TUPROQ NAMLIGINI O‘LCHASH Mashg‘ulotning maqsadi: Tuproq namligi haqida umumiy tushunchaga ega bo‘lish. Tuproq namligini aniqlash usullarini o‘rganish. Topshiriqlar: 1. O‘quv-uslubiy adabiyotlar yordamida tuproq namligi haqida tushunchaga ega bo‘lish; 2.Tuproq namligini termostatda quritish usulini o‘rganish. 3.Tuproq namligini aniqlashning tezkor usullarini o‘rganish; Kerakli materiallar va asboblar: o‘quv qo‘llanmalar, jadvallar, ish daftari. Tuproq burg‘usi, b’yukslar, termostat, elektron tarozi, kalkulyator. 11.1. Tuproq namligi va uning ahamiyati Tuproq tarkibidagi suv miqdoriga tuproq namligi deyiladi. Tuproq namligi tuproqning tuzilishi, kimyoviy va mexanik, organik tarkibiga bog‘liq. Tuproqdagi suv quyidagi shakllarda bo‘ladi: konstitutsion, kristallik, fizik birikkan, erkin holda, bug‘simon va muz. Erkin holdagi suvning tuproq bo‘shliqlarida qay holda joylashganligi va qanday kuchlar ta’sirida harakatlanishi muhim ahamiyatga ega. Tuproqdagi namlik o‘zining qay darajada birikkanligi, harakati va o‘simliklarning o‘zlashtiraolish darajasiga qarab bir necha turga bo‘linadi: o‘zlashtira olmaydigan, o‘zlashtirishi juda qiyin, qiyin, o‘rtacha va o‘zlashtirish oson bo‘lgan suvlar. Oson o‘zlashtiriladigan suvlarga gravitatsion va kapillyar suvlar kiradi. O‘zlashtira olmaydigan suvlarga gigroskopik, maksimal gigroskopik va kimyoviy birikkan suvlar kiradi. 1 Tuproqda nam kamaygan hollarda o‘simlik ildizlari tuproqdagi suvni so‘rib ololmay qoladi. Tuproqdagi suvni so‘rib olish kuchi (koeffitsienti) ko‘pchilik o‘simliklarda 15 atmosferadan oshmaydi. O‘simliklarni tuproqdagi namlikni so‘rib ololmaydigan namlik darajasiga so‘lish namligi deyiladi. So‘lish namligi quruq holdagi tuproq og‘irligiga nisbatan foizda ifodalanadi. Uning miqdori tuproqning granulometrik tarkibiga ko‘ra qumli tuproqlarda 1-3 % ni, qumloq va engil qumoq tuproqlarda 3-5 % ni, o‘rtacha va og‘ir qumoq tuproqlarda 6-12 %ni va soz tuproqlarda 12-18 % va hatto 32 % gacha boradi. So‘lish namligi qishloq xo‘jalik ekinlari uchun juda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, uning miqdoriga qarab o‘simlik uchun foydali bo‘lgan namlik zaxirasini topish mumkin. O‘simlik uchun samarali namlik quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: W=0,1 hm h(Tn-Tsn) (1) bunda, W-samarali suv zaxirasi, mm; 0,1- suv miqdorini mm ga aylantirish koeffitsienti; hm- tuproq qatlamining hajmiy massasi, g/sm3; h- hisoblanadigan tuproq qatlami qalinligi, sm; Tn-tuproq namligi, mutloq quruq tuproqqa nisbatan %; Tsn- tuproqning so‘lish namligi, mutloq quruq tuproqqa nisbatan %. SHuni ham ta’kidlash kerakki, 1 m qalinlikdagi tuproq uchun o‘ta ko‘p tuproq namligi (>250 mm) va o‘ta kam (<50 mm) namlik o‘simliklar uchun salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tuproq namligi uning unumdorligini va o‘simliklar hosildorligining asosi hisoblanadi. O‘simliklarning o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi, mikroorganizmlar hayoti, tuproqdagi barcha kimyoviy, fizikaviy, fizik- kimyoviy jarayonlar tuproqdagi suv miqdoriga bog‘liq. A.F.Vadyunina, Z.A.Korchaginlar tomonidan tuproqdagi samarali namlik zaxiraslari baholangan (11.1.1-jadval). 