TUPROQ GENEZISI, KLASSIFIKASIYASI VA TUPROQLARNING GEOGRAFIK TARQALISH QOBILIYATLARI Reja: 1. Tuproq genezisi, klassifikasiyasi va geografiyasi. 2. Tuproq unumdorligi haqida tushuncha. 3. Tuproq unumdorligining elementlari va shart-sharoitlari. Tuproq unumdorligining kategoriyalari. 4. Tuproq unumdorligini qayta takroriy yaratish va tuproqlarni madaniylashtirish. Tayanch iboralar:tuproq genezisi, klassifikasiyasi, tuproq geografiyasi, tuproq unumdorligi, unumdorlik elementlari Tuproq geografik tarqalishi. Yer yuzasida tuproqlarning geografik tarqalishi tabiiy sharoitlarning hududlar bo’yicha tarqalishiga bog’liq. «Modomiki barcha muhim tuproq paydo qiluvchilar - deb yozadi V.V.Ookuchayev - uyeg yuzasida kengliklarga uncha -muncha parallel ravishda cho’zilgan, poyas yoki zona shaklida taqsimlanar ekan, unda tuproqlar ham iqlim, o’simliklar qoplami ua boshqalarga qat’iy bog’liq holda, yeryuzasida zonalar bo’yicha joylashishi muqarram U.U. Ookuchayev tomonidan ta’riflangan ushbu kenglik - zonallik konsepsiya, keyinchalik K.O. Glinka, L.I. Prosalov, I.R. Gerasimov, U.A. Kovda, N.N. Rozovlar tomonidan rivojlantirildi. Yerning tuproq qoplamida kenglik tuproq – iqlimpoyaslar eng katta birlik sifatida ajratiladi. Tuproqlar sistematikasi haqida tushuncha. Tuproqshunoslikda,boshqa fanlardagi kabi, sistematika tadqiqotlami tashkillashtirishningboshlang’ich qismi hisoblanadi, qaysiki uning yordamida tekshirish obyekti tuproqni ilmiy o’rganish amalga oshiriladi.Tuproqlar sistematikasi - bu yer yuzida mavjud bo’lgan barcha tuproqlarning turli-tumal1ligi haqidagi ulaming diagnostik belgilariga a,soslangan har xil guruhlari(taksonomlari)ning orasidagi o’zaro aloqasi ua bog’liqligini ko’rsatibberadigan, hamda o’ziga xos xususiyatlarini taqqoslash yo’li bilantuproqlarning har Bir turi ua yuqori rang (daraja) dagi harqaysi taksonominiua u yoki Bu taksonomlarning umumiy xususiyatlarini aniqlash haqidagita’limotdir. Tuproqlar sistematikasining asosiy maqsadi Uyeg yuzida, shujumladan, alohida mamlakatlar, davlatlarda tarqalgan tuproqlarining to’liqtizimi (klassifikasiyasi) ni yaratishdir. Tuproqlar sistematikasi tarixiy-taqqoslash ua geografik-taqqoslash uslublariga, tuproqlaming evolyusion rivojlanishi tamoyillariga tayanadi,unda tuproqshunoslikning barchabo’limlari ma’lumotlaridan foydalaniladi. Planetamiz tuproq qoplami umumiy tizimida u yoki bu tuproqning tarkibini aniqlash bilan birga, tuproq sistematikasi, yer yuzasida tarqalgan tuproqlar juda katta turli- tumanligini anglashda muhim nazariy ua amaliy ahamiyatga yega. Tuproq sistematikasi haqidagi ta’limotga V.V.Dokuchayev, N.M.Sibirsev, k.D.Glipka, L.l.Prasolov, Ye.N.lvanova, A.N.Rozov, V.M.Fridland, I.P.Gerasimov, M.A.Orlov, M.A.Pankov, I.L.Muxanova, S.P.Suchkov, B.Xalnepesov, V.Abdulxanov, S.A. Shuvalov, A.M.Rasulov, T.m.kopoЫuyeua, M.Mahmudov, V.G.Popov, k.Nasapov, A.Mahmudov, A.A. Tursunov, M.U.Karimova, R.Quziyev ua boshqalar katta hissa qo’shgan. Sistematika uchta vazifani bajagadi: ulardan biri - yer yuzasida tarqalgan tuproqlar orasidagi sifat ua miqdor jihatidan farqlarni aniqlab beradi. Ushbu tuproqlar haqida imkoni boricha to’liq ma’lumotlarni yig’adi va mavjud ma’lumotlar asosida tuproqlarning mantiqiy ketma - ketligi bo’yicha ro’yxatini shakllantiradi, qaysiki, ularga asosan tuproqlar nomenklaturasi ro’yxati va klassifikasiyasi tuziladi. Demak tuproqlar sistematikasi - tuproqlarning kengaytirilgan aniqlovchisi bo’lib, fanda ma’lum bo’lgan har bir tuproqning mukammal ta’rifini bermog’i lozim. Yuqorida ko’rsatilgan vazifalar tuproqlar sistematikasida tuproqlar nomenklaturasi, taksonomiyasi ua diagnostikasi asosida ua yordamida yechiladi. Tuproqlar klassifikasiyasi (tasnifi). yer yuzasi tuproq qoplami, o’zining murakkab tuzilislli ua xilma -xilligi bilanxarakterlanadi. Tuproqlarlari o’rganishda ua rasional foydalanishda, ularni to’g’ri aniqlash ya’ni klassifikasiya qilish muhim ahamiyatga ega. Tuproqlarni o’xshash belgilari, kelib chiqishi ua unumdorligi