“TUPROQ GIGIYENASI. TIBBIY PEKOLOGIYANING ZAMONAVIY MUAMMOLARI.” Ma’ruzaning rejasi. 1.Tuproqning atrof muhit omili ekanligi, uning gigiyenik ta’rifi. Tuproqning fizik- mexanik xossalarining ahamiyati. Tuproqning ifloslanishi va o’z-o’zidan tozalanishi, tuproqning bakterial va gelmintlar bilan ifloslanishining ahamiyati. 2.Biogeokimyoviy viloyatlar haqida tushuncha, O’zRning biogeokimyoviy foni. 3.Yuqumli bo’lmagan endemik kasalliklar va ularni oldini olish choralari. 4.Tibbiy ekologiya haqida tushuncha. Ilmiy-texnika taraqqiyoti va ularning negativ oqibatlari. Ifloslanish turlari. Zamonaviy shaharlarda gigiyenik va ekologik muammolar. Biologik zanjirlar haqida tushuncha. Ksenobiotiklar va ularning atrof muhit uchun ahamiyati. 5.Tibbiy ekologiyaning zamonaviy muammolari. O’zbekiston respublikasi hududlarida ekologik vaziyatni tavsifi. Ekologik xavfli mintaqalar va ekologik zo’riqqan zonalar. Ekologo-gigiyenik monitoring haqida tushuncha. Atrof muhitni muhofaza qilish bo’yicha tadbirlar. Tuproqning atrof muhit omili ekanligi, uning gigiyenik ta’rifi. Tuproq muhiti tashqi muhitning eng muhim elementlaridan biridir va shuning uchun inson organizmida, insonning hayoti va mehnat faoliyatida u muhim o’rinni egallaydi. Tuproq murakkab ko’rinishdagi mineral va organik moddalar majmuasidan tashkil topgan bo’lib, o’z tarkibida juda ko’p miqdorda mikroorganizmlarni tutishi mumkin. U yer qobig’ining yuqori qatlami hisoblanib, tabiatda sodir bo’lib turadigan bir qator jarayonlar ta’sirida hosil bo’lib turadi. Tuproqning mineral komponentlari - tabiatdagi fizikaviy omillar ta’sirida yer qobig’ining qattiq qatlamlarining yemirilishi va maydalanishidan hosil bo’ladi. Organik tarkibi esa, o’simlik va hayvonot dunyosining o’lishi va chirishi tufayli yuzaga keladi. Tuproq tarkibida juda katta miqdorlarda turli xildagi mikrorganizmlar va ular tuproqning hosil bo’lishida faol ishtirok etadi, tuproq tarkibiga kiruvchi mineral va organik moddalarning chirishi va parchalanishida ishtirok etadi. Tarkibida mineral va organik moddalarning miqdori va zarrachalarning katta- kichikligiga qarab, quyidagi tuproq turlarini ajratish mumkin: loy, loyli, qumli, qumloq, qora tuproq turlari. Inson tuproq muhiti bilan bevosita kontaktda bo’lmaydi, ammo bilvosita kontakti muntazam ravishda kuzatilib turadi. Inson faoliyatidagi kontakt havo muhiti, suv muhiti va oziq-ovqat mahsulotlari bilan bo’ladigan aloqasi orqali kuzatiladi. Inson faoliyatidagi tuproq bilan bo’ladigan bilvosita aloqasini turar-joy binolari va boshqa inshootlarni qurish, aholi yashash-joylarini obodonlashtirish, ularni sanitar nuqtai- nazardan chiqindilardan tozalash, qishloq xo’jaligidagi mehnat jarayonlari orqali ko’rinishi mumkin. Shuning uchun odam organizmi, qanday tuproq, uning xususiyatlari va xossalariga qarab turli ta’sirlarga uchrashi mumkin. Tuproqning ayrim muhim xususiyatlarini ko’rib chiqamiz, chunki bu xususiyatlar muhim gigiyenik ahamiyatga egadir. Tuproqning fizik-mexanik xossalari. Tuproqning fizik-mexanik xossalari qatoriga uning donadorligi, g’ovakliligi, o’zida nam va suvni tutish xususiyati, kapillyarligi, namligi, suv o’tkazuvchanligi kabilar kiradi va ular tuproqning boshqa xossalarini belgilab beradi. Bu xususiyatlar esa turli xildagi ob’yektlar, chunonchi - turar-joy binolari, davolash-profilaktika muassasalari, maktabgacha va maktab muassasalari, korxonalarni qurish uchun yer-joy tanlash, aholi yashash joylarini chiqindilardan tozalash va obodonlashtirish ishlarida ahamiyatga egadir. Yirik donador tuproq yuqori g’ovakli bo’ladi, shuning uchun bunday tuproqda aeratsiya jarayoni juda yaxshi ketadi, natijada bunday