/km;
juda kuchli jarlanish – 0,7 kv km/km dan ko’p.
Irrigasion eroziya deb, qiya yerlarda yetishtirilayotgan ekinlarni katta suv
oqimi bilan sug’orish natijasida sug’orish suvi tezligining oshishi natijasida tuproq
qatlamining yemirilib yuvilib ketishiga aytiladi. Eroziyaning bunday turi asosan
sug’orilib dehqonchilik qilinadigan yerlarda uchraydi. Tuproqning irrigasion
eroziyasi ko’p hollarda nishab yerlarda ekinlarni ko’p suv oqizib sug’orish
natijasida yuzaga keladi. Maydon nishabligi 2-30 bo’lganda tuproq yuzasini suv
yuvib keta boshlaydi. Qiyalik ortib borishi bilan irrigasion eroziya jarayoni yanada
kuchayib boradi.
O’zbekiston tuproqshunos olimlarining ma’lumotlariga ko’ra (Hamdamov,
Soy, Boboxo’jayev, 1986), qiya maydonlarda bir marta egatlab sug’orilganda suv
oqizib ketadigan tuproq gektariga 22-50 tonnaga, o’ta qiyaliklarda esa 690 tonnaga
yetadi. Bir yilda har gektardan 100 tonna tuproqning yuvilib ketishi kuzatilgan, bu
esa tuproqdan 100 kg/ga azot va 115 kg/ga fosforning yuvilib ketishidir. Nishab
yerlardagi tuproqlarni yuvilish tezligi tuproqning mexanik tarkibiga,
donadorligiga, erozion turg’unligiga va boshqa xossalarga bog’liqdir. Irrigasion
eroziyaga uchragan tuproqlarda sug’orish ishlari alohida usulda bo’lishi zarur. Bu
yerlarda kam miqdorda suv bilan tez-tez sug’orib turish uslubini qo’llash lozim
(Tregubov, Averyanov, 1987).
Shamol eroziyasi umuman quruq iqlimli cho’l mintaqalarida, qachonki bahor
va yoz oylarining havo harorati baland, havoning nisbiy namligi esa past bo’lgan
sharoitlarda ro’y beradi. Shamol yer yuzasidan sekundiga 12-15 m/sek tezlik bilan
esganda yuza qatlam to’zonga aylanib havoga ko’tariladi va tuproq shamol
eroziyasiga uchraydi. Ayni hol yer unumdorligiga juda katta, ba’zan oldingi
holatiga keltirib tuzatib bo’lmaydigan darajada zarar yetkazadi. Chunki dala
tuprog’ining mayda zarrachali unumdor qismini shamol uchirib ketadi. Undagi
ozuqa moddalar yo’qoladi. Bunday yerlarda ekinlarning hosili juda kamayib
ketadi. Ayrim vaqtlarda kuchli shamollar sug’oriladigan yerlarga, aholi
yashaydigan joylarga qumlarni uchirib kelib, qumli tepaliklar paydo bo’ladi,
qishloq xo’jaligi va aholi uchun noqulayliklar keltiradi. Bulardan tashqari shamol
eroziyasi bahor oylarida g’o’za va boshqa qishloq xo’jalik ekinlari nihollarining
barg, shohlarini, ayrim hollarda ildizi bilan uchirib ketadi. Buning oqibatida
ekinlar bir necha marta qayta ekiladi, hosildorlik keskin kamayadi va paxta sifati
yomonlashadi. Shamol eroziyasiga uchragan tuproqlarning unumdorligini tiklash
uchun bir necha o’n yillar kerak bo’ladi (Mirzajonov, 1981).
Umuman olganda, bugungi kunga kelib O’zbekiston hududida tabiiy va
antropogen omillar ta’sirida yemirilish, yuvilish va uchirib ketish jarayonlari
natijasida yuzaga kelayotgan suv va shamol eroziyasi bartaraf etish bo’yicha bir
qancha tadbirlar ishlab chiqilgan va ular asosida ijobiy natijalarga erishilmoqda.
Ma’lumki, suv va shamol eroziyasi global miqyosida eng tez yuz beradigan
va ko’pincha fojeali oqibatlarga olib keladigan buzg’unchi omillardan hisoblanadi.
Aynan tuproq eroziyasi tufayli tuproqning unumdorlik darajasini belgilovchi
asosiy xossalariga qattiq zarar yetadi (Dobrovolskiy, 1997).
Yer resurslarini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish muammolarini
hal qilishda tuproqlarni eroziyadan himoya qilish muhim ahamiyatga ega. Eroziya
ta’sirida tuproqni yuqori unumdor qatlamini yuvilib ketilishidan tashqari bu
jarayon atrof muhitni ayrim komponentlariga yomon ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa suv
resurslariga, suv havzalari, daryo va suv omborlarining suvi keskin loyqalanishi
oshadi, qishloq xo’jalik ekinlariga qo’llanilgan o’g’itlar va boshqa kimyoviy
preparatlar yuvilib ketadi.