kabi xususiyatlariga ko’ra muayyan gruppalarga birlashtirishga tuproq klassifikasiyasi (tasnifi) deyiladi. Tuproqlagni ilmiy jihatdal klassifikasiyalash ularning genetik – ishlab chiqarish xossalariga asoslangan o’ lib, bu klassifikasiya quyidagilami: tuproq paydo bo’lishining barcha shart-sharoitlari ua jarayonlarini, tuproqlarning tegritoriyalar bo’yicha tarqalishini ua tuproqlaming ishlab chiqarish jihatidan ahamiyatga ega bo’lgan biologik, fizikaviy va kimyoviy xossalarining umumiy xarakteristikasini aks ettirishi kerak. Tuproqlarni klassifikasiyalash muammolari tupgoqsllunoslikdagi eng aktual ua munozarali masalalardal biri hisobladi. Fanning rivojlalishi va yangi ilmiy dalillarning to’planishi natijasida ilgari tuzilgan, bunday qaraganda ilmiy asoslalgap klassifikasiya sxemasiga ayrim qo’shimchalar kigitish yoki ulami qayta ishlab chiqish zagur bo’ladi. Bu muammolag qishloq xo’jaligi talabIari asosida ham yuzaga keladi. Ilmiy klassifikasiya fanning hozirgi holatini aks ettiradi. Ilm-fan ning givojlalishi bilan tuproqlarklassifikasiyasi ham murakkabIashib boradi. Tuproq klassifikasiyasining rivojlanish tarixida to’rtta etapni ajratish mumkin: V. Dokuchayevgacha, bunda geologiya - petrografiya, kimyoviy ua fizikaviy klassifikasiya prinsiyaplari ustun bo’lgan; 2) Dokuchayev davri, qachonki U.U. Dokuchayev, N.M. Sibirsev, KL. Glinkalar tomonidan asos solingan ua tuproqlarni genetik klassifikasiyalash prinsiplari ishlab chiqilgan; Z) Hozirgi davr (taxmipal XX asming 50 yillaridan), bunda taksonomik birliklar ua diagnostik ko’rsatkichlar tizimi uzil - kesil ishlab chiqilgan, turli mamlakatlarda tuproqlami mi\liy klassifikasiyalash taraqqiy ettirildi va tuproq paydo bo’lish rejimlari ua ekologik sharoitlar als’ha to’liq hisobga linadigan bo’ldi; 4) Yangi davr (XX asr 90 - yillarining boshlanishidan), qachonki klassifikasiyalashda, taksonomik birliklag - bo’linmalagdan iyerarxik sistemalarda mos rayishda turli darajani egallaydigan, antropogen o ‘zgarishlarning bagcha bosqichlari hisobga olinadi. Yangi, 2000 yilda nashr etilgan, Rossiya tuproqlagi klassifikasiyasi, rroSh - genetik hisobIanadi Ua tuproq profilining tuzilishi va uningxossalagiga asoslangan. Ushbu klassifikasiya V.V.Dokuchayey nomidagituproqshunoslik instituti tomonidan L.L. Shishoy rahbarligida tuzilgan komissiya tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu kJassifikasiyada yuqori rangdagi birliklar ajratilgan Ua tuproqlarning antropogen - qayta o’zgarishihisobga olingan. Tuproqlar klassifikasiyasining umumiy sxemasi qo’yidagiKimyoviy qayta tiklangan tuproqlar. Stvollar yuqori taksonomik birlik sifatida tuproqlaming tuproq paydobo’lish jarayonlari va litogenezining nisbatini namoyon etadi. Bo’limlarpgofil tuzilishi asosiy yelemeptlagililg o’xshashligi Ua ulaming tuproq paydobo’lish asosiy jarauonlagili hosil qilishidagi birligi bilanxarakterlanadi. Eng muhim taksolomik birliklarining asosiy diaglostikasidiaglostikalash gogizoltlag va belgilar- sistemasi hisobaladi. Ushbusistemada asosiy o’rinni struktura tuzilishi, moddiy tarkibi va alalitikko’rsatkichlari bilan fagqlaladigal diaglostik gorizontlar va belgilarning antropogen - qayta o’zgarish guruhlari egallaydi. Ushbu diagnostik ko’rsatkichlar altrorogel ua texnogen - qayta o’zgargan tuproqlarni ajratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi, qaysiki ularningtransformasiyalanish darajasiga ko’ra turli taksolomik darajalargatipchalarbo’limgacha ajratiladi. Antropogen qayta o’zgargan tuproqlar klassifikasiyasi. antropogen - qayta o’zgargan tuproqlar taksonomik birliklarini tip darajasida aniqlash ucluli tabiiy tuproqlar uchun xarakterli bo’lmagan va o’tmishdoshidan olgan tabiiy yangi paydo bo’lgan gorizontlardaniborat, yangi paydo bo’lgan sistema sifatida ular profilining tuzilishi asos bo’ladi. Madaniylashgan yoki degradasiyalangan tuproqlar profilining tipga xos xususiyayati, uzoq vaqt dayomida muntazam mexanik aralashuvi va turli xil xganik va mineral moddalar