TUPROQDAGI TUZLARNING O‘RTACHA XAQIQIY VA UMUMIY MIQDORINI ANIQLASH Sho‘rlangan tuproqlar sharoitda qishloq xo‘jalik ekinlarini ekish boshlanishdan oldin (yerta bahorda) tuproq tarkibida o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir etadigan tuzlar tulig‘icha yuvib yuborilish kyerak. Aks holda bunday tuproqlarda ekilgan urug‘lar, ko‘chat va maysalar nobud bo‘ladi. SHo‘r yuvish ishlarini yuqori darajada o‘tkazilishi tuproq tarkibidagi tuzlarni tuliq yuvilishi bilan xaraktyerlanadi. SHu maqsadda har yili yerta bahorda tuproq tarkibidagi tuzlarni yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdori o‘rganiladi. O‘rganish natijalari bo‘yicha ekin ekishga qadar tuzning me’yori yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan me’yoridan ortiq bo‘lsa tuproq qayta yuviladi. Tarkibida qishloq xo‘jalik ekinlarining o‘sish va rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan darajada suvdan yeridigan tuzlar bo‘lgan tuproqlar sho‘rlangan tuproqlar deb aytiladi. Tuproqning tarkibida uning og‘irligiga nisbatan 0,3% tuz bo‘lsa, sho‘rlanmagan, 0,3-0,8% gacha kam sho‘rlangan, 0,8-1,2% bo‘lsa, o‘rtacha sho‘rlangan va 2% hamda undan ortiq tuz bo‘lsa kuchli sho‘rlangan tuproqlar deb aytiladi. Har bir meliorativ rayon uchun sho‘rlanish darajasining aloxida shkalasi mavjud. Mirzachul sharoitida tuproqlar xlori tuzlar bilan sho‘rlanganligi uchun ekin ekishdan oldin yo‘l quyilishi mumkin bo‘lgan tuz miqdori quruq qoldik bo‘yicha 0,3-0,4% ga, xlor bo‘yicha 0,01-0,02% ga teng. Farg‘ona vodiysi tuproqlarida sulfat tuzlar ko‘proq uchraydi. SHuning uchun yo‘l quyilishi mumkin bo‘lgan tuz miqdori quruq qoldiq bo‘yicha 0,6-0,8% ga va xlor bo‘yicha, 0,3-0,4% ga teng bo‘ladi. Qoraqolpog‘iston avtonom respublikasida va Xorazm viloyatida ekin ekishdan oldin yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan tuz miqdori yanada yuqoriroq bo‘ladi, chunki bu yerlarning, tuproqlarida Ca kationlari ko‘p uchraydi va tuzlar o‘simliklar uchun uncha ko‘p xavf to‘g‘dirmaydi. Har qanday holatda ham tuproqda tuz miqdorini yuqoridagi ko‘rsatkichdan ko‘p bo‘lishi ularning meliorativ jihatdan tayyor emasligini ko‘rsatadi. Ushbu holatda tuproqning sho‘ri to‘liq yuvilmagan deyiladi. Tuproqda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan tuz miqdorini aniqlash, sho‘r yuvish me’yorlarini belgilashda muxim ahamiyatiga ega. Tuproqdagi tuzlarning miqdori va tarkibini o‘rganish uchun uning qatlamlaridan namuna olinadi. Namunalar ayrim olingan dalalarda sho‘rlanish darajasi o‘rganilayotgan 1,0-1,5 m chuqurlikda har 5-10 sm dan konvyert usulida kamida 5 ta nuqtadan olinadi. Olingan namunalar suvli surim tayyorlanadi. Daladan olingan tuproq namunalari laboratoriyada (uy havosida) quritiladi va xovonchada maydalanib teshikchalari 1 mm diametrda bo‘lgan elakdan o‘tkaziladi. So‘ngra ulardan o‘rtacha 30 g analitik namuna olinadi. Namuna VLTK-500 elektr tarozisi yordamida olingani ma’qul. Suvli surim tayyorlash uchun daladan olib kelingan tuproq namunasi (har bir qatlamdan 30-40 gramm tuproq olinadi) shisha idishga solinadi va ustiga tuproqqa nisbatan 5 marta ko‘p suv qo‘yiladi. Idishning og‘zi tiqinch bilan byerktilib yaxshilab chayqaladi, so‘ngra qalin filtr orqali ikkinchi idishga o‘tkaziladi. Suzib olingan yeritma suvli surim deyiladi. Olingan namunalardan har bir qatlam bo‘yicha quriq qoldiq va tuzning miqdori aniqlanadi hamda ushbu ma’lumotlardan foydalanib tuproqdagi tuzning o‘rtacha miqdori tegishli formula bilan hisoblanadi Namuna olingan chuqurliklardagi tuz miqdori qo‘shilib qatlam soniga bo‘linsa bu ko‘rsatkich tuproqdagi tuzning o‘rtacha arifmetik miqdorini bildiradi. Masalan, 7 ta qatlamdan (0-5, 5-10, 10-20, 20-30, 30-50, 50-70, 70-100) olingan tuzning miqdori 5,219:70,746%. Bu chiqqan miqdor tuzning tuproqdagi o‘rtacha miqdorini to‘g‘ri aks ettirmaydi, balki o‘rtacha arifmetik miqdordir (37-jadval). 