tuproq muhiti tez quriydi, tuproqqa tushgan organik va anorgik iflosliklarning o’z-o’zidan tozalanish jarayoni juda tez boradi. Kichik donador tuproqda esa, yuqoridagilarning aksi bo’lib, bunday tuproq muhiti o’zida namni ko’p va uzoq muddatlarda ushlaydi, o’zidan suvni kam va juda sekin o’tkazadi, yuqori kapillyarlilikka ega, shuning uchun gigiyenik nuqtai- nazardan bunday tuproq nomuvofiq hisoblanadi. Bunday tuproqli joylarga turar-joy va jamoat, hamda ma’muriy binolar qurilgan bo’lsa, binolarning yerto’llalari va birinchi qavatdagi xonalar doim zax va namligi yuqori bo’ladi, natijada xonalarning mikroiqlim sharoitlari gigiyenik talablarga javob bermaydi, yashash sharoitlari keskin yomonlashadi. Bunday tuproqli sharoitda o’z-o’zidan tozalanish jarayoni juda yomon va sekinlik bilan boradi. Ma’ruzamizning boshida aytib o’tganimizdek, tuproq muhitida doimo turli xildagi mikroorganizmlarning bo’lishi tabiiy bir holdir. Ifloslanmagan tuproq tarkibida asosan saprofit mikroorganizmlar bo’lib, ular organik va anorganik birikmalarning parchalanishida ishtirok etadi. Biroq tuproq muhiti insonlarning chiqindilari - najas, siydik, xo’jalikda hosil bo’ladigan qattiq va suyuq chiqindilar, uy hayvonlarining axlatlari kabilar bilan ifloslanishi mumkin. Natijada bunday tuproq tarkibida patogen mikroorganizmlar paydo bo’ladi inson organizmi uchun xavf-xatar tug’dirishi mumkin. Qoida bo’yicha patogen mikroorganizmlar tuproqning yuza qismida hayot kechiradilar (1-10 sm). Bunday kasallik chaqiruvchi mikroorganizmlar tuproq muhitida ancha uzoq muddatlargacha hayot kechirishi va o’zining virulentligini saqlab qolishi mumkin (jadval). Tuproq tarkibida bo’ladigan patogen mikroblar suv bilan yuvilib suv havzalarini ifloslaydi, ifloslangan tuproqli sharoitda yetishtirilgan sabzavot va mevalarni ifloslaydi va natijada odam organizmiga tushib turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Jadval Mikrorganizmlarning tuproq muhitida yashash muddatlari Kasallik tarqatuvchi mikroorganizm larning turlari Yashash muddatlari Qorin tifi 2 haftadan 12 oygacha Ichburug’ Vabo Sil kasalligini qo’zg’atuvchisi O’lat Tulyaremiya Spora hosil qiluvchi mikroblar 1,5 haftadan 9 oygacha 1 haftadan 4 oygacha 13 haftadan 7 oygacha 3 kun 1,5 hafta 15 yilgacha Tuproq muhiti orqali kasalliklarning tarqalishida insonlarning u bilan bevosita aloqasi yoki turli xildagi hashoratlarning tutgan o’rni ham kattadir. Bundan tashqari, tuproq muhiti turli xildagi gelmintlar va ularning tuxumlari bilan ifloslanishi mumkin, shu bilan bir qatorda ayrim turdagi gelmintlar o’zlarining yashash va rivojlanish bosqichlarini tuproq muhitida o’tkazadilar. Gelmint tuxumlari tuproq tarkibida juda uzoq muddatlargacha saqlanishi va o’rtacha 14 oygacha o’zlarining invazion xususiyatlarini saqlashlari mumkin. Bunday sharoitda shu tuproqda yetishtirilgan sabzavot va mevalar yuvilmay iste’mol qilinganda yoki shunday ifloslangan tuproqli joylarda bolalarning o’ynashi orqali ular odam organizmiga o’tadi va gelmintoz kasalliklarini ko’payishiga sababchi bo’ladi. Shunday qilib, ifloslangan tuproq muhiti infeksiyalar va invaziyalarning uzatilishida muhim omil bo’lib qoladi. Tuproqning kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi geokimyoviy endemiyalarning kelib chiqishini belgilab berishi ham mumkin. Shuning uchun aholi yashash joylarini turli xildagi chiqindilar va iflosliklardan muntazam tozalab turilishiga ehtiyoj tug’iladi va tuproq muhitining ifloslanishini oldini olishga doir tadbirlarning ishlab chiqilishini talab etadi. Tuproq muhitini ifloslashi mumkin bo’lgan manbalar juda ko’p va xilma-xildir. Mas., qishloq aholi yashash