TUPROQLARNING SHO‘RLANGANLIK DARAJASI, SIZOT SUVLARNING JOYLASHGAN CHUQURLIGI VA ULARNING MINYERALLASHGANLIK DARAJASINI O‘SIMLIK QOPLAMIGA KO‘RA ANIQLASH

Yuklangan vaqt

2024-04-05

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

89,5 KB


TUPROQLARNING SHO‘RLANGANLIK DARAJASI, SIZOT SUVLARNING JOYLASHGAN CHUQURLIGI VA ULARNING MINYERALLASHGANLIK DARAJASINI O‘SIMLIK QOPLAMIGA KO‘RA ANIQLASH TUPROQLARNING SHO‘RLANGANLIK DARAJASI, SIZOT SUVLARNING JOYLASHGAN CHUQURLIGI VA ULARNING MINYERALLASHGANLIK DARAJASINI O‘SIMLIK QOPLAMIGA KO‘RA ANIQLASH Tuproqlar va sizot suvlarning sho‘rlanganlik darajalari odatda tegishli dalalarda olingan tuproq namunalarni kimyoviy tahlil qilish yo‘li bilan aniqlanadi. Bu usul juda aniq bo‘lib xisoblanadi. Lekin, ko‘p mashaqqatli ish, (ko‘p vaqt va moddiy xarajatlar talab qiladi). Madaniy va yovvoyi o‘simliklarning tuzga chidamligi har xil va ular tuproqdagi tuzga turlicha munosabatda bo‘ladi. Shuning uchun ham tuproq va sizot suvlarning sho‘rlanganlik darajalarini o‘simlik qoplamiga ko‘ra tezkor aniqlash usuli B.F.Fedorov (1964) tomonidan O‘zbekiston sharoitida (Mirzacho‘l va Farg‘ona vodiysi) ishlab chiqilgan. Ushbu tezkor aniqlash usuli ayrim kamchiliklardan holi emas, ammo zarurat va vaziyatlardan kelib chiqib mazkur usul bilan dalalarning holatiga meliorativ baho byerish mumkin. Uzoq evolyusiya jarayonida har xil sho‘rlangan tuproqlar va sizot suvlar sharoitlarga turlicha moslashgan o‘simlik turlari kelib chiqqan. Ayrim o‘simliklar kuchsiz sho‘rlangan va botqoqlangan, boshqalari - o‘rtacha, uchinchilari esa kuchli sho‘rlangan va botqoqlangan tuproqlarda o‘sib-rivojlanishi mumkin. Birinchi gruppa o‘simliklari sho‘rlangan va botqoqlanish jarayonlari me’yorl bo‘lgan tuproqlarda yaxshi moslashgan bo‘lsa, ikkinchilari esa bir oz qiynalib usib- rivojlanadi, uchinchilari umuman o‘smasligi va rivojlanmasligi mumkin. Tuproqlarni sho‘rlanish va botqoqlanish sharoitlariga bunday moslashishi ma’lum bir o‘simlik gruppalarini shakillanishiga olib keladi. Bu jixatdan o‘simlik gruppalarini o‘rganish ularga ko‘ra tuproqlarni sho‘rlanishi va botqoqlanish darajalarini aniqlash imkoniyatini byeradi. Bu usulni aniqligi va ishonchligi amaliy tomonidan tasdiqlangan bo‘lib, yangitdan o‘zlashtiriladigan quruq va bo‘z yerlarni meliorativ jixatdan baholashda keng qo‘llanilmoqda. Tuproqlarning sho‘rlanganlik darajalari besh ball shakala yordamida quruq qoldiq, xlor, sulfat ionlariga ko‘ra aniqlanadi (11 jadval). Mazkur besh balli shkala Mirzacho‘l va Farg‘ona vodiysi tuproqlarning sho‘rlanganlik xarakyerlari va madaniy o‘simliklarning tuzga chidamliligini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. 