solinishi natijasida shakllangan, akgoken - qayta o’zgargan ustki gomagen gorizontining mavjudligi bilan aniqlanadi. antropogen- qayta o’zgargan gorizont tabiiy tuproqlar bitta yoki bir nechta ustki gorizontlarining o’rnida, ba’zan esa o’rtadagi gorizontlar, tuproq paydoqiluychi jinslar yoki olib keltirilgan substrat materiallaridan hosil bo’ladi. Agarda tuproqlarda antropogen - qayta o’zgargan gorizont tagida, Antropogen - qayta o’zgargan tuproqlarni o’xshash belgilari bo’yicha tabiiy tuproqlar bilan identifikasiyalashga-imkon yaratadigan, buzilmagan holatdagigumusli - akkumulyatiy, ellyuyial va boshqa tipni belgilaydigan gorizontlarsaqlangan bo’lsa, unda ushbu tuproqlar nomiga tuzilishi bo’yicha yaqinbo’lgan tabiiy tuproqlar tipi nomiga old qo’shimcha «agro» so’zi qo’shib aytiladi. Agarda tabiiy tuproqlarning antropogenli transformasiyasi profiliningbarcha qismida ancha sezilarli o’zgarishlarga olib kelsa, qaysiki uning profilio’z mohiyati bo’yicha yangi tabiiy jismga aylangan bo’lsa, unday holatdaantropogen - qayta o’zgargan tuproqlarni belgilashda, original nomlardanfoydalaniladi. Agrozemlar, abrazemlar va torfozemlar buzilmagan o’rta gorizontda yoki aynantuproq paydo qiluvchi jins ustida spesifik (o’ziga xos), gomogenliantropogen qayta o’zgargan gorizontlardan tuzilganligi bilan xarakterlanadi; Stratozemlar, ustki gorizontlari olib kelingan materiallarqalinligida shakllanganligi bilan xarakterlanadi; akyazemlar sholichilikdafoydalaniladigan tuproqlarni biriktiradi, qaysiki ular uzoq muddatli bosishi natijasida yujudga kelgan belgilari, tabiiy profilining qisman mexanikbuzilganligi bilan birgalikda patouop bo’lishi bilan xarakterlanadi; Antropogen - qayta o’zgargan tuproqlarda tipchatar antropogen ta’siir tufayli yuzaga kelgan tabiiy genetik gorizontlar Ua belgilar sifatiy xususiyatlariga ko’ra ajratiladi. Antropogen - qayta o’zgargan tuproqlarni klassifikasiyalash prinsiplari ular tuzilishi ua xossalarining geal xususiyatlarini ifodalashga imkon yaratadi. Shuning uchun antropogen - qayta o’zgargan birlarnchi tuproqlar profiliniqayta tiklashni talab etmaydi, bu shahar hududlari tuproqlarini tasvirlashdaancha qulaylik yaratadi. Tuproqlar taksonomiyasi tuproq tipi asosiy taksonomik birlik. Xar qanday boshqa tabiiy obektlar singari, tuproqlami sistematik ravishda ta’riflash ua o’rganishda, tadqiqot ko’larniga bog’liq bo’lgan, u yoki buobektni qanday aniqlash darajasiga erishishni oldindan belgilash zarur. «Tuproq» so’ziga yana nimanidir, ya’ni ushbu holatda aynan qanday tuproq yekanligini belgilaydigan qandaydir tushunchani qo’shish lozim. Tiproqsistematikasining ushbu vazifasi taksonomik birliklar sistemasi yoki bilim (ko’rib chiqish) darajasi yordamida yechiladi. «Taksonomiya» so’zi grekcha takso - tuzilma, tartib yoki lotincha takror- baholayman va nomos - qonun degan ma’noni anglatadi. Taksonombirliklar (taksonlar) - Bu qandaydir obektlar sistemasida klass, darayoki o’rnini ko’rsatadigan, ularning batafsillik yoki aniqlik darajasibelgilaydigan, klassifikasiyalash (tasniflash) yoki sistematikalash (tartibga solish), birliklaridir. Tuproqshunoslikda taksonomik birliklar - Bu tabiatcobektiv ravishda mavjud tuproq gruppasini tasvirlaydigan, ketma-ket biriga teng tobe bo’lgan sistematik kategoriyalardir. Hozirgi zamon taksonomiyasining negizida tuproq tipi to’g’risida Dokuchayevning ta’limoti yotadi, keyinchalik Bu tuproq tipi ua tuproq paydo bo’lishjarayonining tipi haqidagi ta’limotlarda o’z rivojini topgan deb, deyarli bir xildagi tuproq paydo bo’lish jarayonlari kechadiganhamda o’xshash fizik- geografik sharoitlarda katta maydonlarda shakllangan konkret tuproqlarga aytiladi. Tuproq tiplarining eng muhim belgilari: tuproqda to’planadigan organik moddalar va ular parchalanish, o’zgarijarayonlarining deyarli bir xil bo’lishi; 2) tuproq mineral ua organik- minelmoddalar sintezidagi jarayonlaming bk xilligi; 3) moddalar migrasiyasivatuproq profili tuzilishining bir xilda bo’lishi hamda 5) tuproq