joylarida qishloq xo’jalik ishlab chiqarish ob’yektlari (pestitsidlar, mineral o’g’itlar, chorvachilik), shahar sharoitida esa, xo’jalik chiqindilari, ko’cha supirindilari, sanoat korxonalarining chiqindilari bo’lishi mumkin. Aytish lozim-ki, sanoat korxonalari oxirgi o’n yilliklarda atrof muhitni ifloslovchi asosiy ob’yektlar bo’lib qolmoqda va hattoki qishloq aholi yashash joylarining ifloslanishida ularning tutgan o’rni yuqori ekanligi aniqlanmoqda: birinchidan zararli moddalarning manbai bo’lgan korxonalarni shahar hududidan chetga chiqarilishi bo’lsa, ikkinchidan atmosfera havosiga chiqariladigan gaz, tutun, chang, bug’, kul ko’rinishidagi iflosliklar havo oqimlari tufayli qishloq hududlarini ham ifloslaydi. Ifloslangan havo muhitidagi zararli moddalar atmosfera yog’inlari orqali tuproq muhitini ifloslovchi manbaga aylanadi (kislotali yog’inlar). Tuproqning kimyoviy ifloslanishi. Tuproq muhitining kimyoviy ifloslanishi ilmiy-texnika taraqqiyotining eng salbiy oqibatlaridan biri hisoblanadi. Tuproq muhitining kimyoviy iflosliklardan tozalanishi juda sekinlik bilan boradigan jarayon hisoblanadi va shuning uchun ham tuproq muhitini kimyoviy ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik eng asosiy muhofazalash variantidir. Tuproqning organik ifloslanishiga kelganimizda, uning o’z-o’zidan tozalanishini inobatga olish talab etiladi. Organik birikmalarning o’z-o’zidan tozalanishi natijasida kichik miqdorlardagi ifloslanishlar oxirgi mahsulotlargacha parchalanib ketadi va mineral tuzlar, suv, CO2 va chirindi (gumus)ga aylanadi. Tuproqning o’z- o’zidan tozalanish jarayoni juda murakkabdir. Suyuq holdagi iflosliklar tuproq orqali filtrlanadi, kolloidli moddalar va qo’lansa hidga ega bo’lgan gazlar sorbsiyalanadi, suyuqlik tarkibidagi organik moddalar esa, ularning fizikaviy va kimyoviy xossalariga muvofiq aerobli va anaerobli sharoitlarda parchalanishga uchraydi. Aerobli sharoitda karbonsuvlar va yog’lar tuproq tarkibida bo’ladigan mikroorganizmlarning hayotiy faoliyatlari ta’sirida suv va CO2 va chirindi mahsulotigacha parchalanib ketadi. Oqsilli moddalar aerobli sharoitda ham, anaerobli sharoitda ham 1-chi bosqichda tuproq mikroorganizmlari ta’sirida ammonifikatsiya jarayoniga uchraydi (nitrozo bakteriyalar- Nitrozomanas), 2-chi bosqichda esa aerobli sharoitda nitritlargacha parchalanadi. Keyinchalik nitritlar nitrobakteriyalar (V.nitrobakter) ta’sirida nitratlargacha parchalanadi. Anaerobli sharoitda organik moddalarning parchalanishidan qo’lansa hidga ega bo’lgan gazlar hosil bo’ladi. Demak, agar tuproqda aeratsiya sharoiti yaxshi bo’lsa, o’z-o’zidan tozalanish jarayoni juda yaxshi ketishi uchun sharoit yaratiladi. Bundan tashqari organik moddalarning parchalanishi uchun yuqori bo’lmagan tuproq namligi, hamda bakteritsid ta’sirga ega bo’lgan quyosh nurlarining ultrabinafsha radiatsiyasining ahamiyati ham kattadir. Ammo, bu omillar ta’sirida tuproqning yuza qatlami doimo toza bo’lishi mumkin. Organik moddalarning parchalanishi natijasida chirindi (gumus) hosil bo’ladi. Gumus - bu moddalar kompleksi bo’lib, o’z tarkibiga gemitsellyulozalarni, yog’larni, organik kislotlarni, mineral moddalarni, protein komplekslarini va sanitar saprofitlarni tutadi. Biogeokimyoviy viloyatlar haqida tushuncha, O’zRning biogeokimyoviy foni. Tuproq muhitining epidemiologik va sanitar gigiyenik nuqtai-nazardan ahamiyati kattaligi bilan bir qatorda, inson organizmini zaruriy makro - va mikroelementlar bilan ta’minlashda muhim rol bajaradi. Oqibat natijada butun biosferaning kimyoviy tarkibini o’ziga xos xususiyatlari tuproq muhitiga bog’liq bo’lib qoladi (litosfera, gidrosfera, atmosfera). Yer