11-jadval Tuproqlar va sizot suvlarning sho‘rlanganlik darajalari odatda tegishli dalalarda olingan tuproq namunalarni kimyoviy tahlil qilish yo‘li bilan aniqlanadi. Bu usul juda aniq bo‘lib xisoblanadi. Lekin, ko‘p mashaqqatli ish, (ko‘p vaqt va moddiy xarajatlar talab qiladi). Madaniy va yovvoyi o‘simliklarning tuzga chidamligi har xil va ular tuproqdagi tuzga turlicha munosabatda bo‘ladi. Shuning uchun ham tuproq va sizot suvlarning sho‘rlanganlik darajalarini o‘simlik qoplamiga ko‘ra tezkor aniqlash usuli B.F.Fedorov (1964) tomonidan O‘zbekiston sharoitida (Mirzacho‘l va Farg‘ona vodiysi) ishlab chiqilgan. Ushbu tezkor aniqlash usuli ayrim kamchiliklardan holi emas, ammo zarurat va vaziyatlardan kelib chiqib mazkur usul bilan dalalarning holatiga meliorativ baho byerish mumkin. Uzoq evolyusiya jarayonida har xil sho‘rlangan tuproqlar va sizot suvlar sharoitlarga turlicha moslashgan o‘simlik turlari kelib chiqqan. Ayrim o‘simliklar kuchsiz sho‘rlangan va botqoqlangan, boshqalari - o‘rtacha, uchinchilari esa kuchli sho‘rlangan va botqoqlangan tuproqlarda o‘sib-rivojlanishi mumkin. Birinchi gruppa o‘simliklari sho‘rlangan va botqoqlanish jarayonlari me’yorl bo‘lgan tuproqlarda yaxshi moslashgan bo‘lsa, ikkinchilari esa bir oz qiynalib usib- rivojlanadi, uchinchilari umuman o‘smasligi va rivojlanmasligi mumkin. Tuproqlarni sho‘rlanish va botqoqlanish sharoitlariga bunday moslashishi ma’lum bir o‘simlik gruppalarini shakillanishiga olib keladi. Bu jixatdan o‘simlik gruppalarini o‘rganish ularga ko‘ra tuproqlarni sho‘rlanishi va botqoqlanish darajalarini aniqlash imkoniyatini byeradi. Bu usulni aniqligi va ishonchligi amaliy tomonidan tasdiqlangan bo‘lib, yangitdan o‘zlashtiriladigan quruq va bo‘z yerlarni meliorativ jixatdan baholashda keng qo‘llanilmoqda. Tuproqlarning sho‘rlanganlik darajalari besh ball shakala yordamida quruq qoldiq, xlor, sulfat ionlariga ko‘ra aniqlanadi (11 jadval). Mazkur besh balli shkala Mirzacho‘l va Farg‘ona vodiysi tuproqlarning sho‘rlanganlik xarakyerlari va madaniy o‘simliklarning tuzga chidamliligini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. 11-jadval Tuproqlar sho‘rlanganlik darajalarini besh balli shkalasi. SHurlang anlik balli Tuproqning sho‘rlanish darajalari Tuzlarning hisobiy qatlamdagi og‘irligi % Qattiq qoldiq Xlor(Cl) Sulfat(SO4) Mirzacho‘l I Juda kuchsiz 0,4-0,8 0,01-0,04 0,18-0,36 II Kuchsiz 0,8-1,2 0,04-0,10 0,36-0,54 III O‘rtacha 1,2-1,6 0,10-0,20 0,54-0,72 IV Kuchli 1,6-2,0 0,20-0,30 0,72-0,96 V SHo‘rxok 2,0-2,5 0,30-0,40 0,96-1,20 Farg‘ona vodiysi I Juda kuchsiz 1,0-1,8 0,01-0,04 0,10-1,20 II Kuchsiz 1,8-3,0 0,04-0,10 1,20-1,80 III O‘rtacha 2,6-3,6 0,10-0,20 1,80-2,16 IV Kuchli 3,6-4,9 0,20-0,30 2,16-2,88 V SHo‘rxok - 0,30-0,40 - Ma’lumki ayrim o‘simliklarni har xil sho‘rlangan tuproqlarga moslashganlik darajalari turlicha bo‘ladi. SHu sababli bu o‘simliklaga ko‘ra tuproqni