TUPROQLARNING SHO‘RLANGANLIK XARAKTERINI ANIQLASH Sho‘rlangan tuproqlarni o‘rganishda faqat ularning sho‘rlanganlik darajalarni aniqlab qolmay, balki sho‘rlanish xaraktyerini ham o‘rganiladi. Tuproqlarning sho‘rlanganlik xaraktyerini – tuzlarning tarkibini anion va kationlarga bo‘lib o‘rganish, ularni yaxshilashda ya’ni meliorativ tadbirlar ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega. CHunki sho‘rlanish xaraktyeri tuproqning qator fizik-ximyavimy, meliorativ xususiyatlariga tasir etadi. SHu bilan bir qatorda malum turdagi tuproqlarni tarkibidagi tuzni siqib chiqishga doir tadbirni qo‘llash uchun ham zarur hisoblanadi. Tuz anionlariga ko‘ra sho‘rlanganlik xaraktyeri bo‘yicha tuproqlar xlorli, sulfat-xlorli, xlor-sulfatli va sulfatli, kationlarga ko‘ra, natriyli, magniy-natriyli, kalsiy-natriyli, magniyli va kalsiyli turlarga bo‘linadi. Quydagi 6-jadvalda tuproqlarning sho‘rlanganlik xaraktyerini aniqlash shkalasi keltirilgan. 6-jadval. Tuproqlarning sho‘rlanganlik xaraktyerini aniqlash shkalasi. Ionlar nisbati va qiymatlari (mg-ekv.) Tuproqlarning sho‘rlanish xaraktyeri. Cl SO4  2 1-2 0.2-1  0.2 <0.2 >1 SO4 Cl  0.5 0.5-1 1-5  5 >5 Xlorli Sulfat-xlorli Xlor-sulfatli Sulfatli Karbanatli sulfatli 4 va  1-4 1-4  1  1 0.5 0.5-1 0.5-1 1 1 Mq Ca - 1 1 1 1 Natriyli Magniy-natriyli Kalsiy-natriyli Magniyli Kalsiyli Tuproqlarning sho‘rlanganlik xaraktyerini aniqlash uchun tekshiradigan daladan olib kelingan tuproq namunalari suvli surim qilinadi va uni ximyaviy analiz qilish yo‘li bilan anion va kationlarning og‘irlik nisbatlari foiz hisobida hisoblanadi hamda ularni milligramm ekvivalienlariga o‘tkazish koeffisentlariga ko‘paytirish yo‘li bilan ionlarning milligram ekvivalent og‘irliklari topiladi (7- jadval). 7-jadval Ionlarni milligramm ekvivalienlariga o‘tkazish bo‘icha ma’lumotlar HCO3’ Cl’ SO4’’ Ca’’ Mq’’ Na’ Og‘irlik prosentilari 0,024 0,084 0,304 0,091 0,026 --- O‘tkazish koeffisienlari 16,39 28,17 20,83 49,90 83,33 43,47 100 g. tuproqning miligramm-ekvivalentlari 0,34 2,36 6,33 4,54 2,17 2,32 Izoh: Na ning miqdori milligramm ekvivalentlari farqi bo‘yicha hicoblab chiqiladi, ya’ni jami anionlar yig‘indisidan kationlar yig‘indisi ajratib tashlanadi r Anion-r kation Na. Ionlar miqdori milligramm ekvivalentlarda aniqlangandan so‘ng, ularning nisbatlari hisoblanadi va olingan natijalar bo‘yicha 44-jadvaldagi shkala yordamida tuproqning sho‘rlanganlik xaraktyerlari aniqlanadi. Topshiriq: Quyidagi ma’lumotlar bo‘yicha tuproqning sho‘rlanganlik xaraktyerini anionlarga va kationlarga ko‘ra aniqlang: Berilganlar:C l- 2,36 mg/ek; SO4 - 6,33 mg/ek; Ca - 4,54 mg/ek; Mq - 2,17 mg/ek; Na ni hisoblab chiqing. Cl:SO42,36:6,330,37; SO4:Cl6,33:2,362,68; Anionlar bo‘yicha o‘rganilgan tuproqlar xlor-sulfatli sho‘rlangan. Na(CaMq)2,32:(4,542,17)0,34 va Mq:Ca2,17:4,54 0,48. Kationlar bo‘yicha o‘rganilgan tuproqlar kalsiyli sho‘rlangan. Demak, suvli surim natijalaridan kelib chiqib o‘rganilgan tuproqlar anionlarga ko‘ra xlor-sulfatli va kationlarga ko‘ra kalsiyli ekan. Xo‘jalik miqyosidagi (fyermyer xo‘jaligi, shirkat xo‘jaligi va h.k.) tuproqlar sho‘rlanganlik xaraktyeri bo‘yicha aniqlab chiqilgandan so‘ng uni yaxshilash tadbirlari ishlab chiqiladi. Topshiriq. 8-jadvalda keltirilgan malumotlarga ko‘ra tuproqlarning sho‘rlanganlik xaraktyerini aniqlang. 8-jadval Ionlarning og‘irlik foizlari. Masala № 24 HCO3’ Cl’ SO4’’ Ca’’ Mq’’ Na’ 1 0,026 0,034 1,006 0,160 0,042 - 2 0,040 0,210 0,350 0,180 0,110 - 3 0,033 0,077 0,210 0,140 0,035 - 4 0,050 0,160 0,062 0,170 0,082 - 5 0,036 0,044 0,190 0,070 0,096 - Takrorlash uchun savollar: 1.Tuproqning sho‘rlanganlik xaraktyeri nima? 2.Anionlar bo‘yicha necha turga bo‘linadi? 3.Natriyning miqdori qanday topiladi? 4.Kationlar bo‘yicha tuproqlarni sho‘rlanganlik xaraktyeri qanday aniqlanadi