TUPROQ GENEZISI, KLASSIFIKATSIYASI VA TUPROQNING
GEOGRAFIK TARQALISH QONUNIYATLARI
REJA
1. Tuproq genezisi
2. Tuproq klassifikasiyasi
3. Tuproq geografiyasi
Kalit so’zlar: Tuproq, tuproq genezisi, iqlim omili, ona jins, reyef, makrorelyef,
mezorelyef,tuproq yosh., kalloidlari, singdirish sig’imi, TSK, atsidoitlar, bazoidlar,
gidrofob, yarmgidrofob, gidrofil,zol, gel, peptizatsiya, koagulatsiya, liotrop.tabiiy
va suniy potensial, effektiv, nisbiy, iqtisodiy unumdorlik.
V.V.Dokuchayev tuproqlarning genezisi (kelib chiqishi va rivojlanishi) va
xossalari bilan tuproq paydo qiluvchi omillar orasida mustahkam o’zaro bog’liqlik
mavjudligini aniqladi. V.V.Dokuchayevning tavsiyasi bilan tuproq paydo
bo’lishining tabiiy sharoitlarini tuproq paydo qiluvchi omillar deb yuritiladigan
bo’lindi. Tuproq paydo qiluvchi omillarga o’simlik va hayvonot olami, ona
jinslari, iqlim, relyef, joyning yoshi (yoki tuproqning yoshi) kabilar kiradi.
V.V.Dokuchayev ko’rsatganidek, tuproq ham boshqa tabiiy mustaqil jinslar
singari o’zining kelib chiqishiga ega va ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi
omillarning o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi. Olim yozganidek, «tuproq paydo
qiluvchi barcha omillar o’z mohiyati bilan mutlaqo bir xil ahamiyatga ega. Normal
tuproqlarning paydo bo’lishida ular barobar ishtirok etadi. Demak, tuproqni
o’rganish uchun, yuqorida ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi omillarni birgalikda
o’rganish zarur». V.V.Dokuchayevning tuproq paydo qiluvchi omillar haqidagi
ta’limoti tuproqshunoslikning rivojlanishida nihoyatda katta rol o’ynaydi.
Jumladan ana shu omillar asosida tuproqlarni dalada tekshirishning kompleks-
geografik metodlari ilmiy asosda ishlab chiqildi.
Keyinchalik N.M.Sibirsev, o’z ustozi V.V.Dokuchayevning tuproq paydo
qiluvchi omillar to’g’risidagi ta’limotini yanada rivojlantirdi. N.M.Sibirsev
ko’rsatgandek, har bir tuproq paydo bo’lish tipida o’ziga xos bo’lgan omillar
uyg’unligi mavjud bo’lib, tabiiy geografik landshaftlar bunga yaqqol misol bo’la
oladi.
V.V.Dokuchayevning tuproq paydo qiluvchi omillar haqida ta’limoti
keyinchalik P.A.Kostichev, V.R.Vilyams, S.A.Zaxarov, S.S.Neustruyev va boshqa
tuproqshunoslarning asarlarida yanada taraqqiy ettirildi.
Tuproq paydo qiluvchi omillar.
Tuproq paydo bo’lish va rivojlanishida turli xildagi uchta o’zaro bog’liq
xodisalar gruppasi ajratiladi: tuproq paydo bo’lish omillari, tuproq paydo bo’lish
jarayoni, tuproq xossalari. Tuproq har qanday o’simlik va hayvon organizmlari
kabi abadiy yashaydi (tirik) va doim o’zgaradi.
Tuproq paydo qiluvchi omillar deb tuproqqa nisbatan tashqi tabiiy muhitning
komponentlari tushuniladi, qaysiki, yer yuzidagi tuproq qoplami ularning ta’sirida
va ishtirokida shakllanadi. Genetik tuproqshunoslikning asoschisi
V.V.Dokuchayev tuproq hosil qiluvchi omillar haqidagi ta’limotga asos soldi.
V.V.Dokuchayev tuproqlarning genezisi (kelib chiqishi va rivojlanishi) va
xossalari bilan tuproq hosil qiluvchi omillar orasida mustahkam o’zaro bog’liqlik
mavjudligini aniqladi. V.V.Dokuchayevning tavsiyasi bilan tuproq paydo
bo’lishining tabiiy sharoitlari tuproq paydo qiluvchi omillar deb yuritiladigan
bo’ldi. Tuproq paydo qiluvchi omillar iqlim, o’simlik va hayvonot olami, ona
jinslari, relyef, joyning yoshi (yoki tuproqning yoshi) kabilar kiradi.
