TUPROQNING TURLI CHUQURLIKLARIDAGI HARORATINI O‘LCHASH Mashg‘ulotning maqsadi: Tuproqning turli chuqurliklardagi haroratining o‘zgarish qonuniyatlarini o‘rganish va haroratni o‘lchaydigan termometrlarning tuzilishi bilan tanishish hamda ularni ishlatish ko‘nikmasiga ega bo‘lish. Topshiriqlar: 1. Tuproq chuqurliklaridagi haroratning ahamiyatini o‘rganish; 2. Savinov termometrining tuzilishini va undan foydalanib, hisob olishni o‘rganish; 3. Termometr shchupining tuzilishini va uni ishlatishni o‘rganish; 4. Tortib olinadigan termometrning tuzilishi, o‘rnatilishi va undan hisob olishni o‘rganish. Kerakli materiallar va asboblar: belkurak, tuproq o‘ygich moslama, ish daftari, chizg‘ich yoki metr, yog‘och tirgak, Savinov termometri, termometr shchup. 5.1.Tuproq chuqurliklarining harorati va uning ahamiyati Tuproq haroratining energiya manbai quyosh radiatsiyasi hisoblanadi. Dastlab radiatsiya tuproqning yuza qismini isitadi va asta-sekin isish jarayoni, issiqlik va harorat o‘tkazuvchanlikka bog‘liq holda, tuproqning ichki qatlamlarilari tomon o‘tib boradi. Tuproq haroratining turli chuqurliklarda sutka, oy va yil davomida harorati o‘zgarib turadigan qatlami faol qatlam deb ataladi. Sutka davomida tuproqning ichki qatlamida harorat o‘zgarmaydigan qatlam doimiy sutkalik harorat qatlami deyiladi. Yil davomida tuproq harorati o‘zgarmaydigan qatlam esa doimiy yillik harorat qatlami deyiladi. 1 SH.T.Xoliqulov, (2004) ma’lumotlariga ko‘ra sug‘oriladigan o‘tloq tuproqlari sharoitida chukurliklar buylab haroratning o‘zgarishini yaqqol tasavvur qilish mumkin. Chuqurlik ortib borgan sayin harorat amplitudasi kamayib boradi. doimiy sutkalik harorat qatlami deyarli 50 sm chuqurlikka to‘g‘ri keladi. Tuproq harorati chuqurlik bo‘yicha Furening quyidagi qonunlari asosida o‘zgaradi: - tuproq chuqurliklari buyicha haroratning o‘zgarishi (minimum va maksimum o‘rtasidagi farq) sutkada 24 soatga va yilda 12 oyga teng; - tuproqning chuqurligi arifmetik progressiya bo‘yicha oshib borsa, tuproq harorati amplitudasi geometrik progressiya bo‘yicha o‘zgarishga ega bo‘ladi; - tuproqning chuqurligiga to‘g‘ri proporsional ravishda maksimal va minimal haroratlarning bo‘lish vaqti chuqurliklarda tuproq yuzasiga nisbatan doimo kechikib boradi. 5 см 10 см 20 см 50 см sutka vaqti, soat harorat, oC 5.1.2-chizma. Tuproq haroratining turli chuqurliklarda sutkalik o‘zgarishi (SH.Xoliqulov, 2004). Tuproq chuqurliklari haroratining ahamiyati. Tuproqning turli chuqurliklardagi haroratini o‘rganish u haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish meteorologlar, iqlimshunoslar, qishloq xo‘jaligi xodimlari, quruvchilar va melioratorlar uchun muhim amaliy ahamiyatga ega. Tuproq yuzasi quyosh 2 radiatsiyasini issiqlik energiyasiga aylantiruvchi faol yuza vazifasini o‘taydi. Tuproqning ichki qismlari issiqlikni akkumulyasiya qiladi va shu bilan Yer sharining iqlimiga ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jaligida tuproqning turli (5-10 sm) chuqurliklaridagi haroratini bilish o‘simliklar urug‘ining unib chiqishiga ta’sir ko‘rsatsa, undan chuqurroq qismlarda o‘simlik ildizlarining faoliyatiga, oziqa elementlarning harakatchanligiga, mikroorganizmlar faoliyatiga, tuproqning suv rejimiga, sho‘rlanishiga v.b holatlarga katta ta’sir ko‘rsatadi. Turli xil chuqurliklarda tuproq haroratini o‘lchaydigan asboblarning tuzilishi, o‘rnatilishi va ulardan hisob olish tartibini bilish qishloq xo‘jalik xodimlari, gidrometeorologoya mutaxassislari uchun juda muhim ahamiyatga ega. Tuproq chuqurlik qismining harorati asosan Savinov termometri (0-20 sm), tortib olinadigan termometrlar bilan o‘lchanadi. Bundan tashqari termometr TET-2, termometr M-54-2 kabi elektrotermometrdan ham foydalaniladi. 