po’stlog’ida kimyoviy elementlarning taqsimlanganligi bir xil emas, shuning uchun ayrim hududlarda u yoki bu elementning miqdori ko’p yoki kam bo’lishi mumkin. Ayrim geografik hududning kimyoviy tarkibini ta’riflaydigan joylarga biogeokimyoviy viloyatlar yoki hududlar deb nom berilgan. Biogeokimyoviy viloyatlar (BGKV) biosferada ma'lum mikroelementlarning yetishmasligi yoki ko'pligi bilan tavsiflangan hududdir. BGKV turlari: -tabiiy - biosfera tarkibining tabiiy xususiyatlari bilan bog'liq - antropogen - inson faoliyati tufayli Makro - va mikroelementlarning deyarli muvofiq taqsimlangan joylari qora tuproqli, loy tuproqli va loyli tuproq joylarda kuzatiladi. O’zbekiston hududidagi tuproq sharoiti mikroelementlarga kambag’al zonalarga kiritiladi (jadval). O’zRning biogeokimyoviy foni (tuproqdagi miqdori, mg\kg) Mikroelementlar Quruq cho’l, tog’li joylar (O’zR) Cho’l, qora tuproq (Ukraina) - optim.tark. Yod 2,19 4 – 6 Ftor 68,5 200 - 240 Mis 11,6 15 - 20 Kobalt 2,5 3 – 7 Rux 55,1 73-91 Temir 552,5 2110-2790 Ayrim makro- va mikroelementlarning yetishmasligi yoki ortiqchaligi endemik kasalliklar deb ataluvchi xastaliklarning kelib chiqishiga sababchi bo’ladi. Bunday kasalliklar qatoriga endemik buqoq, endemik flyuoroz va endemik karies kasalliklari, endemik podagra (molibdenozis), Urov yoki Kashin va Bek kasalligi, oshqozonnning endemik rak kasalligi, “Itay-itay” va boshqa kasalliklarni keltirish mumkin. O’zbekistonda ham bir qator endemik kasalliklar qayd qilingan. Ana shunday kasalliklar va ularni oldini olish tadbirlari haqida batafsilroq to’xtalamiz. Yuqumli bo’lmagan endemik kasalliklar va ularni oldini olish tadbirlari. Endemik buqoq. Kasallikning kelib chiqishiga asosiy sabab organizmga yod elementining yetarli miqdorida tushmasligi hisoblanadi. Organizmning yodga nisbatan kunlik fiziologik ehtiyoji 120-200 mikrogramm bo’lib, bu miqdordagi yod asosan oziq-ovqat mahsulotlari orqali qabul qilinadi. Odam organizmiga suv orqali faqat 5% miqdorida yod qabul qilinadi, shuning uchun ichimlik suvi tarkibidagi yodning miqdori unchalik ahamiyatga ega emas, ammo muayyan joydagi umumiy yod tanqisligi haqida suv umumiy xabar beruvchi vosita bo’lishi mumkin. Endemik buqoq kasalligi ko’pincha qishloq aholi yashash joylarida uchraydi, chunki mahalliy aholi asosan shu yerda yetishtirilgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan ovqatlanadi. Shahar aholisi esa, turli geografik regionlardan keltirilgan va tarkibida turli miqdorlarda yod tutgan mahsulotlarni iste’mol qiladi. Endemik yod kasalligining rivojlanishida aholining ovqatlanish tarzi va turmush sharoitlari muayyan ahamiyatga egadir. Endemik buqoq kasalligining asosiy belgilari - qalqonsimon bezning diffuzli kattalashishi hisoblanib, uning 5 ta bosqich farqlanadi. Yuqori tog’li o’lkalarda kasallikning og’ir kechadigan shakllari qayd qilinadi, chunki ular faqat mahalliy mahsulotlarni va yumshoq ichimlik suvini iste’mol qiladilar. O’zbekistonda Toshkent, Sirdaryo, Farg’ona vodiysi endemik o’choq hisobida baholanadi. Profilaktikasi: 1. Maxsus tadbirlar - ovqat mahsulotlari tarkibiga yodni qo’shish (tuz, non mahsulotlari, uyushgan jamoa a’zolariga antistrumin, yodomarin berish). 