Eroziyalangan tuproqlarda flora va faunalarning hayot sharoitlari keskin
yomonlashadi. Eroziyalangan tuproqlarda ba’zi mikroelementlar miqdorining
kamayib ketishi bir qator kasalliklarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, tuproqni eroziyadan himoya qilish atrof muhitni muhofaza qilish
muammosining ajralmas qismi bo’lib hisoblanadi (Zaslavskiy, 1966, 1983).
Eroziya holatlarining ta’siri ostida biroz yuvilgan, o’rtacha yuvilgan, kuchli
yuvilgan va yuvilib to’plangan tuproqlar hosil bo’ladiki, ular tuproq qatlamining
qalinligi, gumus, oziqa elementlari (makro- va mikro elementlar) zaxirasi va
tarkibi, mikroorganizmlar miqdori va sifati, kimyoviy va fizikaviy xossalari,
bioenergetika ko’rsatkichlari o’zgarishi tufayli unumdorlik darajalari turlicha
ekanligidan dalolat beradi. Shu narsa ma’lumki, irrigasiya eroziyasi natijasida
tuproq yuvilishi har yili gektariga 100-150 tonnagacha va undan ham oshib ketishi
mumkin (nishabligi 50 dan ko’proq bo’lgan qiyamaliklarda gektariga 500 tonnaga
qadar boradi). Ana shu tuproq bilan birga gumusning yillik nobudgarchiligi
gektariga 500-800 kg, azot-gektariga 100-120 kg, fosfor 75-100 va undan ko’proq
kilogrammni tashkil etishi mumkin. Shuni qayd etish kerakki, eroziya jarayonlari
tuproqdagi ekosistemalar biomassasiga foydalanilgan quyosh energiyasi miqdoriga
ham ta’sir o’tkazadi.
Chunonchi, respublikaning bo’z tuproq yerlaridan nishablikning holati va
tuzilishiga qarab to’plangan energiya zaxirasi gektariga 20-100∙106 kilokalloriyani
tashkil etadi. Ayni vaqtda yuvilib to’plangan tuproq – kuchsiz eroziyalangan –
o’rtacha eroziyalanan – kuchli eroziyalangan tuproqlar qatorida energiya zaxirasi
kamayib boradi. Eroziya jarayonlari natijasida fitomassada, gumusda va tuproq
tarkibidagi mikroblarda yutilgan quyosh energiyasining 30-50 foizi va undan
ko’prog’i yo’qotiladi. Tuproqda sodir bo’ladigan biologik, biokimyoviy
jarayonlarning intensivligi asosan quyosh energiyasining zaxiralari va u
sochayotgan nur ko’rinishining o’zgarishlari bilan bog’liq ekanligini e’tiborga
olganda eroziya tomonidan ekosistemaga yetkaziladigan zarar miqyoslarini
tasavvur etish mumkin (Gafurova, 1995, 2001).
Suv eroziyasidan yo’q bo’layotgan azot va fosfor miqdorini ularning
ekinlarga solinayotgan mineral o’g’itlar tarkibidagi miqdori bilan taqqoslaydigan
bo’lsak, suv eroziyasiga uchragan maydonda har yili solinayotgan azotning 50-70
% va fosforning 20-50 % ko’p yuvilib ketayotgani ma’lum bo’ladi, bu esa ekinlar
hosildorligiga salbiy ta’sir qilishi shubhasizdir.
L.A.Gafurova, N.B.Raupovaning ishlarida (2004) uchlamchi davr qizg’ish
yotqiziqlarda shakllangan tipik bo’z tuproqlarda tuproq hosil bo’lish jarayonida
hamda tuproq unumdorligida gumusning muhim ahamiyatini o’rganilgan.
Uchlamchi-neogen yotqiziqlarda shakllangan tuproqlarning eroziya holatiga
uchrashini hisobga olgan holda, ekologik sharoitlarini tahlil qilib, genetik
xususiyatlarini aniqladi; gumus miqdori, zahiralari, tuproqdagi gumus
moddalarining tarkibi va ularning eroziya jarayonida o’zgarishi, tuproqlar
gumusining guruhiy va fraksiyali tarkibi, ba’zi bir fizik-kimyoviy xossalari va
gumus holatlari, eroziyalanish darajasi va qiyalik ekspozisiyasiga bog’liq ravishda
aniqlangan.
M.Faxrutdinova (1998) tomonidan Turkiston tog’ tizmasining shimoliy yon
bag’rida “Xalq bog’i” tuproqlari misolida eroziyaga uchragan tog’ tuproqlarini
relyefning turli elementlarida hamda o’simlik qoplami ostida gumus hosil bo’lish
jarayonining qonuniyatlari o’rganilgan va tog’ mintaqasi tuproq tiplarining gumus
tarkibi bo’yicha kompleks tavsif berilgan.