V.V.Dokuchayev ko’rsatganidek, tuproq ham boshqa tabiiy mustaqil jinslar
singari o’zining kelib chiqishiga ega va ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi
omillarning o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi. Olim yozganidek, «tuproq paydo
qiluvchi barcha omillar o’z mohiyati bilan mutloqo bir hil ahamiyatga ega.
Normal tuproqlarning paydo bo’lishida ular barobar ishtirok etadi. Demak,
tuproqni o’rganish uchun, yuqorida ko’rsatilgan tuproq paydo qiluvchi omillarni
birgalikda o’rganish zarur».
V.V.Dokuchayev eng birinchi bo’lib tuproq qoplamining shakillanishi fizik-
geografik muhit va uning rivojlanish tarixi bilan chambarchas bog’liqligini
aniqladi, hamda tuproq hakidagi ta’rifni berdi: « Tuproq – bu ustki mineral-
organik yaralma, qaysiki har doim o’ziga xos kelib chiqishga ega; ular har doim
xamma yerda ona tog’ jinsi, tirik va o’lik (yashab o’tgan) organizmlar (o’simlik va
hayvonot), iqlim, joyning yoshi va relyefning birgalikdagi faoliyatining mahsuli
hisoblanadi». Tuproq va asosiy tuproq paydo qiluvchi omillar o’rtasidagi
funksional bog’liqlikni, Dokuchayev quyidagi formula bilan ifodalaydi:
T=f (i * o * j * r ) * v
Bu yerda: T- tuproq ; i – iqlim; o – organizm; j – tog’ jinsi; r – relyef; v –
vaqt.
V.V.Dokuchayev, iqlim,ona tog’ jinsi, tirik va o’lik organizmlar va relyef
tashqi muhitning elementlari, joyning yoshi esa tuproqning ma’lum vaqt ichida
rivojlanishini aks etadi deb hisoblaydi. Bu omillar Yer sharining
(qit’alar,mamlakatlar va x.k) turli joyida turli tumandir.
Ushbu omillarning birgalikdagi ta’siri, Yer sharidagi juda ko’p tuproq
tiplarini, ularning kombinasiyalari, xillari va kompleksliligini tuproq qoplamining
takrorlanmaydigan mozaika (qurama)sini yaratadi.
Iqlim-tuproq paydo qiluvchi omil.
Iqlim – ob-havoning statistik ko’p yillik rejimi bo’lib, u yoki bu joyning
asosiy geografik tavsiflaridan biri – atmosfera holatining va tuproqqa ta’sir
etadigan atmosfera jarayonlarining asosiy miqdor ko’rsatgichidir.
Geologik vaqt nuqtai nazaridan iqlim- o’zgaruvchan hadisa hisoblanadi.
Iqlimning o’zgarishi bilan organik dunyoning rivojlanish tarixi, demak, Yer
sharidagi tuproq qoplamining rivojlanish tarixi chambarchas bog’liqdir. Iqlim Yer
sharining yuzidagi tuproq tiplariningqonuniy joylashishida juda muhim rol
o’ynaydi. U tuproq paydo bo’lish jarayonlarining dinamikasidagi ma’lum siklining
o’rnatilishida, ularning o’ziga xos xususiyati va yo’nalishida katta axamiyatga ega.
Tuproq paydo bo’lish energetikasi iqlim sharoitlari bilan bog’liq.
S.V.Kolesnikning aniqlashiga ko’ra, Yerning iqlimi ko’pgina tabiiy omillar
o’zaro ta’sirlashuvining natijasidir, ularning eng asosiylari quyidagilar: a) Quyosh
nuri energiyasining kirimi va sarfi; b) issiqlik va namlikni qayta taqsimlaydigan,
atmosfera sirkulyasiyasi; v) atmosfera sirkulyasiyasidan ajratib bo’lmaydigan, nam
aylanishi. Sanab o’tilgan omillarning har biri joyning geografik o’rniga bog’liq
(kengligi, dengiz sathidan balandligi va x.z).
«Umum yer» iqlimining bosh omili Quyosh radiasiyasi hisoblanadi, qaysiki
uning miqdori ushbu xududning joylashishiga ko’ra keskin farq qiladi. Yer
yuzasiga oqib keladigan umumiy issiqlik radiasion balans bilan R, kDj/ (sm2 yil)
o’lchanadi.