unumdorligioshirish Ua saqlab qolishga qaratilgan tadbirlarning yagona yo’nalishda borilishi kabilar hisoblanadi. Tuproq tiplari odatda ekologik - genetik sinflar (tiplar) va qatorlarbirlashtiriladi. Tabiiy sharoitlarga bog’liq bo’lgan tuproqning ichki asosiy xossalari qarab, tiplar odatda ekologik-genetik sinflarga birlashtiriladi. Ana shunday xossalarga tuproqning issiqlik rejimi, tuproq paydo bo’lishining bioyenergelxususiyatlari ua atmosfera yog’inlariga ko’ra tuproq suv rejimining o’zgarisingarilar kiradi. Tuproqning ekologik - genetik sinflari bilan dehqonchilqishloq xo’jaligi ua o’gtop xo’jaligining o’ziga xos geografik xususiyatlbog’liq bo’ladi. Xar bir ekologik - geografik tiplar sinfidagi tuproqlar 4 ta genetik qatl(avtomorf, yarimgidromorf, gidromorf, qauig-alluuUial) ga bo’linaTuproqlar gidrologiyasiga asoslangan Bu qatorlar qishloq xo’jaligituproqlardan samarali foydalanishda katta amaliy ahamiyatga ega. Hozirda O’zbekistonda tuproqlaming 22 tiplari ua 59 tipcha (B.V.Gorbunov, N.V.Kimberg, 1962) ajratilgan. Ularning ba’zilari avvaldan ma’lum ua yaxshi o’rganilgan bo’lsada, ayrimlari kam tadqiq qiling; Tuproqlar sistematikasida tuproq tipidan quyi (past) bo’lgan taksonomik birliklar: tipcha, avlod (rod), tur, xil va razryadlar ham ajratiladi. Tipcha tuproq tiplari orasida ajratiladigan taksonomik birlik bo’lib, osiy hamda qo’shimcha tuproq paydo qiluvchi jarayonlaming borishida sifatiy farqlar bilan xarakterlanadi. Tipchalarga bo’layotganda tuproq paydo qiluvchi jarayonlaming zonal (shimoldan janubga qarab) o’zgarrishi lan birga fasial (sharqdan g’arbga qarab) o’zgarishi ham e’tiborga olinadi. masalan, g’arbdan sharqqa borgan sayin, tuproqning termik, suv rejimlari sekin o’zgaradi va Bu o’z navbatida tuproqning agronomik xossalariga ta’sir qiladi hamda ekinlaming turlarini tanlab ekishni ua maxsus agrotexnikani qo’llaanishni taqozo etadi. Avlod tipchalar orasida tuproq gruppalarini o’ziga birlashtiradi. Tuproqlarning genetik xususiyatlari ko’plab mahalliy sharoitlaming tuproq paydo bo’lish jarayonlariga ta’siri natijasida yuzaga keladi. Ona jinslamingzilishi va xossalari, sizot suvlarining kimyoviy tarkibi kabi omillar natijasida tuproqning sho’rxoklanishi, sho’rtoblanishi va karbonatlanishingari jarayonlarning borishi ro’yberadi. Tur- avlodlar orasida ajratiladigan tuproq gruppalari bo’lib, tuproq paydo qiluvchi jarayonlaming borish jadalligiga ko’ra ajratiladi. Masalan, podzollanish jarayonlarining, gumus to’planishining jadalligi ua uningsho’rlanish, eroziyalanish darajasi singarilar turlarni belgilovchi ko’rsatkichlar hisoblanadi. Demak, tur tuproq paydo bo’lish jarayoniningliqdor jihatlarini aks ettiradi. Masalan, o’rtacha va kam gumusli oddiy qora tuproq atamasi avlodni ifodalaydi. Tur xili -tuproqning yuqori qatlamlari ua opa jinslarining mexanik tarkibiga ko’ra ajratiladi. Razriyadi - tuproq ona jinslarining kelib chiqishi asosida bo’linadi. Jmladan mogepa jinslari, allyuvial, flyuvioglyasial va lyossimon jinslar singarilarda hosil bo’ladigan tuproqlaming har qaysisi alohida razryadlarni tashkil etadi. Tuproqlar nomenklaturasi ua diagnostikasi. Tuproqshunoslikda nomenklatura deganda tuproqlaming xossalari ua klassifikasiyadagi turgan qarab nomlanishi tushuniladi. V.V.Dokuchayev ua N.M.Sibirsev tuproqlaming ilmiy genetik nomenklaturasini tuzib chiqayotganda, ularga rusalq nomlarini asos qilib oldilar. Bunda tuproq yuqori gorizontlarining o’ziga xos xususiyatlari, jumladan, rangi-tusi ua tuproq rivojlanadigan ekologikharoitlarga alohida e’tibor beriladi. Shunday qilib, tuproq genetik tiplarining atamalari (terminlari) turli,Iimlar ua xalqlaming tuproqqa bergan nomlari asosida yuzaga keladi. Qora tuproq, podzol tuproq, qizil tuproq, sur tusli tuproq, qo’ng’ir tuproq kabilarhu jumlaga kiradi. Keyinchalik bo’z tuproqlar, sariq tuproqlar, kashtantuproqlar, jigar rang tuproq tiplari aniqlandi. Tuproqning turli tog’ jinslaridan farq qiladigan eng muhim sifat belgilaridan biri unumdorlikdir. Qishloq