2.Umumiy tadbirlar - ovqat mahsulotlarining to’la qiymatliligini oshirish, kundalik hayotimizdagi sanitar - gigiyenik sharoitlarni yaxshilash. Ftor. Ftorning biologik tutgan o’rni va unga bog’liq bo’lgan kasalliklar. Ftor elementining ichimlik suvi tarkibidagi konsentratsiyasiga muvofiq uning biologik roli turlicha bo’lishi mumkin. Ichimlik suvi tarkibida ftorning konsentratsiyasi 0,5 mg/l dan kam bo’lgan taqdirda tish kariesi kasalligini kelib chiqishi, ichimlik suvi tarkibida ftorning konsentratsiyasi 1,5 mg/l ortib ketganda flyuoroz kasalligi rivojlanishi mumkin. Flyuoroz kasalligida faqatgina tishlarda oq dog’larning hosil bo’lishi kuzatilmay, balki u organizmga umumiy ta’sir ko’rsatib, suyak sistemasiga (osteoporoz, osteoskleroz), nerv sistemasining funksional o’zgarishlariga sababchi bo’ladi. Suvda ftorning miqdoriy o’zgarishi karies yoki flyuoroz kasalligini keltirib chiqaruvchi mutloq sabab bo’lolmaydi. Bundan tashqari tabiiy iqlim sharoitlari, aholining ovqatlanish tarzi, mehnat va turmush sharoitlarining ahamiyati bor, ammo ftor asosiy hal qiluvchi rolni bajaradi. Shuning uchun ichimlik suvi tarkibida ftor optimal miqdorlarda - 0,7 - 1,2 mg/l atrofida bo’lishi kerak. Alohida belgilab qo’yish kerak-ki, agar ftorning yetishmasligi muayyan biokimyoviy hududning tabiiy xususiyatlariga muvofiq bo’ladigan bo’lsa, uning ortiqcha miqdorlarda bo’lishi, qoida bo’yicha antropogen tabiatga ega bo’lib, ayrim sanoat korxonalarining atrof muhitga chiqaradigan chiqindilari bilan bog’liqdir (superfosfat zavodlari, ftorli tuzlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar, pestitsidlarni ishlab chiquvchi, aviatsiya yoqilg’ilarini ishlab chiqaruvchi korxonalar). Bizning Respublikamiz hududida ftorni kam tutuvchi viloyatlar talaygina - Andijon, Toshkent, Xorazm, shunga bog’liq holda bu regionlardagi aholining 60 dan 90% gachasi tish kariesi bilan kasallangan. Aytish lozim-ki, Toshkent ma’dan suvining tarkibida ftor elementi yetarli miqdorlarda bo’lib, shu suvdan muntazam iste’mol qilish tish kariesi kasalligini oldini olishdagi eng natijali tadbir bo’lib hisoblanadi. Flyuoroz kasalligi bizning Respublikamizda Farg’ona viloyatining Frunze tumani aholi o’rtasida qayd qilingan. Buning sababi shu hududdagi aholi Quqon soyning suvidan iste’mol qilgan bo’lib, bu soy suviga Quqon superfosfat zavodining chiqindi suvi oqizilar ekan. Tabiiy-ki, bu chiqindi suv tarkibida ftor birikmalari juda yuqori konsentratsiyalarda bo’lgan. Karies kasalligini oldini olishdagi eng muhim tadbirlardan biri suv tarkibidagi ftorning miqdorini normal holga keltirishdan iborat ya’ni, ftor ko’p bo’lganda deftorlash va ftor kam bo’lganda ftorlashdan iborat. Bizda bunday tadbir o’tkazish 1945 yildan boshlangan bo’lib, uning samarasi juda tez ko’zga tashlanadi, karies yoki flyuoroz bilan kasallanish darajasi tezda kamayadi. Endemik flyuoroz kasalligi bor bo’lgan o’choqlarda sanoat korxonalari chiqarayotgan chiqindi suvini ftorsizlantirish muhim aqamiyat kasb etadi. Endemik kasalliklardan bizning respublikamizda qayd qilinadigan turi alimentar anemiya bilan aholining yuqori darajada kasallanishi hisoblanadi. Temir, mis, kobalt elementi kam uchraydigan regionlar (Qoraqalpog’iston, Farg’ona, Sirdaryo viloyatlari)dagi aholining 43% gacha bo’lgan aholi anemiyaga chalingan. Ovqatlanish ratsioni tarkibidagi fosfor bilan bolalardagi raxit kasalligining kelib chiqishi o’rtasida bilvosita bog’lanish borligi aniqlangan (Toshkent, Farg’ona, Sirdaryo, Surxondaryo). Alimentar anemiya kasalliklarining oldini olishdagi asosiy profilaktik tadbir bo’lib, atrof muhit ob’yektlarida kimyoviy elementlarning miqdorini optimallash hisoblanadi, ayniqsa ichimlik suvi va oziq-ovqat mahsulotlarida. Bundan tashqari O’zR ning bir qator viloyatlari (Xorazm, Surxondaryo, Namangan, Buxoro)da tuproq tarkibida mikroelementlardan rux moddasi kam miqdorda ekanligi aniqlangan. Ana shu viloyatlardagi aholi o’rtasida T- limfotsitlarining defitsiti, ya’ni tanqisligi yaqqol ko’zga tashlanadi, bu o’z o’rnida aholi organizmida rux elementining yetarlicha tushmasligi