N.I.Shadiyeva (2010) tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalaridan ma’lum
bo’lishicha, Sangzor havzasida tarqalgan eroziyalangan qo’riq, lalmi va
sug’oriladigan tuproqlarini gumus tarkibi eroziyalanmagan shunday tuproqlarga
nisbatan yomonligi kuzatildi. Ya’ni ularning gumusi tarkibida kam barqaror
fulvokislotalari miqdori turg’un bo’lgan yuqori molekulyar gumin kislotalaridan
ustunligi aniqlandi. Eroziyalanmagan va eroziya natijasida «yig’ilib to’plangan»
tuproqlarda esa, gumus tarkibidagi gumin kislotalarining ustunlik qilishi kuzatildi.
Ma’lumki, gumin kislotalari azotga boy, kalsiy bilan to’yingan, suvga chidamli
agregatlarni hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Shuningdek, gumusning labil holdagi
shakli ham eroziyalanmagan tuproqlarda yuqoriligi aniqlandi. Bu shakldagi gumus
moddalari tuproq unumdorligini muhim ko’rsatkichi bo’lib, o’simliklar o’sishi va
rivojlanishida ahamiyati katta. Tadqiq etilgan tuproqlarning gumusini guruhiy va
fraksiyaviy tarkibiga ko’ra, eroziyaga uchragan qiyalik tuproqlarida organik modda
tarkibidagi gumin kislota miqdori tuproqni yuqori qatlamlaridan pastki
qatlamlariga tomon kamayib boradi. Fulvokislotalari aksincha, yuqoridan quyiga
tomon ortadi. Bu esa, eroziya ta’sirida tuproq gumusining turg’un shakli-gumin
kislotalari barqaror bo’lmagan fulvokislotalariga nisbatan kamayishi va ularning
gumusli holatini yomonlashuvini ko’rsatadi.
S.M.Mirxoshimov (1963) O’zbekistonda birinchi bor tuproq eroziyasiga
qarshi kurashda ko’p yillik o’tlarni ahamiyatini ko’rsatdi. Eroziyani katta-
kichikligi yonbag’irlar o’simlik qoplamini holatiga bog’liq. Qiyalik yerlarni
haydash, tuproq eroziyasini kuchaytiradi, ko’p yillik o’tlar ekish esa qiyaliklarda
suv oqimini va tuproq yuvilishini 8-10 barobar susaytiradi (Tashpulatov, 1969).
A.A.Adilov (1990) Jizzax viloyatini Baxmal tumanida eroziyalangan to’q
tusli bo’z tuproqlar ustida izlanishlar olib borgan va bu yerni tuproqlari har xil
darajada eroziyalanganligini aniqlagan. U izlanishlarida ko’p yillik o’tlar va ularni
aralashmasini (beda, esparset, yeja sbornaya) ekish eroziyalangan tuproqlar
unumdorligini va ulardan eroziyaga qarshi chidamliligini oshishiga imkon
yaratishini isbotlab berdi va bu tuproq eroziyasiga qarshi kurashishda ilmiy asos
bo’lib hisoblanadi.
X.M.Maxsudov ma’lumotlariga asosan, tuproqning yuvilishi, suv oqimining
tezligi, qiyalikning qavariq va qavariq botiq maydonlarida faollashadi, qiyalik
darajasini 3,5 gradusdan 5 gradusgacha va qiyalik uzunligini 30 metrdan 80
mertgacha oshishida suvni loyqalanishi 3,5 barobar ko’payadi, qiyalik darajasi
yana 1,5 gradusga va uzunlik 40 metrga oshganda loyqalanishi 1,5 barobar
ko’payadi (1989).
Shuningdek, X.M.Maxsudov (1998, 2003) tomonidan olib borilgan
tadqiqotlar natijalariga ko’ra, eroziyalanmagan to’q tusli bo’z tuproqlarning yuqori
qatlamlarida gumus 2,3 %, N 0,15-0,18 % tuproq kesmasining pastki qatlamlarida
bu ko’rsatkichlar kamayib borgan. Gumusli qatlam A+V+V2 qalinligi 70-90 sm
mexanik tarkibi og’ir va o’rta qumoqdir. Karbonatlar 30 smdan soxta miseliylar
ko’rinishida 65 smdan esa ohak zarrachalari ko’rinishida namoyon bo’ladi. Kam
eroziyalangan to’q tusli bo’z tuproqlar yuqori qatlamlari 1 % dan ko’p bo’lmagan
(yuqori qatlamlari 0,1 %) gumus miqdoriga ega. Gumusli qatlam qalinligi esa 30-
40sm, tuproqni yuqori qatlamlari karbonat hosilalari bilan qoplangan. Uningcha
eroziya natijasida «yig’ilib to’plangan» tuproqlar gumus miqdorini ko’payganligi
va gumusli qatlamni qalinligini 100 smga oshganligi azotga boy va karbonatlar
miqdori 60-80sm va undan chuqurroqda kuzatiladi.
Eroziyaning qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligiga ta’siri g’oyat kattadir.