xujalik ishlab chiqarishining asosiy vositasi hisoblangan tuproqning xalq xujaligidagi ahamiyati ham, ana shu unumdorligi bilan belgilanadi. Tuproq atrof-muhit bilan bevosita ta’sirda bo’lib quyosh energiyasini, turli oziq moddalar bilan elementlarni qabul qilib oladi va murakkab biofizik-kimyoviy jarayonlar natijasida, ularni o’zida tuplaydi. O’simliklar uchun oziq moddalardan tashqari yorug’lik, issiqlik va kislorod, uning yashil qismi uchun esa karbonat angidridi zarur. Ana shu moddalar va zarur shart-sharoitlar o’simliklarga tuproq orqali turli darajada yetkazib turiladi. Tuproq unumdorligi haqidagi ta’limotning rivojlanishi akad.V.R.Vilyams nomi bilan bog’liq. Hozirgi ilmiy adabiyotlarda ham olimning tuproq unumdorligi haqidagi tushunchasi keng tarqalgan. V.R.Vilyams buyicha (1936) unumdorlik deganda tuproqning o’simliklarni suv va oziq elementlar bilan bir vaqtning o’zida, o’zluksiz ta’minlab tura olish qobiliyati tushuniladi. O’simliklar uchun zarur issiqlik va yorug’likni Vilyams kosmik omillar jumlasiga kiritadi. Unumdorlik tuproqning juda murakkab xossasi sifatida, tuproqda kechadigan ko’plab kimyoviy, fizikaviy va biologik jarayonlarga bog’liq. Unumdor tuproq o’simliklarni zarur oziq moddalar, suv, havo, issiqlik bilan ta’min eta olish, mu’tadil reaksiyaga ega bo’lishi, har xil zararli moddalar saqlamasligi zarur. Buning uchun tuproqning suv-fizik xossalari va rejimlari, oziq va to’z rejimlari, tuproqda kechadigan biokimyoviy, oksidlanish-qaytarilish jarayonlari qulay bo’lishi kerak. Shular asosida hozir tuproq unumdorligi haqida quyidagi kengroq tushunchani berish mumkin bo’ladi. Unumdorlik deb, tuproqning o’simliklarni normal usishi va rivojlanishi (hosil berishi) uchun zarur suv, oziq elementlar va shuningdek ularning ildiz sistemalarini yetarli miqdorda havo, issiqlik va qulay fizik kimyoviy muhit va boshqa barcha shart-sharoitlar bilan ta’min eta olish qobiliyatiga aytiladi. Demak, tuproqning ishlab chiqarish qobiliyati, unda kechadigan ko’plab jarayonlar va hodisalarga bog’liq. O’simliklarning barcha usib rivojlanish hayotiy davrlari bevosita tuproqning turli xossalari yoki unda kechadigan jarayonlar bilan bog’liq. Shuning uchun ham tuproqdan foydalanilayotganda unumdorlikning barcha omillariga va shart-sharoitlariga bir vaqtning o’zida ta’sir eta bilish kerak. Tuproq unumdorligi nisbiy tushuncha bo’lib, unumdorlik nafaqat tuproq xossalariga, balki ustiriladigan ekinlar turiga ham bog’liq. Masalan, muayyan bir tuproq alohida o’simliklar uchun unumdor hisoblansa, boshqasiga kam unumli bo’ladi. Chunki har xil o’simliklarning tuproq unumdorligiga (faktorlariga) bo’lgan talabi bir xil emas. Tuproqning o’ziga xos xususiyati hisoblangan unumdorlik tuproq paydo bo’lish jarayonlari davomida shakllanib boradi va tuproqning qandaydir bir yoki ikkita xossasi (masalan, oziq moddalar, gumus miqdori yoki fizik xossalari) bilan emas, balki tuproqning barcha xossalari yig’indisi bilan belgilanadi. Shuni e’tiborga olish lozimki, unumdorlik faqatgina o’simliklar ildizi usayotgan tuproqning ustki qatlamiga bog’liq bulmasdan, balki tuproq ostki jinslari hamda barcha tuproq profilining to’zilishi va xususiyatlari bilan ham ifodalanadi. O’simliklarni suv va oziq moddalar bilan ta’minlanishiga tuproqning nafaqat gumusli yoki haydalma qatlami, balki undan chuqurroq qatlamlari ham katta ta’sir etadi. Demak, unumdorlik tuproq barcha qatlamlari (profili) ning xarakteri va xususiyatlari bilan belgilanadi. Tuproqda unumdorlikning shakllanishi bilan bir qatorda o’simliklar uchun zarur omillar va shart-sharoitlar yuzaga keladi. Tuproqning barcha fizikaviy, biologik, kimyoviy xossalari, tarkiblari va rejimlari shular jumlasiga kiradi. Odatda, tuproq unumdorligining elementlari (omillari) va shart-sharoitlari ajratiladi. Tuproq unumdorligining elementlariga o’simliklarning usib-rivojlanishi uchun zarur oziq moddalar (N, P,K kabilarning) o’zlashtirish uchun oson shakllarining bo’lishi, o’simliklarga qulay tarzdagi