oqibatida immunitet zvenosidagi T - limfotsitlardagi turli parametrlarning izdan chiqishiga sababchi bo’lishi mumkin (R.M.Ruzibakiyev va b.q.,1995y). Bizning respublikamiz uchun xarakterli bo’lgan endemik kasalliklardan tashqari, boshqa biogeokimyoviy viloyatlarga taalluqli bo’lgan boshqa endemik kasalliklar ham ma’lum. Urov yoki Kashin va Bek kasalligi. Bundan 150 yil avval (1857) N.I.Kashin o’zining bir ma’ruzasida “Nerchinsk okrugidagi buqoq va kretinizm” haqida xabar berib, Urov daryosi qirg’og’i bo’ylab yashovchi aholi o’rtasida ilgari ma’lum bo’lmagan kasallik haqida axborot bergan. Keyinchalik bu kasallik va uning tarqalganligi haqida Ye.V.Bek tomonidan batafsil ma’lumotlar berilgan (1890). Oktyabr inqilobidan so’ng bu o’lkadagi kasallikni o’rganish maqsadida bir qancha ekspeditsiyalar tashkil etilgan va Chita viloyatida maxsus ilmiy tekshirish stansiya tashkil etilgan. Urov kasalligi faqat Baykal orti o’lkalarida emas, balki Uzoq Sharq va Vologda, Pskov, Leningrad viloyatlarida ham qayd qilingan. O’zR da ham kasallik belgilari aniqlangan. Urov kasalligi bilan asosan bolalar va o’smirlar kasallangan bo’lib, ko’pincha 16- 20 yoshli o’smirlarda og’irroq kechgan. Kasallikning ilk belgilarini aniqlash juda murakkab bo’lgan, chunki kasallik belgilari nospetsifik tabiatga egadir. Asosiy kasallik belgilari - diqqat-e’tiborning buzilishi, tez toliqish, xotiraning pasayishi, mantiqiy fikrlash qobiliyatining izdan chiqishi kabilar. Kasallikning keyingi davrlarida suyak-bo’g’in apparatidagi o’zgarishlar (suyaklardagi o’sishning sekinlashuvi, kalta barmoqlik, suyaklar deformatsiyasi, bo’g’inlarning bukilishidagi kontraktura) yuzaga keladi. Urov kasalligi haqida yagona bir fikrdagi sabablar keltirilmagan, vaholanki, ko’pgina mutaxassilarning fikriga ko’ra kasallikning rivojlanishida tabiiy muhitdagi stronsiy elementining ortiqchaligi va kalsiy elementining yetishmasligi, ana shu regionlarga xos ekanligi ko’rsatilgan. Kalsiyning xususiyatlariga o’xshash xususiyatlarni stronsiy namoyon etib, u ossifikatsiya jarayonini izdan chiqishiga olib keladi. Shuningdek, kasallikning kelib chiqishida ayrim turdagi mog’or- zamburug’larning muhim rol o’ynashi mumkin degan ma’lumotlar ham bor (F.P.Sergiyevskiy), irsiy xususiyatlarning mohiyati haqidagi ma’lumotlar keltirilgan (Yu.A.Domayev). Kasallikni oldini olish bugungi kunda radikal ko’rinishga ega emas, faqat kasallikni iloji boricha ertaroq aniqlash va davolash ishlarini o’tkazish deb qaraladi. Endemik kasalliklarni ta’riflash bilan bir qatorda biogeokimyoviy viloyatlardagi antropogen xususiyatlarga bog’liq bo’lgan kasalliklarga ta’rif bermasdan bo’lmaydi. Masalan., azotli mineral o’g’itlarni keng ko’lamda qo’llash, ko’pgina korxonalar tomonidan azotli birikmalarning ishlab chiqarilishi, suv muhitini organik moddalar bilan ifloslanishiga olib keldi. Suv muhitida bo’ladigan organik birikmalarning nitritlargacha parchalanishi va undan nitratlarga o’tish natijasida sun’iy tarzda boqiladigan ko’krak yoshidagi bolalar o’rtasida suv-nitratli metgemoglobinemiya kasalligini kelib chiqishiga sababchi bo’lishini kuzatish mumkin. Nitratlar organizmda gemoglobin bilan birikib, barqaror xususiyatga ega bo’lgan metgemoglobinni hosil bo’lishi va natijada oksidlanish-qaytarilish jarayonlarining izdan chiqishiga olib keladi. Bu kasallikni oldini olishdagi asosiy tadbir hisobida suvning nitratlar bilan ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik va bu moddaga nisbatan azot bo’yicha REK -10 mg/l qilib belgilangan. Bundan tashqari suv, tuproq, oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida nitratlarning miqdori ortib ketgan sharoitda