sho‘rlanganlik darajasi va sizot suvlarini joylashish chuqurliklairni aniqlash mumkin emas. Ana shuni hisobga olib ma’lum sharoitga moslashgan o‘simlik gruppasi aniqlanib, ulardan eng yaxshi moslashgan (o‘sib rivojlanishiga ko‘ra) o‘simlik turlarini ajratib olinadi va ularga ko‘ra tuproqga meliorativ jihatdan baxo byeriladi. Quyidagij jadvalda tuproqni va sizot suvlarni sho‘rlanganlik darajalari hamda sizot suvlar chuqurligini aniqlashga imkon byeruvchi asosiy o‘simliklar gruppalari keltirilgan. Bu yerda: o‘simliklar tuproq tiplariga (o‘tloqi-botqoq, o‘tloqi, o‘tloqi bo‘z va bo‘z) ko‘ra gruppalarga bo‘lingan (12-jadval). SHuni aytib o‘tish kyerakki, ayrim o‘simliklar o‘zining tuzga chidamliligi bilan har xil darajada sho‘rlangan tuproqlarda uchrashi mumkin. Masalan: qamish va yantoq sho‘rlanmagan va sho‘rlangan yerlarda o‘zini juda yaxshi his etadi. Tuproqlar sho‘rlanganlik darajalarini besh balli shkalasi. SHurlang anlik balli Tuproqning sho‘rlanish darajalari Tuzlarning hisobiy qatlamdagi og‘irligi % Qattiq qoldiq Xlor(Cl) Sulfat(SO4) Mirzacho‘l I Juda kuchsiz 0,4-0,8 0,01-0,04 0,18-0,36 II Kuchsiz 0,8-1,2 0,04-0,10 0,36-0,54 III O‘rtacha 1,2-1,6 0,10-0,20 0,54-0,72 IV Kuchli 1,6-2,0 0,20-0,30 0,72-0,96 V SHo‘rxok 2,0-2,5 0,30-0,40 0,96-1,20 Farg‘ona vodiysi I Juda kuchsiz 1,0-1,8 0,01-0,04 0,10-1,20 II Kuchsiz 1,8-3,0 0,04-0,10 1,20-1,80 III O‘rtacha 2,6-3,6 0,10-0,20 1,80-2,16 IV Kuchli 3,6-4,9 0,20-0,30 2,16-2,88 V SHo‘rxok - 0,30-0,40 - Ma’lumki ayrim o‘simliklarni har xil sho‘rlangan tuproqlarga moslashganlik darajalari turlicha bo‘ladi. SHu sababli bu o‘simliklaga ko‘ra tuproqni sho‘rlanganlik darajasi va sizot suvlarini joylashish chuqurliklairni aniqlash mumkin emas. Ana shuni hisobga olib ma’lum sharoitga moslashgan o‘simlik gruppasi aniqlanib, ulardan eng yaxshi moslashgan (o‘sib rivojlanishiga ko‘ra) o‘simlik turlarini ajratib olinadi va ularga ko‘ra tuproqga meliorativ jihatdan baxo byeriladi. Quyidagij jadvalda tuproqni va sizot suvlarni sho‘rlanganlik darajalari hamda sizot suvlar chuqurligini aniqlashga imkon byeruvchi asosiy o‘simliklar gruppalari keltirilgan. Bu yerda: o‘simliklar tuproq tiplariga (o‘tloqi-botqoq, o‘tloqi, o‘tloqi bo‘z va bo‘z) ko‘ra gruppalarga bo‘lingan (12-jadval). SHuni aytib o‘tish kyerakki, ayrim o‘simliklar o‘zining tuzga chidamliligi bilan har xil darajada sho‘rlangan tuproqlarda uchrashi mumkin. Masalan: qamish va yantoq sho‘rlanmagan va sho‘rlangan yerlarda o‘zini juda yaxshi his etadi. Tuproqlarning sho‘rlanganlik darajasi va sizot suvlarning minyerallashganligi bilan bir qatorda sizot suv satxini ham o‘simlik qoplamiga ko‘ra aniqlash mumkin. CHunki, sizot suvlarining uzoq vaqt tasiri natijasida shu tyeritoriyada ayrim o‘simlik gruppalarini shakllanishi vujudga keladi. Mazkur daladagi