suv, xavo va issiqlik kabi omillarning mavjud bo’lishi singarilar kiradi. Bu omillar o’z navbatida atmosfera elementlari bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Tuproq unumdorligining shart- sharoitlari jumlasiga tuproqning barcha xossalari va rejimlari kiradi. Ana shunday eng muhim xossalar va rejimlarga tuproq mexanik tarkibi va strukturasi bilan bevosita bog’liq bo’lgan fizikaviy, suv, havo xossalari va rejimlari, tuproqning singdirish qobiliyati bilan bog’liq bo’lgan xossalar (singdirilgan kationlar tarkibi, tuproq eritmasining reaksiyasi) ni kiritish mumkin. Tuproqning bu shart-sharoitlari ham atmosfera sharoitlari bilan bog’liq. Ushbu leksiyalar kursining maxsus mavzularida tuproqning xossalari, rejimlari va unumdorlik omillari haqida batafsil bayon etilgan. Tuproq unumdorligining elementlari va shart-sharoitlari bevosita bir-biri bilan bog’liq bo’lib, ulardan birining o’zgarishi boshqasiga va shu orqali tuproq unumdorligiga ta’sir etadi. Qishloq xujalik ishlab chiqarishida tuproqdan foydalanilayotganda tuproq unumdorligining barcha omillari va shart-sharoitlariga ta’sir etish lozim. Tuproq unumdorligining quyidagi turlari ajratiladi:tabiiy, sun’iy, potensial, effektiv(samarali), nisbiy va iqtisodiy unumdorliklar. T a b i i y u n u m d o r l i k. Insonlar quli tegmagan tabiiy holatdagi tuproqlar uchun xarakterli unumdorlik hisoblanadi. S u n ‘ i y u n u m d o r l i k insonlarning maqsadli faoliyati (yerni haydash, unga davriy ravishda mexanikaviy ishlov berish, meliorasiyalash, o’g’itlardan foydalanish singarilar) ta’sirida yuzaga keladi. P o t ye n s i a l u n u m d o r l i k - tabiiy tuproq hosil bo’lish jarayonlari natijasida paydo bo’lgan xossalar va shuningdek insonlar faoliyati ta’sirida yaratilgan yoki o’zgartirilgan tuproq xususiyatlari bilan belgilanadigan barcha unumdorliklar yig’indisidan iborat. E f f ye k t i v (samarali) u n u m d o r l i k - muayyan iqlim va texnik- iqtisodiy (agrotexnologik) sharoitda ekinlardan hosil olish uchun tuproq potensial unumdorligining foydalaniladigan qismi hisoblanadi. Bu unumdorlik hozirgi vaqtda olinadigan hosil miqdori bilan ifodalanadi. Demak, hosildorlik miqdori samarali unumdorlikning asosiy kursatkichi va konkret kurinishidir. N i s b i y u n u m d o r l i k - muayyan gruppa yoki turdagi o’simliklarning tuproq unumdorligiga nisbatan bo’lgan munosabati (talabi) bilan belgilanadi. Bir turdagi o’simliklar uchun unumdor hisoblangan tuproq, boshqasiga yaroqsiz bo’lishi mumkin. I q t i s o d i y u n u m d o r l i k - tuproqning potensial unumdorligi va yer uchastkalarining iqtisodiy xarakteristikasiga kura tuproqlarni iqtisodiy jihatdan baholashdir. T u p r o q u n u m d o r l i g i n i q a y t a t a k r o r i y ya r a t i sh - tuproqning samarali unumdorligini potensail unumdorlikka yaqin darajada saqlash maqsadida, tuproqqa ta’sir etadigan meliorativ va agrotexnika tadbirlari sistemasi yoki tabiiy tuproq jarayonlari yig’indisidan iborat. Unumdorlik, tuproq paydo qiluvchi jarayon kabi, unumdorlik omillari va shart-sharoitlarining miqdor va sifat o’zgarishiga sabab bo’ladigan, moddalarning o’zgarishi, tuplanishi va o’tkazishi kabi jarayonlari bilan chambarchas bog’liq. Bu o’zgarishlar unumdorlikning rivojlanishi uchun ijobiy yunalishda bo’lishi va bu holda uning yaxshilanishiga olib kelishi (oziqa moddalarning tuplanishi, ularning o’simliklar uchun yanada qulay o’zlashtiriladigan shaklga o’tishi, strukturaning yaxshilanishi va h.k.), yoki unumdorlikning pasayishiga olib keladigan salbiy yunalishda (oziqa elementlarning yuvilib ketilishi, ularning qiyin o’zlashtiriladigan shaklga o’tishi, strukturaning bo’zilish va h.k) bo’lishi mumkin. Tuproq xossalarining o’zgarishi ma’lum bir davrda unumdorlikni boshlanGich darajasiga olib kelishi xam mumkin. Shunday qilib ma’lum davr ichida (usuv davri, yillik yoki almashlab ekish davri va h.z) unumdorlikning o’zgarishi uning tuliqsiz, oddiy va kengaytirilgan holatda qayta tiklanishiga olib kelishi