5.2. Savinov termometri TM-5 Ushbu termometr tuproqning 5, 10, 15 va 20 sm chuqurliklardagi haroratni yilning issiq davrlarida o‘lchashga mo‘ljallangan simobli termometrdir. Asbob shkalasining har bir bo‘lagi 0,50S ga teng. Rezervuari silindrik shaklda bo‘lib, rezervuardan biroz yuqorida termometr korpusi 1350 ga egilgan (5.2.1-rasm). Rezervuar bilan shkala o‘rtasidagi (simob harakatlanadigan) shisha naychaning atrofi issiqlikni himoya qiluvchi material bilan o‘ralgan. Bu termometr g‘ilofiga tegib turgan rezervuardan yuqoridagi tuproq haroratining ta’siridan himoya qiladi va mo‘ljallangan chuqurlikdagi tuproq haroratini aniq o‘lchashga yordam beradi. Savinov termometrlari meteorologik maydonchadagi, maxsus o‘tdan tozalangan, shudgorlangan tuproqqa (5.2.1-rasm, b), tuproq yuzasining haroratini o‘lchaydigan termometrlarning g‘arb tomonidan ulardan 20 sm uzoqlikda o‘rnatiladi. Termometrlarni o‘rnatish uchun sharqdan g‘arbga qaragan yo‘nalishda shimol tomonga 300 qiyalikda, uzunligi 40 sm, eni 25 sm va chuqurligi 20 sm li o‘ra qaziladi. O‘raning shimoliy qismi devori tik qilib kesiladi. Tik devorga sharqdan 3 g‘arbga qarab 5, 10, 15, 20 sm chuqurlikda termometr rezervuari yonma-yon joylashadigan qilib devordan gorizontal bo‘ylab chuqurchalar qilinadi (5.2.1-rasm). Termometrning rezurvuari o‘ra devoriga zich qilib tiqib qo‘yiladi. Har bir termometr oralig‘idagi masofa gorizontal bo‘yicha 10 sm ga teng bo‘lishi kerak. Termometrning tuproqdan chiqib turgan qismi bilan tuproq yuzasi o‘rtasidagi burchak 450 ga teng bo‘lishi lozim (5.2.1-rasm, a). So‘ngra kovlangan chuqurning tuprog‘i imkon darajasida gorizonti buzilmagan holda qayta o‘z joylariga joylashtiriladi. a b 5.2.1-rasm. Savinov tuproq termometrlari Termometrlarning holatini bir xil tutib turish uchun maxsus yog‘och tirgak termometr korpusiga tirab qo‘yiladi. Termometrdan 0,1oC aniqlikda hisob olinadi. 5.3. Termometr shchup AM-6 Tuproq haydov qatlamining turli chuqurliklaridagi haroratni o‘lchaydi (5.3.1- rasm). Termometr rezervuari toluol suyuqligi bilan to‘ldirilgan. SHkalasining har bir bo‘lagi 1 oC ga teng. Metal yoki plastmassali g‘ilofning ichida 4 rezervuarga shisha naycha ulangan. Termometrning pastki qismi uchli qilib yasalgan rezervuarni himoyalovchi konussimon moslamadan 3 iborat. Rezervuar ebonetli himoya qiluvchi prokladka va mis qirindisi 2 bilan himoyalangan. Asbobning yuqori qismida shkala joylashtirilgan 1, eng yuqori qismida dastak 6 mavjud. Termometr tik holatda o‘rnatilishi lozim. Termometrning himoyalangan qismida tuproq chuqurliklari 0-50 sm gacha shkala 7 yozilgan. Termometr kerakli chuqurlikka o‘rnatiladi. Agar tuproq qattiq bo‘lsa, kerakli chuqurlikkacha asbob 4 erkin kiradigan o‘ra qilinadi. Termometr tuproqqa o‘rnatilgandan keyin mavjud haroratni aks ettirishi uchun 10-15 minut kutiladi va so‘ngra hisob olinadi. Hisobning aniqligi 0,5 oC ga teng bo‘lishi lozim. Termometrni doimo vertikal (tik) holda bo‘lishiga alohida e’tibor berish lozim. 5.3.1-rasm.Termometr-shchupning tuzilishi: 1-termometr; 2-metall g‘ilof; 3-konussimon uchlik; 4-ebonit prokladka (qistirma); 5-maxsus tirqish; 6-dastak; 7-shkala. 5.4. Tortib olinadigan tuproq termometri TPV-50 Tuproqning 20, 40, 60, 80, 120, 240 va 320 sm chuqurliklariga o‘rnatiladi (5.4.1-rasm). Barcha termometrlar simobli bo‘lib, shkalasining har bir chizig‘i 0,2 oC ga teng. Termometr 1, maxsus g‘ilof (gardish) 2 ichiga o‘rnatilgan. Gardishning eng pastki qismiga metall qalpoqcha 3 kiygizilgan. Qalpoqchaning ichiga rezervuarni o‘rab turuvchi mis qirindisi solingan. Bu tashqi haroratni yaxshi o‘tkazib 5