X.Maxsudovning ko’p yillik tadqiqotlarida yuvilgan tuproqlarda g’o’za o’simligi
bosh poyasining balandligi yuvilmagan tuproqlardagiga nisbatan past bo’lishi,
yuvib to’plangan tuproqlarda esa bo’yi yana ham baland bo’lishi kuzatilgan.
Yuvilgan tuproqlarda gul, g’uncha va ko’saklar soni eng kam, hosil
nishonalarining to’kilishi esa eng ko’pni tashkil etdi. Paxta hosildorligi ham mana
shu xususiyatlarga muvofiq shakllanadi.
Eroziya natijasida o’simliklarni oziqa rejimi, tuproqni fizik xossalari
yomonlashadi, tuproqda nam zahiralari kamayadi. Shuningdek kuchli
eroziyalangan tuproqlar qishloq xo’jalik ekinlarining 1 gr. quruq hosilini olish
uchun eroziyalanmagan tuproqlarga nisbatan ko’p nam sarf qiladi, nam to’plash
qobiliyati esa, eroziyalanmagan tuproqlardagiga nisbatan kam (Gussak, 1959).
Eroziyalangan tuproqlarda hosil pasayishini ana shunday qonuniyati
Q.U.Usmonov, A.A.Adilov, M.Yunusov, X..X.Yusupov va S.S.Rustamovni Jizzax
viloyatining bo’z tuproqlarida hamda X.M.Maxsudov, Derressa Aberra,
G.Mirxaydarova, G.Nabiyeva, G.Djalilova, T.Shamsitdinovlarni Chotqol tog’ oldi
tuproqlarida olib borgan tajribalarida ham shu qonuniyatlar tasdiqlandi.
Yuqoridagi mualliflarning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, bug’doy hosildorligini
kamayishi bilan bir qatorda 1000 dona urug’ massasi ham pasayadi.
Deressa Aberra (1991) ilmiy izlanishlarida kuzgi bug’doy hosildorligi
bo’yicha quyidagicha analogik qonuniyatni kuzatish mumkin: eroziyalanmagan va
eroziya natijasida «yig’ilib to’plangan» tuproqlarda hosildorlik 15,7-18,3 s/ga
bo’lsa, o’rtacha va kuchli eroziyalangan yerlarda 10,3-7,2 s/gani tashkil etadi. Shu
sababli tuproq eroziyasiga qarshi kurash lalmi dehqonchilikning asosiy
muammolaridan biridir.
Eroziya hosil miqdorigagina emas, balki tolaning sifatiga ham ta’sir qildi.
Tuproq yuvib ketilishining ta’siri ostida bitta ko’sakning massasi kamaydi, yuvilib
to’plangan tuproqdagi ko’sak massasi esa oshdi. Tolaning pishiqligi ham xuddi
shunday nisbatlarda o’zgardi. Yuvib ketilgan tuproqda tolaning chiqishi ham past
darajada bo’ldi. Eroziya ta’siri ostida chigitning holati keskin o’zgarishini qayd
etib o’tish muhimdir. 1000 dona chigit massasi yuvilgan tuproqlarda eng kam,
yuvilmagan va yuvilib to’plangan tuproqlarda esa eng ko’p bo’lgan.
Degradasiyaga uchragan yuvilgan tuproqlarda yetishtirilgan paxtaning chigiti ekish
uchun yaroqli emas. Irrigasiya eroziyasi tuproq unumdorligiga o’rnini to’ldirish
qiyin bo’lgan ziyon yetkazibgina qolmay, hosildorlikni pasaytirib yuboradi,
bundan tashqari paxta tolasining sifatini yomonlashtiradi hamda o’simliklarni
nasliga ham salbiy ta’sir qilib, navning ko’rsatkichlarini buzilishiga olib keladi.
Umuman olganda, eroziya jarayoni hamma ekinlarga, jumladan, g’alla, ozuqabop,
mevali, sabzavot, poliz ekinlariga va boshqalarga salbiy ta’sir yetkazadi.
Ma’lum bo’lishicha, 1mm tuproq qatlamini qayta tiklash uchun o’simlik
qoplami yaxshi bo’lgan taqdirda 100-200 yildan 1000 yil va undan ham ko’proq
vaqt talab etilishi ma’lum, ya’ni keyingi 70-100 yillar mobaynida yerdan noto’g’ri
foydalanishi oqibatida keyingi kamida 1000 yillar va hatto 10000 yillar mobaynida
tabiat kuchlari bajargan ishlarning natijalari yo’qqa chiqarilishi mumkin. Shu bois,
tuproqni eroziya jarayonlaridan muhofaza qilish hozirgi kunning g’oyat o’tkir
jahonshumul muammosidir.
Eroziya jarayonlari ro’y berishi natijasida yerlarni degradasiyalanish
muammolari nafaqat O’zbekistonda, balki chet mamlakatlarda ham dolzarbdir.