R=(Q + q ) (1 - A)-E
Bunda: Q- tik radiasiya; q – yoyilgan radiasiya; A – albedo(birlikning
qismlarida); E – yuzadan samarali parlanish.
Tuproq yuzasida singdirilgan va undan nurlanadigan Quyosh radiasiyasining
kirimi va sarfiga radiasiya balansi (Rb)deyiladi.
Quyosh energiyasi (Quyosh doimiyligi) ning kosmik oqimi atmosferaning
yuqori chegarasida 8,4 kDj/ (sm2. min) ni tashkil qiladi. Ammo Yer yuzasiga
Quyosh energiyasining 50 foizidan kami yetib keladi, chunki uning taxminan 30
foizi atmosferadagi kosmosga qaytariladi, 20 foizi atmosferadagi suv bug’lari va
changlar tomonidan yutiladi va qolgan qismi yoyilgan radiasiya holida Yer
yuzasiga yetib keladi. Qutbdan (shimoliy kenglik) Ekvatorga tomon Quyosh
energiyasining tushishi qonuniy ravishda ortib boradi.
Yer yuzasiga issiqlikning tushishiga ko’ra planetaning termik mintaqa
(poyas)lari shakllanadi.
Iqlim - tuproq paydo bo’lishiga ta’sir etuvchi shart-sharoitlardan biri – iqlim
hisoblanadi. Tuproq hosil qiluvchi asosiy omil bo’lgan iqlim, o’simliklarning o’sib
rivojlanishida katta rol o’ynaydi. O’simliklar qoplamining zonal tarqalishi va
tuproqdagi biologik jarayonlar energiyasi iqlimga bog’liq. Iqlim elementlaridan
hisoblangan temperatura va atmosfera yog’inlari tuproq paydo bo’lishida bevosita
ishtirok etib, tuproqning issiqlik va suv rejimlarini belgilaydi. Ammo muayyan
maydonlardagi iqlim bilan bog’liq bo’lgan suv, issiqlik rejimi o’simliklar qoplami
ta’sirida keskin o’zgaradi. Natijada tuproqning o’ziga xos gidrotermik rejimi
yuzaga keladiki, unga tuproq iqlimi deyiladi. Tuproq iqlimi tuproqda kechadigan
biokimyoviy jarayonlarning tezligiga hamda nurash va ishqorsizlanish jadalligi
singari jarayon va xodisalarga bevosita ta’sir etadi. Bu o’zgarishlar o’simlik tiplari,
tuproqning mexanik tarkibi, ona jinslar xarakteriga ko’ra turlichadir.
Iqlim sharoitlari qishloq xo’jaligi, jumladan dehqonchilikda juda katta rol
o’ynaydi. Shuning uchun ham iqlim, respublikamizning tabiiy resurslaridan biridir.
Qishloq xo’jaligini olib borish sistemasi, bir yilda bir necha marta hosil olish
imkoniyatlari, ekinlarning tanlab ekilishi singarilar iqlim sharoitlariga ko’ra
belgilanadi.
Termik va tuproqning namlanish sharoitlariga qarab, iqlim gruppalari
ajratiladi. Bunda geografik kengliklar bo’yicha xaroratning bir xilda bo’lmasligi
e’tiborga olinadi. Termik gruppalardagi asosiy ko’rsatkich vegitasiya davridagi
100Sdan yuqori bo’lgan o’rtacha sutkalik harorat hisoblanadi. Ana shu
ko’rsatkichga ko’ra iqlimning quyidagi asosiy gruppalari ajratiladi.
29 - jadval
Iqlim gruppalari
O’rtacha
yillik
temperatura,
0C
100C dan yuqori
bo’lgan xarorat
yig’indisi
Radiasiya
balansi kDj
(sm2 yil)
Sovuq (qutb) iqlimi
-23 -15
6000 dan kam -
-
21-42
Mo’tadil sovuq (boreal)
-4 +4
6000 – 20000 - -
-
42-84
Mo’tadil iliq (subboreal)
+10
20000 – 3800 - -
84-210
-
Iliq (subtropik)
+15
3800 – 80000 - -
-
210-252
Issiq (tropik) iqlim
+32
80000 dan ko’p
252-336
Iqlimning termik gruppalari yer sharida mintaqalar tarzida tarqalgani uchun,
ularni bioiqlim yoki tuproq biotermik mintaqalari deb ataladi.