o‘simlik qoplamiga qarab faqat sizot suv sathini aniqlabgina qolmay, balki uning minyerallashganlik darajasiga xam baxo byerish mumkin. Malumki, sizot suvlari yer betiga qanchalik yaqin joylashgan va minyerallashgan bo‘lsa, tuproqda sho‘rlanish jarayoni shunchalik tez boradi. Sizot suvlarning minyerallashganlik darajasi va tuproqning sho‘rlanish darajasi orasidagi bu bog‘liqlik sizot suvlari yer betiga 3-4 metrdan yaqin joylashgan bir xil gruntli tuproqlarda yaqqol kuzatiladi. 12-jadval. Tuproqlarning sho‘rlanganlik va sizot suvlarining chuqurligini xaraktyerlovchio‘simliklar gruppalari.(B.V.Fedorovning umumlashtirilgan shkalasi). Tuproq tiplari bo‘yicha o‘siliklarning biologik gruppalari Sizot suvlari 0-1m da joylashgan o‘tloq- botqoq tuproqlar Sizot suvlari 1-2m da joylashgan o‘tloq tuproqlar Sizot suvlari 2- 3m da joylashgan o‘tloqi-bo‘z tuproqlar Sizot suvlari 3- 4m da chuqurda joylashgan bo‘z tuproqlar SHo‘rlanmagan tuproqlar (kattiq qoldiq 0,3, xlor – 0,01% gacha) Bargizub (Podorojnik) 3.G‘umay (djonsonova trava) 6.Bo‘ztikan (Bodyak jeltovato- cheshuychato‘y) 7.Rang (Osoka pusto‘nnaya) 1.Sebarga (klevyer zemlyanichnoy) 4.YAlpiz (myata) 8.Sachratqi (sikoriy) 5. Qizil qiyoq (Impyerata) 9.Salomalaykum (So‘t kruglaya) A) 1 ball sho‘rlanish (juda kuchsiz sho‘rlangan tuproqlar: qattiq qoldiq 0,4-0,8) Tuproqlarning sho‘rlanganlik darajasi va sizot suvlarning minyerallashganligi bilan bir qatorda sizot suv satxini ham o‘simlik qoplamiga ko‘ra aniqlash mumkin. CHunki, sizot suvlarining uzoq vaqt tasiri natijasida shu tyeritoriyada ayrim o‘simlik gruppalarini shakllanishi vujudga keladi. Mazkur daladagi o‘simlik qoplamiga qarab faqat sizot suv sathini aniqlabgina qolmay, balki uning minyerallashganlik darajasiga xam baxo byerish mumkin. Malumki, sizot suvlari yer betiga qanchalik yaqin joylashgan va minyerallashgan bo‘lsa, tuproqda sho‘rlanish jarayoni shunchalik tez boradi. Sizot suvlarning minyerallashganlik darajasi va tuproqning sho‘rlanish darajasi orasidagi bu bog‘liqlik sizot suvlari yer betiga 3-4 metrdan yaqin joylashgan bir xil gruntli tuproqlarda yaqqol kuzatiladi. 12-jadval. Tuproqlarning sho‘rlanganlik va sizot suvlarining chuqurligini xaraktyerlovchio‘simliklar gruppalari.(B.V.Fedorovning umumlashtirilgan shkalasi). Tuproq tiplari bo‘yicha o‘siliklarning biologik gruppalari Sizot suvlari 0-1m da joylashgan o‘tloq- botqoq tuproqlar Sizot suvlari 1-2m da joylashgan o‘tloq tuproqlar Sizot suvlari 2- 3m da joylashgan o‘tloqi-bo‘z tuproqlar Sizot suvlari 3- 4m da chuqurda joylashgan bo‘z tuproqlar SHo‘rlanmagan tuproqlar (kattiq qoldiq 0,3, xlor – 0,01% gacha) Bargizub (Podorojnik) 3.G‘umay (djonsonova trava) 6.Bo‘ztikan (Bodyak jeltovato- cheshuychato‘y) 7.Rang (Osoka pusto‘nnaya) 1.Sebarga (klevyer zemlyanichnoy) 4.YAlpiz (myata) 8.Sachratqi (sikoriy) 5. Qizil qiyoq (Impyerata) 9.Salomalaykum (So‘t kruglaya) A) 1 ball sho‘rlanish (juda kuchsiz sho‘rlangan tuproqlar: qattiq qoldiq 0,4-0,8) Xlor-0,01-0,04 SO4 - 0,18-0,36% 1.Itqo‘noq (SHetinnik sizoy) 2.Otquloq (shavel krasivoy) 4.Tarokbosh (kostyer krovelno‘y) 6.Qizil burgan (Polo‘n velichno‘ya) 3.Qo‘ytikan (durnishnik) 5.Etti bo‘g‘in (Egilons silindricheskiy) 7. Olabuta (Mar belaya) B) tarkibida 0,02-0,03% xlor bo‘lgan tuproqlar 1.Kurmak (kurinoe proso) 2.Semiz o‘t (Portulak) 4.(melkolepestnik ) 5. Qo‘ypechak (vyunok olevoy) V) tarkibida 0,03-0,4 xlor bo‘lgan tuproqlar. Qamish (trosnik) Qora ajriq(polchataya trava) 4. Eshak sho‘ra (hrisa) 3.YAntoq (vyerblyujya kolyuchka) Kuzgi-qishki sho‘r yuvish me’yorilari, gektariga ming m3 2-3 2-3 1-2 1-2 II ball sho‘rlanish (kuchsiz sho‘rlangan tuproqlar: xlor- 0,04-0,10, qattiq qoldiq 0,8- 1,2: SO4-0,36-0,54%). 1.Kopevidnaya (lebedi) 4. Qiyotik (yachmen zayachiy) 7. Olabuta shura (lebedka tatarskaya) 2. Oqbosh (Kareliniya kaspiyskaya) 5. Qamchingul (gorles syerebryano‘y) 3.Surtup (latuk tatarskiy) 6. Boltiriq (syerdechnisa Xlor-0,01-0,04 SO4 - 0,18-0,36% 1.Itqo‘noq (SHetinnik sizoy) 2.Otquloq (shavel krasivoy) 4.Tarokbosh (kostyer krovelno‘y) 6.Qizil burgan (Polo‘n velichno‘ya) 3.Qo‘ytikan (durnishnik) 5.Etti bo‘g‘in (Egilons silindricheskiy) 7. Olabuta (Mar belaya) B) tarkibida 0,02-0,03% xlor bo‘lgan tuproqlar 1.Kurmak (kurinoe proso) 2.Semiz o‘t (Portulak) 4.(melkolepestnik ) 5. Qo‘ypechak (vyunok olevoy) V) tarkibida 0,03-0,4 xlor bo‘lgan tuproqlar. Qamish (trosnik) Qora ajriq(polchataya trava) 4. Eshak sho‘ra (hrisa) 3.YAntoq (vyerblyujya kolyuchka) Kuzgi-qishki sho‘r yuvish me’yorilari, gektariga ming m3 2-3 2-3 1-2 1-2 II ball sho‘rlanish (kuchsiz sho‘rlangan tuproqlar: xlor- 0,04-0,10, qattiq qoldiq 0,8- 1,2: SO4-0,36-0,54%). 1.Kopevidnaya (lebedi) 4. Qiyotik (yachmen zayachiy) 7. Olabuta shura (lebedka tatarskaya) 2. Oqbosh (Kareliniya kaspiyskaya) 5. Qamchingul (gorles syerebryano‘y) 3.Surtup (latuk tatarskiy) 6. Boltiriq (syerdechnisa pushistaya) Kuzgi-qishki sho‘r yuvish me’yorilari, gektariga ming m3 5-6 4-5 3-4 2-3 III ball sho‘rlanish (O‘rtacha sho‘rlangan tuproqlar: qattiq qoldiq 1,2-1,6, xlor 0,10- 0,20, SO4-0,54-0,72%) 1.Oddiy tripolkum (tripolium obo‘knovenno‘y) 2. Ko‘kchako‘k (beskilnisa) 5. Arpagon (mortuk vostochno‘y) 8. Okjusan, shuvak (polo‘n primorskaya) 2.Kyermak sovun (kyermek ushkolisto‘y) 6. YUlg‘un (grebenshik) Katta bargut (vseda strannaya) 7. yalpoq sho‘ra (exinopilon isspolisto‘y) Kuzgi qishki sho‘r yuvish me’yorilari, gektariga ming m3 10-11 8-10 6-8 4-6 IV ball sho‘rlanish (kuchli sho‘rlangan tuproqlar: qattiq qoldiq- 1,6-2,0, xlor 0,2-0,3 SO4-0.72-0.96%) Qora sho‘ra (sveda raznolistaya) Oq sho‘ra (sveda dugolistnaya) 