Ma’lum bir mintaqaning tuproq hosil bo’lish jarayonining o’ziga xos regional
xususiyatlarini hisobga olmagan holda yerlardan oqilona foydalanmaslik,
o’rmonlarni yo’q qilinishi, chorva mollarini tartibsiz boqilishi oqibatida tabiiy
tuproq qoplamining o’zgarishiga, tuproq unumdorligini pasayishiga, qishloq
xo’jalik ekinlari hosilining kamayishi va ular sifatini pasayishiga olib keluvchi
eroziya jarayonlarini yanada kuchaytiradi. Shunday ekan, eroziyalangan tuproqlar
unumdorligini saqlash, oshirish va muhofaza qilish masalalari, shuningdek
respublikamizning turli tabiiy-ekologik mintaqalaridagi yer resurslaridan
maqsadga muvofiq foydalanish hozirgi kunning muhim masalalaridan hisoblanadi
(Maxsudov, Djalilova, 2006).
Ma’lumki, eroziya jarayonlarining paydo bo’lishi va rivojlanishiga asosan 2
xil omil ta’sir etadi: tabiiy va antropogen. Inson tomonidan yerning o’zlashtirilishi
va g’ayri tabiiy usullar qo’llab noto’g’ri foydalanishi natijasida eroziya jarayonlari
sezilarli rivoj oldi. Hozirgi zamon eroziyasi yuqorida ko’rsatilgan ikkala omil bir-
birlari bilan birlashishi natijasida namoyon bo’layotir. Iqlim o’zgarishi, yer
yuzasining notekisligi, yerning geologik - geomorfologik kabi tabiiy omillar bilan
birgalikda inson tomonidan yer, suv manbalari noto’g’ri foydalanilishi tuproq suv
va shamol eroziyasini rivojlanishiga asosiy sababdir.
Eroziya jarayonlarining rivojlanishida iqlimning roli. O’zbekiston iqlimining
tuproq paydo bo’lishidagi va eroziya jarayonlarini rivojlanishidagi rolini
o’rganishda birinchi navbatda hududning meridian bo’ylab 920 km dan ko’p
cho’zilishi iqlimning Janubdan – Shimolga qarab o’zgarishini xilma-xilligi
inobatga olinadi. Bu o’zgarishlarga suvsiz jazirama cho’llar, adirlar, tog’ oldi va
tog’ mintaqalarining joylashishi sababdir. Ma’lumki, iqlimning o’zgarishiga
asosan tog’lar, tog’ vodiylari, ularni ekspozisiya bo’yicha joylanishi, tog’larning
balandligi katta ahamiyatga ega. Shuning uchun O’zbekiston hududida iqlimning
shakllanishi atmosfera sirkulyasiyasining xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Yoz
oylarida Markaziy Osiyoning sahro va cho’llardan iborat katta kengliklarida bir
zayildagi kuchli qizigan kontinental jazirama issiq hukm suradi. Shuning uchun
yoz bo’yi havo ochiq, behad issiq bo’ladi. Sovuq mavsumda esa kontinental-
subtropik va mo’tadil kengliklarning sovuq massalari o’rtasida Markaziy Osiyoda
janubiy siklonga xos rivojlanadigan sovuq oqim hosil bo’ladi, qishki-bahorgi
seryomg’ir davr shuning oqibatidir.
O’zbekiston mintaqasida iqlimning shakllanishi ob-havo sharoiti
xususiyatlariga bog’liq. L.N.Babushkin (1964) ko’rsatib o’tganidek, G’arbdan
kelayotgan atmosfera havo massalari va janubiy-g’arbdan keluvchi tuproq
havoning iliq massasi namlik manbalari hisoblanadi. Tog’larga yaqinlashgan sari
yonbag’irlardan yuqori ko’tarilayotgan bu havo massalari soviydi, namlik
suyuqlashadi va yog’in-sochinga aylanadi. O’zbekistonga yog’in-sochin miqdori
joyning dengiz sathidan ko’tarilib borishiga qarab ko’payish qonuniyati shu bilan
izohlanadi. Shuning uchun O’zbekiston iqlimi gidrotermik rejimga asosan tekis
kenglik bo’yicha ekstraarid iqlimli va pastlikdan yuqori balandlikka qarab
ekstraaridli, arid, subgumidli va gumid subnival iqlim turlariga bo’linadi.
Ko’rsatilgan ana shu to’rtta iqlimli mintaqa respublika hududlari relyefiga, ya’ni
geomorfologik rayonlariga to’g’ri keladi. Turon pastekisliklari, tog’ osti va tog’
tagi baland tekisliklari, o’rta tog’li va yuqori baland tog’ mintaqalariga bo’linadi.
Bu to’rtta iqlim sharoitlarida tuproq hosil bo’lish jarayonlari turlicha kechadi
va shu jarayonlar tufayli hududimizda har xil tuproq tiplari, tipchalari paydo
bo’lgan. Ya’ni ekstraarid - cho’l tekisliklarda yog’in-sochin 70-200 mm, baland-
past tekisliklar - arid mintaqalarda 250-350 mm bo’lsa, o’rta tog’ - subgumidli
mintaqalarda ularning miqdori 750-1000 mm va undan ko’proq, gumid subnival
mintaqali baland tog’larda esa 350-400-500 mm va undan oshadi.