37-jadval Tuzlarning o‘rtacha arifmetik miqdorini hisoblash Namuna olingan chuqurliklar, sm Tuzlarning tuproq og‘irligiga nisbatan% miqdorlari Quruq qoldiq Xlor 0-5 1,246 0,090 5-10 0,950 0,078 10-20 0,740 0,065 20-30 0,685 0,060 30-50 0,612 0,045 50-70 0,440 0,027 70-100 0,546 0,030 Jami: 5,219 0,395 O‘rtacha arifmetik miqdori: 0,746 0,056 Tuproq tarkibidagi tuzlarning haqiqiy foyiz miqdorini hisoblab chiqish uchun namuna olingan tuproq chuqurligini shu chuqurlikdagi tuz miqdoriga ko‘paytiriladi va umumiy chiqqan sonini jamlab, namuna olingan tuproq chuqurliklarining yig‘indisiga bo‘linadi, ya’ni: 1 1 2 2 ' 1 2 n n o rtacha n h h h h h h             bunda  - qatlamdagi tuz miqdori, %, h - qatlam qalinligi, sm. YUqoridagi jadval ma’lumotlari asosida tuproq tarkibidagi tuzlarni o‘rtacha haqiqiy miqdorini aniqlashni ko‘rib chiqamiz. 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 7 7 ' 1 2 3 4 5 6 7 6 o rtacha h h h h h h h h h h h h h h                              (1,246 5) (0,950 5) (0,740 10) (0,685 10 (0,612 20) (0,440 20) (0,546 30) 5 5 10 10 20 20 30 x x x x x x x               6,230 4,750 7,400 6.850 12,240 8,800 16,380 60,7 0,607 7% 100          Demak, aniqlash jarayonida tuproqdagi tuzlarning o‘rtacha haqiqiy miqdori quruq qoldiq bo‘yicha 0,607 ga xlor ioni bo‘yicha 0,044% teng bo‘lgan. O‘rtacha arifmetik miqdori esa 0,746% va 0,056% edi (38 jadval). 38-jadval Tuzlarning o‘rtacha haqiqiy miqdorlarini hisoblash Namuna olingan chuqurliklar, sm Gorizont qalinligi, sm Gorizont qalinliklari va tuzlar ko‘paytmasi quruq qoldiq xlor ioni 0-5 5 1,246x56,230 0,090x50,450 5-10 5 0,950x59,750 0,078x50,390 10-20 10 0,740x107,400 0,065x100,650 20-30 10 0,685x106,850 0,060x100,600 30-50 20 0,612x2012,240 0,045x200,900 50-70 20 0,440x208,800 0,027x200,540 70-100 30 0,546x3016,380 0,030x300,900 Ko‘paytmalar yig‘indisi 62,650 4,430 O‘rtacha haqiqiy miqdor 62,650:1000,607% 4,430:1000,044% Agar tuproq namunasi olingan chuqurlik bir birini takrorlasa (masalan, 0-5, 5-15, 15-30, 35-65, 65-90, 90-100) sonlar ham bir biriga yaqin bo‘lsa, o‘rtacha miqdorni soddaroq yo‘l bilan hisoblash mumkin (39 jadval). Bunda olingan chuqurlikdagi tuz miqdori shu chuqurlikning takrorlanishiga ko‘paytiriladi, so‘ngra chiqqan sonni jamlab namuna olingan umumiy chuqurlikka bo‘linadi. Masalan, 39-jadval bo‘icha: 0-5 sm dagi tuz miqdori 0,660%, qatlam qalinligining takrorlanishi 1 bo‘lsa, 5-15 sm dagi tuz miqdori 0,454%, qatlam qalinligining takrorlanishi 2… huddi shu tartibda boshqa qatlamdagi tuzlar ham hisoblanadi. 39-jadval Tuzlarning o‘rtacha haqiqiy miqdorlarini soddaroq aniqlash. Namuna olingan chuqurliklar, sm Gorizont qalinligi, sm Gorizont qalinligi takror- lanishi Tuz miqdori (%) va qatlam qalinligining ko‘paytmasi 0-5 5 1 0,660x10,660 5-15 10 2 0,545x21,090 15-30 15 3 0,456x31,368 30-65 35 7 0,352x72,464 65-90 25 5 0,540x52,700 90-100 10 2 0,394x20,788 Takroriyliklar: 20 Ko‘paytmalar yig‘indisi: 9,070 O‘rtacha haqiqiy miqdor: 9,070:200,454% 1. Topshiriq 40,41-jadvallarda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib tuproqdagi tuzlarning o‘rtacha haqiqiy miqdorini hisoblang. 2. 3. 40-jadval Topshiriq 1 uchun ma’lumotlar 2. Tuproq gorizontlari, sm quruq qoldiq, % 0-15 0,940 15-30 0,850 30-50 0,720 50-70 0,510 70-100 0,570 100-120 0,640 1. 41-jadval Topshiriq 2 uchun ma’lumotlar 3. Tuproq gorizontlari Sulfat-ioni,% 0-5 0,510 5-25 0,420 25-50 0,450 50-75 0,430 75-100 0,470 Kyerakli narsalar: sho‘rlangan tuproq namunasi, burg‘u, kolbalar, silindrlar,shtativ, distilyator, elektr tarozisi, filtr qog‘ozi va boshqalar. Takrorlash uchun savollar: 1. Laboratoriya sharoitida tuproq tarkibida yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgan tuz miqdori qanday usul bilan aniqlanadi? 2. Tuproq namunalari qaysi tartibda olinadi? 3. Suvli so`rim tayyorlashdan qanday maqsad ko`zlanadi? 4. Tuproq tarkibida yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgan tuz miqdorini aniqlash uchun nimalar kyerak bo`ladi?