4.Qiltanoq (kostyer sevyersovaya) 3.Turgay o‘t (Petrosimoniya sibirskaya) Kuzgi-qishgi sho‘r yuvish me’yorilari, gektariga ming m3 12-16 10-12 8-10 6-8 V ball sho‘rlanish (shurxoklar: qattiq qoldiq 2,0-2,5, xlor 0,3-0,4 SO4 0,96-1,2 %). Qizil sho‘ra Kreskiy melovnik 4. Baliq ko‘z pushistaya) Kuzgi-qishki sho‘r yuvish me’yorilari, gektariga ming m3 5-6 4-5 3-4 2-3 III ball sho‘rlanish (O‘rtacha sho‘rlangan tuproqlar: qattiq qoldiq 1,2-1,6, xlor 0,10- 0,20, SO4-0,54-0,72%) 1.Oddiy tripolkum (tripolium obo‘knovenno‘y) 2. Ko‘kchako‘k (beskilnisa) 5. Arpagon (mortuk vostochno‘y) 8. Okjusan, shuvak (polo‘n primorskaya) 2.Kyermak sovun (kyermek ushkolisto‘y) 6. YUlg‘un (grebenshik) Katta bargut (vseda strannaya) 7. yalpoq sho‘ra (exinopilon isspolisto‘y) Kuzgi qishki sho‘r yuvish me’yorilari, gektariga ming m3 10-11 8-10 6-8 4-6 IV ball sho‘rlanish (kuchli sho‘rlangan tuproqlar: qattiq qoldiq- 1,6-2,0, xlor 0,2-0,3 SO4-0.72-0.96%) Qora sho‘ra (sveda raznolistaya) Oq sho‘ra (sveda dugolistnaya) 4.Qiltanoq (kostyer sevyersovaya) 3.Turgay o‘t (Petrosimoniya sibirskaya) Kuzgi-qishgi sho‘r yuvish me’yorilari, gektariga ming m3 12-16 10-12 8-10 6-8 V ball sho‘rlanish (shurxoklar: qattiq qoldiq 2,0-2,5, xlor 0,3-0,4 SO4 0,96-1,2 %). Qizil sho‘ra Kreskiy melovnik 4. Baliq ko‘z (solyeros travyanisto‘y) (melovnik kreskiy) (solyanka myasistaya) SHo‘r ajiriq (pribrejnisa solonchakovaya) 5.Baliq ko‘z (solyanka shyersistaya) Kuzgi-qishki sho‘r yuvish me’yorilari, gektariga ming m3 18-20 16-18 14-16 10-12 Izoh: 1. tuzlarning miqdorlari hisobiy qatlam uchun og‘irlik foizlarda Berilgan: 2. nomlari tagiga chizilgan o‘simliklar tuproq ustki qatlamida tarqalgan ildiz sistemasiga ega bo‘lib (tuzlar tuproqning ustki yarim metrida), chizilmaganlari esa ildiz sistemasi chuqurga ketgan o‘simliklardir (tuzlar 1 metirli qatlamda). Mirzacho‘lning SHo‘ruzak pastliklari va Farg‘onadagi Fedchenko tajriba dalasida olingan ma’lumotlar 51-jadvalda Berilgan. Xulosa qilib shuni aytish kyeraki, tuproqni, sizot suvlarni sho‘rlanganlik darajalarini hamda ularni joylashish chuqur-liklarini o‘simlik qoplamiga ko‘ra aniqlash har bir alohida olingan tabiiy zona uchun o‘ziga xos shkalalarni ishlab chiqa-rishni talab qiladi. Ayrim joy uchun ishlab chiqilgan bu usulni to‘g‘ridan- to‘g‘ri ikkinchi joy uchun qo‘llash mumkin emas. Topshiriq 1. YUqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida tuproqni, sizot suvlari sho‘rlanganlik darajasini va ularning chuqurligini o‘simlik qoplamiga qarab aniqlash usulini o‘zlashtirish. Topshiriq 2. Gyerbariylar bilan tanishib, har xil darajada sho‘rlangan tuproqlar, sizot suvlarni minyerallashganlik darajalari va joylashgan chuqurliklarni aniqlashga imkon byeradigan o‘simlik gruppalarini aniqlang. 