oshqozon rakining kelib chiqishi (Chili, Kolumbiya, respublikamizda va xususan kafedra xodimlarining izlanish ishlari) haqidagi ma’lumotlar mavjuddir. Yaponiyadagi Djintsu daryosi basseyni bo’ylab yashovchi aholi o’rtasida bir necha yil davomida (1960 yillar) o’ziga xos bir kasallik belgilari haqida ma’lumotlar berilgan bo’lib, kasallik bel va qov sohasida kuchli og’riqning paydo bo’lishi, kurak va bo’g’inlarda og’riqlarning yuzaga kelishi bilan ta’riflangan. Kasallikka “Itay- Itay” (juda kuchli og’riq) deb nom berilgan. Kasallikning asosiy sababchisi bo’lib, shu daryo yoqasidagi tog’-kon korxonasidan chiqariladigan chiqindi suvi tarkibida kadmiy elementining yuqori konsentratsiyasi tufayli aholida surunkali zaharlanish kuzatilgan. Aytish lozim-ki, kasallikning shakllanishida suv tarkibidagi kadmiy elementining konsentratsiyasi 0,01 mg/l dan ortiq bo’lgan va surunkali ta’sir etganda shakllanishi mumkin. Boshqa turdagi endemik kasalliklar ham ma’lum bo’lib (“Berilliyga oid raxit”, “molibdenozis”), sanoat korxonalaridan chiqariladigan chiqindi suvi tarkibidagi shunga oid elementlar konsentratsiyasining ortiqcha miqdorlarda bo’lishi bilan bog’liqligi hisoblanadi. Bu kasalliklarni oldini olishdagi birdan-bir profilaktik chora sifatida suv havzalarining ifloslanishiga yo’l qo’ymaslikdir. Tibbiy ekologiya haqida tushuncha. Ilmiy-texnika taraqqiyoti va ularning negativ oqibatlari. Ifloslanish turlari. Zamonaviy shaharlarda gigiyenik va ekologik muammolar. Biologik zanjirlar haqida tushuncha. Ksenobiotiklar va ularning atrof muhit uchun ahamiyati. Insoniyatning rivojlanish tarixi- bu eng avval uning tabiiy muhit bilan bo’ladigan o’zaro munosabati, inson o’rab turgan muhit bilan bo’lgan muvozanati bilan bog’liqdir. O’tgan ming yilliklar davomida insonlar o’zlarining hayot kechirishlari uchun tabiatdan barcha zaruriy narsalarni olganlar va bu jarayonda biosferaning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatmaganlar, hattoki ayrim holatlarda uning yanada gurkirab rivojlanishiga ko’maklashganlar. Ammo, oxirgi o’n yilliklar davomida insonni o’rab turgan tabiiy muhit odamlarning xo’jalikdagi faoliyatlari sababli keskin o’zgarishga uchradi. Bu jarayon albatta ilmiy texnika jarayoni bilan bog’liqdir. Odatda, atrof muhitdagi kuzatilayotgan negativ o’zgarishlar ataylab qilingan bo’lmay, balki texnologik siyosat, yetarlicha bo’lmagan texnikaviy taraqqiyot, antropogen ta’sirotlarining negativ samarasini yetarli darajada o’rganilmaganlik, tabiatning o’z imkoniyatlarini yetarlicha bilmaslik oqibatida yuzaga kelgan jarayondir. Atrof muhitning kuchli tarzda ifloslanishi natijasida biosfera o’z vazifasini bajarolmay qoldi, natijada insoniyat oldida global muammo- insonlarning yashash muhitini tanazzulga yuz tutayotganlik muammosiga duch kelindi. Bu holat hozirgi kunda inson ekologiyasiga doir muammolar nomi bilan mashhurdir. Inson ekologiyasi- bu odam va atrof muhit o’rtasidagi o’zaro munosabat haqidagi fandir. Bugungi kunda bizga ma’lum bo’lgan ma’lumotlarga qaraganda ekologik tizimdagi eng muhim muammolarning yo’nalishlari quyidagilardan iborat: (Yu.A. Izrail., 1982) - planeta bo’ylab iqlimning o’zgarishi; - atmosferadagi ozon qavatining buzilishi; -Dunyo okeanining ifloslanishi; -o’rmonzorlarning yo’qotilishi, ekinzorlarni cho’l zonalariga aylanib borishi; - tuproq muhitining yalpisiga sho’rlanib ketishi, buning oqibatida suv havo muhitining ifloslanishi; - atrof muhitni yuqori jadallikka ega bo’lgan moddalar bilan ifloslanishi (radioaktiv moddalar, og’ir metall birikmalari, pestitsidlar, kanserogenlar va h.k.) Ekologiya bilan bog’liq bo’lgan muammolar kompleks hisoblanadi va