Iqlimning termik gruppalari bilan tuproqning issiqlik rejimi, kimyoviy va
biokimyoviy jarayonlar tezligi xamda namlikka ko’ra o’simliklarning biologik
mahsuldorligining turlicha bo’lishiga bog’liq.
Yog’inlar bilan namlanish sharoitlariga ko’ra iqlimning quyidagi 6 asosiy
gruppalari ajratiladi:
30 - jadval
Iqlim gruppalari
O’rtacha yillik yog’in
miqdori, mm
G.N.Visoskiy – N.I.Ivanov
bo’yicha namlik koeffisiyenti.
Juda nam (ekstragumid)
3000-5000
1,33 dan ko’p
Nam (gumid)
1500-2000
1,33-1
Yarim nam (semigumid)
500-800
1-0,55
Yarim quruq (semiarid)
200-400
0,55-0,33
Quruq (arid)
50-150
0,33-0,12
Juda quruq (ekstraarid)
10-20
0,12 kam
Iliq mintaqalarda sovuq mintaqalarga nisbatan yog’inlar ko’p bo’lib, ammo
bu qonuniyat atmosfera sirkuliyasiyasi, quruqlik va okeanlarning tarqalish nisbati,
joyning relyefi, dengiz sathiga nisbatan balandligi, dengiz oqimi singarilarga qarab
o’zgarishi mumkin.
Gidrotermik rejimga qarab iqlimning eng ko’p o’zgarish farqi o’simlik
qoplamiga, biologik va tuproq jarayonlarining xususiyatlariga va nihoyat qishloq
xo’jaligining geografik tiplariga bog’liq.
Tuproq iqlimining shakillanishida joyning relyef sharoitlari juda muhim rol
o’ynaydi.
O’simlik va hayvonot olami. Tuproq paydo qiluvchi jarayonlarga ta’sir
etuvchi eng qudratli omillardan biri – tirik organizmlar, ya’ni biologik omillar
hisoblanadi. Tuproq paydo bo’lishining boshlang’ich davri ham turli
organizmlarning tuproq paydo qiluvchi ona jinslari (tog’ jinslari) ga ta’siri bilan
bog’liq. O’simlik va hayvonot olamining tuproq paydo bo’lishidagi roli va
ahamiyati ushbu kitobning maxsus boblarida batafsil yoritilgan.
Ammo shuni eslatib o’tish kerakki, oziq qul elementlarining biologik
aylanishida, tuproqni organik moddalar bilan ta’minlab turishida o’simliklar asosiy
va yo’naltiruvchi omil hisoblanadi. Ayniqsa tuproq paydo bo’lishida oliy
o’simliklarning roli katta. Tuproqning rivojlanishi o’simliklar formasiyasi bilan
bevosita bog’liq. Shuningdek, tuproqning turli gorizontlarida va uning yuza
qismlarida yashovchi ko’p sonli umurtqali va umurtqasiz jonivorlar (faunalar) ning
roli ham tuproq paydo bo’lish jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. O’lchamiga
ko’ra tuproq faunasi 4 guruhga: a) mikrofauna o’lchami 0,2 mm dan kichik
(protozooalar, nematodalar, rizoidlar kabi tuproqda yashaydigan) jonivorlar; b)
mezofauna – 0,2 dan 0,4 mm gacha bo’lgan (mikroartiroidlar, eng mayda
hasharotlar, ba’zi chuvalchanglar) jonivorlar; v) makrofauna 4 dan 8 mm gacha
bo’lgan tuproq chuvalchanglari, mollyuskalari, hasharotlar – chumolilar, termitlar;
g) megafauna – 80 mm dan katta turli hayvonot olami (yirik hasharotlar,
qisqichbaqalar, chayon, ko’rsichqon, ilon, toshbaqa, mayda va yirik kemiruvchilar,
tulki, bo’rsiq va boshqa yer kovlaydigan hayvonlar) kiradi.
Tuproq jonivorlari orasida ayniqsa umurtqasizlar yetakchi o’rinni egallaydi.
Bu jonivorlarning biomassasi umurtqalilarnikiga nisbatan deyarli 1000 marta ko’p.
Umurtqasiz va umurtqali hayvonot olamining tuproq paydo bo’lishidagi roli juda
muhim va xilma-xildir (organik moddalarni parchalash, maydalash va o’zlashtirish
orqali chirindi hosil bo’lishida ishtirok etadi).