11.1.1-jadval 2 Tuproqdagi samarali namlikni baholash (A.F.Vadyunina, Z.A., Korchagin, 1986) Tuproq qatlami, sm Samarali suv, mm Samarali suvning bahosi 0-20 > 40 Yaxshi 40-20 Qoniqarli < 20 Qoniqarsiz 0-100 > 160 Juda yaxshi 160-130 Yaxshi 130-90 Qoniqarli 90-60 Yomon < 60 Juda yomon Quruq tuproqda urug‘ unmaydi, etarli miqdorda suv bo‘lmasa, o‘simlik rivojlanmaydi, urug‘lanmaydi va hosil bermaydi. Turli o‘simliklar hayoti davomida turlicha miqdorda suv iste’mol qiladi. Masalan, kartoshka, makkajo‘xori va tariq 1 kg quruq massa hosil qilishi uchun 500 kg, g‘o‘za, bug‘doy, zig‘ir va boshqa ekinlar bundan 2-3 barobar ko‘p suv safrlaydi. O‘zbekistonning sug‘oriladigan sharoitida bir tonna paxta etishtirish uchun 10000m3, xudi shuncha bug‘doy etishtirish uchun 1500 m3 suv sarflaydi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ma’lumki, tuproqdagi namlikning turlari, xossalari va rejimlarini bilish va uni boshqarish tuproq unumdorligi va ekinlar hosildorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda tuproq namligini aniqlashning bir necha usullari mavjud: termostatda quritish usuli, spirtda yoqib quritish, Kabaev usuli, parafin, usuli, piknometrik usul, karbidli quritish usuli, gammoskopik usul, Chijova usuli va boshqalar. 11.2. Tuproqni termostat yordamida quritish usuli 3 Tuproq namligini aniqlash uchun burg‘i yordami bilan tuproqdan namuna olinadi. Burg‘i (metal silindr), shtanga va tutqichdan iborat. Silindr sirtida va shtangada burg‘ining botish chuqurligini santimetrda ko‘rsatuvchi (shkala) raqamlar yozilgan. Burg‘ini tuproqqa tutqich yordamida burab kiritiladi, burg‘i kerakli chuqurlikka etgach qayta tortib olinadi. Bunda silindr ichidagi tuproq namunasi ham burg‘u bilan chiqadi. Silindrdagi tuproq namunasini tushirish uchun burg‘u ichidagi tuproq namunasini tushirish uchun silindrning yon tomonidan uzunasiga tirqish joy bor. Silindrdagi tuproq namunasi og‘irligi avvaldan og‘irligi aniqlangan alyuminiy stakanchalarga solinadi va stakanchaning qopqog‘i yopiladi Tuproq namunalari turli chuqurliklardan va uchastkalardan olinadi. Tuproq namunalari bilan birga avvaldan og‘irligi o‘lchangan stakanchalar yana tarozida o‘lchanadi va termostatga joylashtiriladi. Tuproq tarkibida nam bug‘lanishi uchun stakanchaning qopqog‘ini ochib termostat ichiga qo‘yiladi. Shundan keyin tuproq namunalari termostatda 100-105°C haroratda 6 soat quritiladi. Tuproq qurigach stakanchaning qopqog‘ini yopib, eksikatorda 30-40 minut sovitiladi, so‘ngra namunalarning og‘irligi yana aniqlanadi. Tuproq solingan stakanchaning og‘irligi o‘zgarmas holga kelishi uchun yana 2 soat termostatda quritilib, stakanchalar yana tarozida o‘lchanadi. Stakanchaning tuproq bilan og‘irligi oxirgi marta tarozida o‘lchangan stakancha og‘irligi oldingisidan farq qilmasagina quritish jarayonini to‘xtatish mumkin. Stakanchadagi namunaning dastlabki og‘irligi bilan eng keyingi og‘irligi orasidagi ayirma quritilgan tuproqdan bug‘lanib ketgan suv og‘irligiga teng. Bu suv og‘irligining absolyut quruq tuproq og‘irligiga nisbati olingan tuproqning namligini ko‘rsatadi va u foizlarda ifodalanadi. Stakanchadagi tuproq namligi quyidagi ifoda bilan hisoblanadi: W= (a−b ) Н ×100. ( 1 ) 4