mumkin. Tuproq unumdorligining boshlang’ich davridagidan past darajada shakllanishi tuproq unumdorligining tuliqsiz qayta tiklanishini bildiradi. Tuproq unumdorligining boshlanGich darajasiga qaytishi unumdorlikning oddiy qayta tiklanishini anglatadi. Tuproq, unumdorligining boshlanGich darajasidan yuqori holatda yaratilishi unumdorlikning kengaytirilgan tarzda qayta tiklanganligini bildiradi. Tuproq unumdorligining qayta tiklanishi tuproq hosil bo’lish jarayonining obyektiv qonunidir, va uning namoyon bo’lishining barcha shakllariga xosdir. Tabiiy tuproq paydo bo’lish jarayonining rivojlanishi unumdorlikning tuliq bulmagan, oddiy yoki kengaytirilgan tipdagi qayta tiklanishi muayyan tuproq paydo bo’lish jarayonlari yoki ularning birgalikdagi rivojlanishi bilan aniqlanadi. Tuproqning dehqonchilikda foydalanishi sharoitida uning unumdorligining qayta tiklanishi tabiiy omillar ta’siri va insonning turli usullar bilan tuproqga ta’sir etishida sodir bo’ladi. Madaniy tuproq paydo bo’lish jarayoni tabiiy va antropogen omillar ta’sirida rivojlanadi. Insonlar yerdan o’zoq vaqtlar foydalanganda tuproqda kechadigan tabiiy jarayonlar, jumladan, tuproqning qator xossalari va rejimlari o’zgarib, yangi madaniy tuproqlar paydo bo’ladi. Tuproq unumdorligini doim yaxshi va yuqori holatda saqlab turish maqsadida, insonlar tomonidan tuproq tabiiy xossalarining o’zgartirish jarayonlariga tuproqni madaniylashtirish deyiladi. Tuproqlarni madaniylashtirishga qaratilgan kompleks tadbirlar sistemasi, ekinlardan barqaror va mo’ttasil yuqori hosil olishni ta’minlovchi tuproq xossalarini yaxshilash imkonini beradi. Tuproqlarni madaniylashtirishning biologik, kimyoviy va fizikaviy usullaridan foydalaniladi. B i o l o g i k u s u l tuproqda chirindi va azotning ko’proq tuplanishiga imkon beradigan tadbirlarni o’z ichiga oladi. Shu maqsadda ko’p yillik o’tlar (beda va turli dukkaklilar) ekiladi va mahalliy-organik o’g’itlardan foydalaniladi. K i m yo v i y u s u l yerga mineral o’g’itlar solish yuli bilan tuproqda o’simliklar uchun zarur va tez o’tadigan oziq elementlari miqdorini ko’paytirish hamda tuproqning kimyoviy xossalarini yaxshilashga qaratilgan. F i z i k a v i y u s u l l a r g a fizik-mexanikaviy va meliorativ tadbirlar qullanish ya’ni yerni ishlash, haydalma qatlamda agronomik jihatdan qimmatli struktura yaratish, tuproqning suv-fizik, issiqlik xossalari va rejimlarini yaxshilash singari tadbirlar kiradi. Quriq yerlar ishlab chiqarish oborotiga kiritilib, madaniylashtirilgandan keyin, u tabiiy unumdorlik bilan bir qatorda sun’iy unumdorlikka ega bula boshlaydi. Lekin tuproq qanchalik madaniylashtirilmasin, sun’iy unumdorlik bilan bir qatorda, doim tabiiy unumdorlikka ham ega bo’ladi. Demak, bu har ikkala unumdorlik turlari bir-biri bilan bog’liq. Yerlar qanchalik o’zoq muddatda foydalanilib, uning madaniy holati yaxshilanib, yuqori agrotexnika tadbirlari sistemasi qullanilsa, tuproqning sun’iy unumdorligi ham shuncha yuqori bo’ladi. Madaniy o’simliklar tomonidan tabiiy va sun’iy unumdorliklar foydalanilganda, bular haqiqiy, samarali unumdorlikka aylanadi. Bundan tashqari potensial samarali unumdorlik ham ajratiladi. Bu unumdorlik tabiiyga nisbatan ancha yuqori bo’lib, insonlarning yerga sarflaydigan mehnati va moddiy mablaG sarfiga bog’liq. Tuproq unumdorligining kengaytirilgan qayta, takror yaratilishi jarayonlari yuqori dehqonchilik madaniyati sharoitida, samarali va potensial samarali unumdorligining muntazam ravishda oshib borishiga bog’liq. Intensiv dehqonchilik sharoitida tuproq unumdorligining takror yaratilishi asosan ikki yul bilan, tuproqning moddiy tarkibini yaxshilash va texnologik usullardan samarali foydalanish orqali amalga oshiriladi. Birinchi usulga o’g’itlar va turli meliorantlardan, pestisidlardan foydalanish hamda texnologik jihatdan qulay ekinlarni almashlab ekish, ikkinchisiga - yerga mexanik ishlov berish yuli bilan tuproq ning fizik holatini yaxshilash singarilar kiradi. Konkret sharoitlarda bu usullardan