Joy dengiz sathiga nisbatan ko’tarilgan sari, odatda, havoning o’rtacha
harorati pasayadi, haroratning vertikal gradiyentlari turli sharoitlarda har xil
bo’ladi: qishda kamroq, odatda ko’tarilishning har 100 m hisobiga 0,2 – 0,50 S
atrofida, yozda esa ko’proq 0,7 – 0,80 S.
Tog’ va yaylov mintaqalarining iqlimi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Ma’lumki, dengiz sathidan yuqorilashgan sari yog’in miqdori ham ko’paya boradi,
harorat esa pasayadi va umumiy bug’lanish kamayadi. Shuning uchun, baland tog’
cho’qqilarida yoz oylarida ham erib ulgurmaydigan qorlar va muzliklarni
ko’ramiz.
O’zbekiston iqlimi o’ziga xos xususiyatlarga ega, chunki u okean va katta
dengizlardan juda uzoqda joylashganligi sababli tipik kontinental iqlimli o’lkalar
qatoriga kiradi. Serquyosh jazirama yoz, sovuqroq qish, sutka va yil davomida
haroratning keskin o’zgarib turishi, yog’inning kamligi va havoning quruqligi
O’zbekiston iqlimining asosiy xususiyatlaridandir. Albatta, bu xususiyatlar cho’l
va adir mintaqalarida (tog’ oldi, tog’ osti) tog’ mintaqalariga nisbatan yanada
yaqqolroq namoyon bo’ladi.
Suv eroziyasiga bevosita ta’sir etadigan tabiiy holatlardan eng muhimi
atmosfera yog’in-sochinlaridir. Yog’in-sochin yer yuzasida suv oqimi hosil qiladi
va tuproq yuvilishini keltirib chiqaradi. Ustki oqim tuproqning suv
singdiruvchanligi yetarlicha bo’lmagan tuproqlarda kuchli yomg’irlar va qor erishi
davrida yonbag’irlarda paydo bo’ladi. Havodan tushgan yog’in suvining yillik
miqdori eroziyaning faqat ma’lum qadar xavfi borligini aks ettiradi. Yog’in-
sochinning yil mavsumlari bo’yicha taqsimlanishi, yomg’ir tomchisining yirik va
mayda bo’lishi ko’proq ahamiyatga ega. Negaki, eroziya jarayonlarining namoyon
bo’lish ehtimoli shunga bog’liq bo’ladi. Yog’in-sochinning miqdori va xususiyati,
qor to’planishi va qor erishi, tuproqning harorat va suv maromi kabilar suv
eroziyasi jarayonlarining jadallashuviga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Iqlimning tik zonalliligiga xos ko’rsatib o’tilgan xususiyatlar hisobga olinib,
lalmikor dexqonchilikning rayonlashtirish sxemalari ishlab chiqilgan. Ulardan
birinchi, eng takomillashganini donchilik ilmiy-tadqiqot instituti xodimi
G.A.Lavronov taklif qilgan. Bu sxemada 3 ta vertikal mintaqa ajratilgan, bunda
lalmi ekinlarni o’sish va rivojlanishi uchun namlikni, ya’ni atmosferadan
tushadigan yog’in miqdori e’tiborga olingan: yog’ingarchilik yetmaydigan (och
tusli bo’z tuproqlar poyasi) yog’ingarchilik yarim yetarli (tipik bo’z tuproqlar) va
yog’ingarchilik yetarlik yerlarga ajratgan (to’q tusli bo’z tuproqlar va kam
ishqorsizlangan jigarrang tuproqlar).
O’zbekistonning tog’ oldi iqlimini I.P.Gerasimov (1948) taklifi bo’yicha arid
iqlim deb atash qabul qilingan. Atmosfera yog’inlari nisbatan uncha ko’p
bo’lmagani holda havo haroratining sutkalik va yillik o’zgaruvchanligi kattaligi bu
iqlimga xos xususiyatidir.
O’zbekiston iqlimi uchun qishki vegetasiya davrining mavjudligi xos bo’lib,
bu kuzgi boshoqli ekinlar uchun juda muhim. Lalmi yerlarda yillik harorat va
yog’inlar maromning o’zgarishlari majmui vegetasiyaning ikki keskin farq
qiluvchi davrlarini yuzaga keltiradi. Bular: bahorgi – mezotermik (nam, salqin) va
yozgi – kserotermik (quruq, issiq) davrlar.
Lalmi yerlarning xususiyatlaridan biri, bu ─ tuproq-iqlim sharoitlarining juda
xilma – xilligidir. Kenglik kesimida talay farqlar mavjudligi sababli A.Z.Genusov,
B.Gorbunov va N.Kimberg, L.N.Babushkin O’zbekiston lalmi yerlarini quyidagi
tuproq-iqlim okruglariga bo’lganlar: Chirchiq-Angren, Zarafshon, Qashqadaryo,
Surxondaryo okruglari va hokazo.