13-jadval O‘simlik qoplamiga qarab aniqlanadigan sizot suvlarning minyerallashganlik darajalari. SHo‘rlangan lik balli Mirzacho‘lda Farg‘ona vodiysida qattiq qoldiq Xlor qattiq qoldiq Xlor (solyeros travyanisto‘y) (melovnik kreskiy) (solyanka myasistaya) SHo‘r ajiriq (pribrejnisa solonchakovaya) 5.Baliq ko‘z (solyanka shyersistaya) Kuzgi-qishki sho‘r yuvish me’yorilari, gektariga ming m3 18-20 16-18 14-16 10-12 Izoh: 1. tuzlarning miqdorlari hisobiy qatlam uchun og‘irlik foizlarda Berilgan: 2. nomlari tagiga chizilgan o‘simliklar tuproq ustki qatlamida tarqalgan ildiz sistemasiga ega bo‘lib (tuzlar tuproqning ustki yarim metrida), chizilmaganlari esa ildiz sistemasi chuqurga ketgan o‘simliklardir (tuzlar 1 metirli qatlamda). Mirzacho‘lning SHo‘ruzak pastliklari va Farg‘onadagi Fedchenko tajriba dalasida olingan ma’lumotlar 51-jadvalda Berilgan. Xulosa qilib shuni aytish kyeraki, tuproqni, sizot suvlarni sho‘rlanganlik darajalarini hamda ularni joylashish chuqur-liklarini o‘simlik qoplamiga ko‘ra aniqlash har bir alohida olingan tabiiy zona uchun o‘ziga xos shkalalarni ishlab chiqa-rishni talab qiladi. Ayrim joy uchun ishlab chiqilgan bu usulni to‘g‘ridan- to‘g‘ri ikkinchi joy uchun qo‘llash mumkin emas. Topshiriq 1. YUqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida tuproqni, sizot suvlari sho‘rlanganlik darajasini va ularning chuqurligini o‘simlik qoplamiga qarab aniqlash usulini o‘zlashtirish. Topshiriq 2. Gyerbariylar bilan tanishib, har xil darajada sho‘rlangan tuproqlar, sizot suvlarni minyerallashganlik darajalari va joylashgan chuqurliklarni aniqlashga imkon byeradigan o‘simlik gruppalarini aniqlang. 13-jadval O‘simlik qoplamiga qarab aniqlanadigan sizot suvlarning minyerallashganlik darajalari. SHo‘rlangan lik balli Mirzacho‘lda Farg‘ona vodiysida qattiq qoldiq Xlor qattiq qoldiq Xlor I 0,3-0,5 0,05-0,12 0,5-1,0 0,05-0,10 II 0,5-0,8 0,12-2,0 1,0-15,0 0,10-2,0 III 8,0-15,0 2,0-4,0 15,0-50,0 2,0-4,0 IV 15,0-20,0 4,0-5,0 50,0-70,0 4,0-5,0 V 20,0-60,0 5,0-20,0 70,0-150,0 5,0-15,0 Takrorlash uchun savollar: 1.Tuproqning sho‘rlanganlik darajasi deganda nimani tushunamiz? 2.SHo‘rlanishni o‘simlik qoplamasiga ko‘ra aniqlash kim tomonidan ishlab chiqilgan? 3.Bu usulni hamma sharoitda ham qo‘llash mumkinmi? 4.Sizot suvlarining sho‘rlanishini osimliklarga qarab aniqlasa bo‘ladimi? I 0,3-0,5 0,05-0,12 0,5-1,0 0,05-0,10 II 0,5-0,8 0,12-2,0 1,0-15,0 0,10-2,0 III 8,0-15,0 2,0-4,0 15,0-50,0 2,0-4,0 IV 15,0-20,0 4,0-5,0 50,0-70,0 4,0-5,0 V 20,0-60,0 5,0-20,0 70,0-150,0 5,0-15,0 Takrorlash uchun savollar: 1.Tuproqning sho‘rlanganlik darajasi deganda nimani tushunamiz? 2.SHo‘rlanishni o‘simlik qoplamasiga ko‘ra aniqlash kim tomonidan ishlab chiqilgan? 3.Bu usulni hamma sharoitda ham qo‘llash mumkinmi? 4.Sizot suvlarining sho‘rlanishini osimliklarga qarab aniqlasa bo‘ladimi?