uning tutgan rolini baholash uchun, atrof muhitning hozirgi holatini va uning insoniyatning hayoti va faoliyatiga ta’sirini aniq tafakkurlash uchun biosferaga antropogen ta’sirotlarining hamma tomonlarini aniq o’rganishni taqozo etadi. Atrof muhitning ifloslanishiga ta’rif. Antropogen ta’sirning muhim oqibatlari qatoriga biosferani tabiiy muhitga mos kelmaydigan kimyoviy ifloslanishi yoki boshqacha aytganda ksenobiotiklar bilan ifloslanishini, fizikaviy ifloslanishlarni kiritish mumkin. Fizikaviy ifloslanishlar qatoriga- muhit haroratini isib borishi, bizga ilgaridan ma’lum bo’lmagan yangi omillarning paydo bo’lishini aytish kifoya. Bundan tashqari biologik ifloslanish- biosferaning mikroorganizmlar bilan ommaviy ifloslanishi, ularning hayotiy faoliyatlari mahsulotlari, yangi turdagi biologik moddalar va b.q. Ksenobiotiklarninig asosiy manbalari sanoat korxonalari, transport vositalalri, yoqilg’i yoquvchi ob’yektlar, atom elektrostansiyalari, qishloq xo’jaligi kabilar hisoblanadi. Ksenobiotiklar tarkibi manbaning tabiatiga bog’liq. Ammo ularning ahamiyati bo’yicha quyidagi asosiy ifloslovchi moddalarni ajratib ko’rsatish mumkin: oltingugurt II oksidi, radionuklidlar, pestitsidlar, nitritlar va nitratlar, azot oksidlari, og’ir metall tuzlari, karbonat angidrid, asbest, margumush birikmalari, uglevodorodlar (jadval). Yil davomida biosferaga chiqarilayotgan iflosliklarning miqdori, o’n va yuz million tonnalarni tashkil etadi. Masalan, 1989 yilda O’zbekiston Respublikasi hududida suv havzalariga hammasi bo’lib 394 mln m3 miqdoridagi sanoat korxonalarining ifloslangan chiqindi suvlari chiqarib tashlangan. Bular qatoriga xo’jalik chiqindi suvlari, qishloq xo’jaligidan hosil bo’ladigan ifloslangan oqava suvlarini ham kiritish mumkin. Respublika dalalarida 68 ta nomdagi pestitsidlarni 85 ming tonnasi qo’llanilgan. Toshkent shahrida joylashgan 2-sonli pivo ishlab chiqarish korxonasining o’zi yiliga Bo’rijar suviga 1,5 ming m3, uy-joy qurilish kombinati esa- 52 ming m3 miqdorida chiqindi suvini chiqargan. 1994 yilda O’zR atmosfera havosiga 2,4 mln. t miqdoridagi turli iflosliklar chiqarilgan. Oxirgi 10 yil davomida atmosfera havosi va suv havzalari kabi ob’yektlarni chiqarilayotgan iflosliklarning miqdori 40-50% ga qisqartirildi, ammo biosferaning ifloslanish darajasi hanuzgacha yuqoriligicha qolmoqda. Iflosliklarning biosferada taqsimlanishi bir xilda emas, holbuki Yer yuzida ksenobiotiklar tushmagan joy bo’lsin, ayrim holatlarda iflosliklar havo, suv oqimlari orqali bir qit’adan ikkinchi qit’aga ko’chadi, masalan, Antarktika atmosferasida ham ifloslanish miqdorinig asoratlari, izlari aniqlangan. Ifloslanishning bunday global tabiati chiqarilayotgan chiqindilarning katta miqdordagi hajmi bilan va tabiiy jarayonlar orqali bir joydan ikkinchi joyga ko’chishi tufaylidir. Eng yuqori darajadagi ifloslanishlar sanoat korxonalari zich joylashgan sanoat shaharlarida, kamroq darajada esa qishloq joylarida kuzatiladi. Ammo hozirgi kunda yuzaga kelgan vaziyatda qishloq joylarida ham ifloslanish shunchalik ortib ketganki, u yerlarni ham ekologik holatlari zonalarga kiritish mumkin. Masalan, O’zbekiston hududida eng nomuvofiq ekologik holat quyidagi sanoat shaharlarda: Olmaliq, Angren, Farg’ona, Toshkent, Chirchiq, Bekobod, Navoi shaharlarida metallurgiya, kimyo, tog’- kon, sanoatlari ko’plab joylashgan, hamda bu shaharlarda transportga doir tig’izlik holatlari yaqqol ko’zga tashlanadi. Masalan, Olmaliq shahrida muhitni ifloslovchi asosiy manba OTMK- Olmaliq tog’-metallurgiya kombinati hisoblanib, hattoki bu manbadan 1 km uzoqlikda (shamolning qarshi yo’nalishi bo’yicha) havo muhiti tarkibida