Tuproq paydo bo’lishida mikroorganizmlar (bakteriyalar, zamburug’lar,
aktinomisetlar) ning o’ziga xos va muhim ahamiyati bor. Agar yuqori o’simliklar
biologik massa to’plovchi ahamiyatga ega bo’lsa, mikroorganizmlar organik
moddalarning murakkab va to’liq chirib parchalanish jarayonlarida asosiy rol
o’ynaydi.
Mikroorganizmlar organik moddalaridagi murakkab yuqori molekulyar
birikmalarni oddiy mahsulotlar: gazlar (karbonat angidridi, ammiak va boshqalar),
suv va oddiy mineral birikmalarga qadarli parchalaydi. Mikroorganizmlarning
asosiy massasi tuproqning o’simliklar ildizi va tuproq mezofaunalari ko’p bo’lgan
yuqori – 20 sm li qatlamida to’plangan. Tuproqning haydalma qatlamida
zamburug’ va bakteriyalarning biomassasi 5 t/ga qadarli bo’lib, bakteriyalar 1 g
tuproqda milliardga yetadi, zamburug’ giflarining uzunligi 1 ga yerda 1000 m ni
tashkil etadi (I.P.Bobyeva, G.M.Zenkova, 1983). Mikroorganizmlar gumusning
hosil bo’lishida, azot to’planishi va tuproq havosi tarkibining o’zgarishi
singarilarda kata rol o’ynaydi.
Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar.
Tuproq paydo qiluvchi omillardan biri ona jinslardir. Ana shu jinslarning
moddiy tarkibi tuproqlarning mexanik va mineral tarkibiga, uning fizikaviy va
fizik-mexanik xossalariga, suv-havo, issiqlik va oziq rejimlari hamda shular orqali
unumdorligiga katta ta’sir etadi. Tuproqning xossalari bilan ona jinslarning
xossalari orasidagi o’zaro bog’liqlik ayniqsa tuproq paydo bo’lishining dastlabki
davrida yaqqol ko’rinadi. Tuproq paydo qiluvchi jinslarning tarkibi va xossalariga
ko’ra o’simliklarning o’sishi uchun turlicha shart-sharoit yaratiladi, tuproqdagi
moddalarning o’zgarishi va aralashib ketishi kabi jarayonlarning tezlashuvi yoki
sekinlashuvi ro’y beradi. Shuning uchun ham ba’zan muayyan bir maydondagi
joyda tarqalgan va bir xil o’simlik qoplami bo’lgan ammo ikki xildagi ona jinslar
yuzasida tarkibi, xossalari va unumdorligi bilan farq qiladigan turlicha tuproqlar
paydo bo’ladi.
Relyef. Tuproq genezisi, tuproqlar tuzilishi (strukturasi)ga, tuproqning bir
xilligi yoki turlicha bo’lib tarqalishi singarilarga ta’sir etuvchi muhim tuproq
paydo qiluvchi omillardan biri joyning relyefidir.
Relyefning 3 gruppa makrorelyef, mezorelyef va mikrorelyef shakllari
ajratiladi.
M a k r o r e l e fdeganda tekislik, baland tekislik va tog’lar singari yirik
relyef formalari tushuniladi. Bu relyef havo oqimining xarakatiga ta’sir qilib, katta
territoriyalar iqlimining shakllanishida ishtirok etadi. Absolyut balandlikning
oshib borishi bilan iqlim sovib, namlik ancha orta boradi. Havo massasi toqqa
yaqinlashganda, u yuqoriga ko’tarilib soviydi va suv bug’lari kondensatlanib
yog’inlarga aylanadi, havo massasi pastga tushganda isib, uning quruqligi orta
boshlaydi. Natijada o’simlik va tuproq qoplamining murakkab vertikal zonalligi
yuzaga keladi.
M e z o r e l e f ga balandlikning kam o’zgaradigan adir- qirlar past
balandliklar va vodiylar kabi relyeflar shakllari kiradi. Mezorelyef tuproqda
yorug’lik, issiqlik va namning to’planishi va tarqalishida asosiy rol o’ynaydi.
Turli qiyalik va eskpozisiyalarda yonbag’irlar turlicha isiydi va yoritiladi.
Jumladan, Janubiy o’ta qiya yonbag’irlar, uncha qiya bo’lmagan joylarga nisbatan
kuchli isiydi. Janubiy yonbag’irlarga yorug’lik va issiqlik ko’proq to’planadi.