Iqlimni eroziya jarayonlari rivojiga yana bir ta’siri – bu shamoldir. Shamol
eroziyasini (deflyasiyaning) vujudga kelishida asosiy omil ─ shamol hisoblanadi.
Eroziya rivoji uning tezligi, yo’nalishi, yog’inning miqdori, mavsumiyligi, harorati
va takroriyligiga bog’liq. Ko’proq yer yuzasidagi tuproq zarrachalarini chang-
to’zonga aylantirib havoga ko’taradi va eroziya- deflyasiya holatini hosil qiladi.
O’zbekistonda shamol eroziyasi bo’yicha ilmiy- tadqiqot ishlari olib borgan
olimlar Q.Mirzajonov, Sh.Nurmatov,
M.Hamrayev, A.Qayumovlarning
ma’lumotlariga qaraganda, yer yuzasidan 10 sm balandlikda 12-15 m/s tezlik
bilan esgan shamol, deflyasiya jarayonini boshlab beradi; 10-15 sm balandlikda
12-15 va 16-25 m/sek tezlikda esganda kuchli shamol eroziyasi ro’y bergani
ta’kidlangan. Bunda tuproq zarrachalari bilan birga o’simliklar ham uchirilib uzoq-
uzoq joylarga, yo’llarga, suv havzalariga keltirib tashlangan.
Shunday qilib, iqlim ko’rsatkichlari eroziya va deflyasiya jarayonlariga ta’sir
ko’rsatuvchi eng muhim omillardan hisoblanadi.
Yer yuzasining tuzilishi. O’zbekiston hududining relyefi tekislik va adir-tog’
qismlardan tashkil etgan. Respublikamizning sharqida Tyan-Shan va Oloy
tog’larining g’arbiy tarmoqlari, Hisor, Turkiston, Zarafshon, Chotqol, Pskom va
Qurama tog’ tizmalari joylashgan. Bu tog’larning o’rtacha balandligi 1600, 2000-
2500 metr, ayrim cho’qqilarining balandligi esa 4600 metrdan oshadi. Baland tog’
qoyalari, ayniqsa ularning cho’qqilari yoz oylarida ham erib tugamaydigan
qorliklar bilan qoplangan. Bu qorlik va muzliklar daryolarimizning bitmas-
tuganmas suv manbalaridir. Tog’li yerlarning relyefi notekis-pastliklar va
balandliklardan iborat. Bu yerda bir-biriga ketma-ket ulanib ketgan vodiylar, tik
balandliklar, nihoyatda tor daryo va do’ngliklar bilan bir qatorda juda manzarali
yaylovlar, tog’ tekisliklar ham bor.
Ma’lumki, respublikamiz yer yuzasining tuzilishi eroziya jarayonlari, ayniqsa
suv eroziyasining rivojlanishiga ma’lum qadar bog’liqdir.
Relyef yer betida
issiqlik va namlikning taqsimlanishiga, ob-havo yog’inlarining xususiyat va
miqdoriga hamda suv oqimiga katta ta’sir ko’rsatadi. Uning ta’siri mahalliy
eroziya bazislarining chuqurligi, yonbag’irlarning tikligi (qiyalik darajasi),
uzunligi va ekspozisiyasiga ham bog’liq bo’ladi.
O’zbekiston sharoitida eroziya jarayonlarining rivojlanishida, eroziya
manbalarining to’planishida yonbag’irlarning shakli katta rol o’ynaydi. Ular
asosan shakliga ko’ra: to’g’ri qiyalikli yonbag’ir, qabariq, botiq va zinapoyasimon
qiyali yonbag’irlarga bo’linadi. Janubga va sharqqa qaragan qiyalik yonbag’irlari
shimolga va g’arbga qaraganlariga nisbatan 18-25 kun oldinroq qor qoplamidan
holi bo’ladi. Janubiy yonbag’irlarda qor erishi jadalroq kechadi. Shu sababli
boshqa shart-sharoitlar deyarli bir xil bo’lgani holda, tog’li hududlarda janubga
qaragan yonbag’irlardagi tuproq suv eroziyasidan, shimoldagi yonbag’rli tuproqqa
qaraganda ko’proq eroziyalangan. Yonbag’ir nishabligi va uzunligi oshib borgan
sari odatda oqib tushayotgan yog’in suvi oqimlarining tezligi kuchayadi, shunga
bog’liq holda tuproq yuvilishi va oqizib ketilishi ham jadallashadi (Xonazarov,
Kumzullayev, 1999).
X.M.Maxsudovning (1989, 1998) ma’lumotlariga ko’ra, yonbag’ir qiyalik
darajasi oshgan sari tuproqning yemirilish darajasi ham oshadi. Agar nishabligi 1-3
gradusgacha bo’lgan yonbag’irlarda, asosan, yemirilmagan yoki sust eroziyalangan
tuproqlar tarqalgan bo’lsa, qiyaligi 3-5 gradusli yonbag’irlarda o’rtacha
eroziyalangan, 5-7-10 gradusdan ham tik qiyaliklarda, asosan kuchli yemirilgan
bo’z tuproqlar uchraydi.