to’g’ri va maqbul holda foydalanish zonal dehqonchilik sistemasining mazmunini belgilaydi. Yuqorida aytilgandek, tuproq unumdorligining elementlari (omillari) bo’lib, uning barcha fizikaviy, kimyoviy va biologik xossalari hisoblanadi. Shuni e’tiborga olish muhimki, tuproqning u yoki bu xossalari, ularning sifat va miqdor jihatdan namoyon bo’lishiga kura tuproqning potensial yoki effektiv (samarali) unumdorligi darajasiga ham ijobiy, va ham salbiy (limitlovchi) ta’sir etishi mumkin. Agronomiya va agrokimyoda "Minimum qonuni" azaldan ma’lum, ushbu qonunga asosan o’simliklarning hosildorligi ayni paytda qaysi omil minimumda turgan bulsa, ana shu omil bilan belgilanadi: azot va fosforning miqdori yetarli bo’lgan sharoitda, masalan tuproqda, kaliy yoki aytaylik, kalsiy yoki temir yetishmaydi, barcha oziqa elementlari bilan tuliq ta’minlangan sharoitda suv yetishmasligi mumkin, yoki oziqa va suv optimal (maqbul) darajada bo’lganda issiqlik yetishmasligi mumkin va h.k. Minimum qonun ta’sirini Timiryazevning ko’rgazma "Dobenek bochkasi" dan yaqqol kurish mumkin. Chunonchi, bochkaning har bir taxtachasi o’simlikning har xil xayot faktorlarini ifodalaydi. Taxtachalarning balandligi o’simliklar hayotiy faktorlari miqdorini prosent hisobida ifodalaydi. Punktir chiziq esa biron-bir o’simlik turi yoki navining hayot faktorlariga bo’lgan talabi to’la - 100 % qondirilganda olinishi mumkin bo’lgan maksimal miqdordagi hosilni ko’rsatadi. Yaxlit chiziq esa suv sathi ya’ni o’simlik 16-rasmdagidek ta’minlanganda olinadigan haqiqiy hosil miqdori, binobarin, eng past taxtacha balandligiga teng (16-rasm). 16-rasm. Minimum qonunini ifodalovchi grafik chizma-"Dobenik" bochkasi: 1-olinishi mumkin bo’lgan hosil; 2- haqiqiy olingan hosil. Rasmdan ko’rinib turibdiki, bochkadagi suv sathi fosfor kislotaning miqdorini ko’rsatuvchi taxtacha balandligi bilan chegaralangan, ya’ni bu faktor minimumdagini ifoda etib, ta’minlanganlik darajasi 60 % ni ko’rsatadi. Bochkaga nazar tashlansa, minimumdagi fosfor faktori ko’paytirilsa, azot minimum faktor bo’lib qoladi, chunki uning ta’minlanganligi 90 % ni tashkil etadi. Ammo, ushbu chiroyli va nazariy jihatdan go’yo yaxshi isbotlangan jarayon amalda hamma vaqt ishlayvermaydi, chunki o’simliklar uchun barcha zarur faktorlar va ularning optimal nisbati hamma vaqt ham ma’lum bo’lavermaydi, barcha mumkin bo’lgan variantlarni tekshirib chiqish uchun ming yillar zarur, shu o’rinda aytish lozimki, inson o’zining bo’tun tarixi davomida bu ish bilan shuGullanib kelmoqda. Hozirgi paytda EHMlar va "hosilni programmalashtirish" matematik tenglamalar bu ishga jalb etilgan. Tuproqshunoslikda boshqacha yondoshuv qabul qilingan. O’simliklar hayotidagi tuproq faktorlari optimal holatni yoki tuproq unumdorligining elementlari bilan ta’minlash vazifasi qatorida tuproqni tubdan meliorasiyalash va agrotexnik tadbirlar yordamida tuproq unumdorligini limitlovchi faktorlarni bartaraf etish yoki minimallashtirish vazifalari qo’yilmokda hamda amalda yechilmoqda. 37-jadvalda tuproq ning asosiy limitlovchi faktorlari va ularni maxsus meliorasiyalash usullari keltirilgan. Masalan, shurtob-shurxoklar yuqori ishqoriylik, ko’p miqdorda to’zlarni saqlashi va juda noqulay fizikaviy xossalarga ega. Shuning uchun kompleks meliorasiyalashni talab etadi. 12-jadval Limitlovchi faktorlar va ularni bartaraf etish yoki minimallashtirishdagi asosiy meliorativ tadbirlar. Faktorlar Meliorativ tadbirlar Oshiqcha kislotalilik Ohaklash. Oshiqcha ishqoriylik Gipslash, kislotalash, fiziologik kislotali o’g’itlar solish. Oshiqcha to’zlar Tuproq-grunt suvlarini oqizib ketadigan zovurlar sharoitida yuvish. Yuqori loylilik Qum solish, struktura hosil qilish, chuqur yumshatish. Yuqori zichlilik struktura hosil qilish, yumshatish, o’tlar ekish. Issiqlik yetishmasligi Issiqlik meliorasiyasi, yuzasini mulchalash, qor tuplash, ixota daraxtzorlari barpo etish, plyonka bilan yopish. Suvning yetishmasligi Sug’orish, tuproqda suv tuplashga qaratilgan