Natijada Shimoliy yonbag’irga nisbatan Janubiy yonbag’irda nam ko’proq
bug’lanadi. Yonbag’irlarda tuproqning notekis qizishi natijasida o’simliklar tarkibi
ham turlicha bo’ladi.
Qiyaliklarda yog’inlar ko’p oqib ketganligidan, tekisliklarga nisbatan nam
kam to’planadi. Unda eroziya kuchli bo’ladi.
Tuproqning ichki oqimi natijasida oziq elementlarning aralashib ketishi ro’y
beradi, o’simliklar uchun zararli tuzlar relyefning yuqori qismlaridan oqib kelib,
tuproqning sho’rlanishiga sabab bo’ladi.
M i k r o r e l e f – relyefning kichik, past shakllari bo’lib, ularga pastqam
joylar, do’ngchalar va boshqa yer yuzasi notekisliklari kiradi. Mikrorelyefning
pastqam joylarida namlik ko’proq to’planishi, tuproqning chuqur (ba’zan sizot
suvlariga qadar) namlanishi tuproq hosil bo’lish jarayonlariga ta’sir etadi.
Tuproqlarning kompleks (kichik bir maydonda bir necha xildagi tuproqning
bo’lishi) holda tarqalishida ham mikrorelyef asosiy rol o’ynaydi. Shunday qilib,
relyef tuproqning suv, issiqlik xossalari, oziq va tuz rejimiga ta’sir etadi. Hozirgi
vaqtda relyefning holati va unga ko’ra yog’inlarning turlicha taqsimlanishiga
qarab, namlanish qatorlari deb ataluvchi quyidagi tuproq gruppalari ajratiladi: a v t
o m o r f t u p r o q l a r – yer osti suvlari chuqurda bo’lgan hamda tekis yuza va
yon bag’irlardan atmosfera suvlari erkin oqib ketadigan sharoitda shakllanadi.
Ya r i m g i d r o m o r f t u p r o q l a r - yuza suvlari vaqtincha
to’planadigan va sizot suvlari 3-6 m chuqurlikda joylashgan sharoitda yuzaga
keladi.
G i d r o m o r f t u p r o q l a r - yuza suvlarining uzoq muddat tuproq ustida
to’planishi yoki sizot suvlari 3 m dan yuqorida bo’lgan joylarda shakllanadi.
Joyning relyefi dehqonchilikda ham katta ahamiyatga ega. Jumladan,
haydaladigan yerlarning tuproq – ekologik, mikroiqlim sharoitlari, ularga ishlov
berish usullari relyefga bevosita bog’liq. Shuningdek, suv va shamol eroziyasi kabi
jarayonlar relyef xususiyatlariga ko’ra turlicha rivojlanadi. Demak, agronom yoki
fermer dehqonchilikning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganayotganda relyefga katta
e’tibor berish lozim.
Tuproq yoshi (vaqt). Tuproq paydo qiluvchi jarayonlar ma’lum vaqt
birligiga ko’ra kechadi. Tuproq paydo qiluvchi omil sifatida V.V.Dokuchayev
«O’lkaning yoshi»ga ya’ni tuproq yoshiga alohida e’tibor beradi. olim har bir
tuproq va tuproq qoplami o’zgarmaydigan narsa emas, balki vaqtga qarab doim
o’zgarib, taraqqiy etib turishligini ta’kidlaydi. Har qanday normal tuproq muayyan
vaqtda shakllanadi. Masalan, faqat 18-20 sm qalinlikdagi tuproqning hosil bo’lishi
uchun, turli sharoitlarga qarab 1500-7000 yilgacha vaqt kerak. MDH xududining
turli joylaridagi tuproqlar turli davrlarda rivojlana boshlagan, demak, har xil
yoshga ega. Jumladan, daryo terrasalari turli davrlarda hosil bo’lgandan, ulardagi
tuproqlarning yoshi ham turlicha. Eng yosh tuproqlar daryo sohillarida tarqalgan
bo’lib, undan keyin birinchi terrasa, so’ngra ikkinchi va x.z. terrasalar bo’yicha
tuproqlarning yoshi ham oshb boradi. Janubiy territoriyalarda tarqalgan bo’z,
kashtan va qora tuproqlarning yoshi Shimoliy zonadagi o’rmon sur, podzol va
tundra tuproqlari yoshiga nisbatan ancha katta, chunki tundradagi quruqlik
maydonlari muzliklar chekinishining eng oxirgi bosqichida yuzaga kelgan.