Relyef yer yuzasidagi suv va havodan tushadigan yog’in-sochinlarning
taqsimlanishiga, qiyalik bo’yicha oqimlarning tezligiga, tuproq va zaminning
yemirilishi (yuvilishi) jadalligiga salmoqli ta’sir ko’rsatadi. Bu borada,
O’zbekistonning relyefi juda xilma-xil bo’lib, asosan, sharqdan va janubiy
sharqdan g’arbga va shimoliy g’arbga tomon asta-sekin pasayib boradi.
Yonbag’irlarning qiyalik darajasiga qarab tuproq erozilanishi gektariga
quyida keltirilgan ko’rsatkichlar miqdorida bo’lishi mumkin:
10-30 gacha bo’lgan qiyalikda -10-15 t/ga,
30-50 da - 15-25 t/ga,
50-70 da - 25-35 t/ga,
70-100 atrofida bo’lganida - 35-50 t/ga va undan ko’p tuproq yuvilishi
mumkin.
Geologik-geomorfologik shart sharoitlar. O’zbekiston hududi geologik –
geomorfologik jihatdan Turon pasttekisligi, Ustyurt platosi va tog’ oldi
pasttekisliklar, adirlar, baland tog’ Tyan-Shan va Pomir-Oloy tizmalarini o’z ichiga
oladi. Bu maydonlarning ko’p qismini Chotqol, Qurama, Turkiston, Zarafshon va
Hissor tog’ tizmalari va tog’ oldi mintaqalari, ulardan keyin adirlar, lyossli
tekisliklar, daryo vohalari qamrab olgan. Tog’li mintaqalarda o’ziga xos
balandliklarning murakkab relyefi eroziya bazisining chuqurligi, tik qiyaliklar,
chuqur soylar bilan xarakterlidir (Maxsudov, 1989, Tursunov va b., 2009).
O’zbekiston quyidagi litologik-geomorfologik rayonlarga ajratiladi:
Baland tog’li mintaqalar (Chotqol, Qurama, Turkiston, Xissor tog’lari).
O’rtacha balandlikdagi tog’ mintaqalari.
Past tog’ va tog’ oldi mintaqalari, bu yerlarda asosan to’rtlamchi davr
yotqiziqlari, qiyalik yonbag’irlarda chag’irtoshli mayda zarrachali prolyuvial-
delyuvialli yotqiziqlar bilan qoplangan.
O’r-qirli tog’ oldi mintaqasi, relyefi baland-past yonbag’irli
qiyaliklardan iborat. Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar asosan lyoss va lyossimon
yotqiziqlar hamda skeletli mayda zarrachali prolyuviydan iborat.
Tog’ oldi pasttekisliklari, daryolarning yuqori terrasalari, relyefi baland-
past qiyaliklardan iborat bo’lib, lyossimon va skeletli-mayda zarrachali prolyuviy
bilan qoplangan.
Tog’ etagi tekisliklari, daryolarning yuqori terrasalari baland-past
relyefli bo’lib, lyossimon yotqiziqlar bilan qoplangan, qolgan hududlar tekis
relyefli bo’lib har xil yoshdagi geologik tog’ jinslaridan tashkil topgan. Bularning
ichida qadimiy uchlamchi davr “neogen” yotqiziqlari bilan qoplangan jinslar
uchraydi.
Ushbu rayonlar yerlarining geologik-geomorfologik tuzilishi jihatidan relyefi
murakkab to’lqinsimon baland-past yonbag’irlardan iborat bo’lib, eroziya
jarayonlari rivojiga yordamlashadi, chunki lyoss va lyossimon yotqiziqlar
eroziyaga oson beriladi, yemirilib jarliklar hosil qiladi. Qumoqli, qadimiy
uchlamchi davr yotqiziqlari yemirilishga ancha chidamli, qumoqli yengil qumoqli
eol yotqiziqli shamol eroziyasiga oson uchraydi. O’zbekistonning Farg’ona
vodiysida rivojlangan adirli maydonlardagi tuproqlarning, ayniqsa 30-50 sm
chuqurliklarda joylashgan va usti g’ovak yotqiziqlar qoplagan zich tog’ jinslari
(granit, slanes va qumtoshlar) suv eroziyasi jihatidan juda xavfli. Hozirda bu
yerlarda noto’g’ri sug’orib dehqonchilik qilish oqibatida ko’pgina maydonlar
tashlandiq yerlarga, jarliklarga aylanib, qishloq xo’jalik aylanmasidan chiqib
ketmoqda.
Shunday qilib, geologik-geomorfologik jihatdan qayd etilgan mintaqalarning
ko’pchiligi bo’linib–bo’linib ketgan tog’li va to’lqinsimon past-balandliklardan
iborat murakkab relyefga ega. Bu relyeflarda rivojlangan tuproqning va tuproqosti
qatlamlarining eroziyaga uchrashi oson kechadi. Ayniqsa daryolarning yuqori
