TUPROQSHUNOSLIK FANINING RIVOJLANISH TARIXI. TUPROQ PAYDO BO’LISH JARAYONINING UMUMIY SXEMASI VA TUPROQ PROFILINING SHAKILLANISHI

Time

Yuklangan vaqt

2025-11-08

Downloads

Yuklab olishlar soni

0

Pages

Sahifalar soni

18

File size

Fayl hajmi

475,6 KB

Sotib olish Sotib olish (6900 so'm)

TUPROQSHUNOSLIK FANINING RIVOJLANISH TARIXI. TUPROQ PAYDO BO’LISH JARAYONINING UMUMIY SXEMASI VA TUPROQ PROFILINING SHAKILLANISHI Reja: 1. Kirish.Tuproq-tabiiy jism, qishlok xo’jalik ishlab chiqarishining asosiy vositasi. 2. Qishloq xo’jaligini rivojida tuproqshunoslik fanining axamiyati. 3. Rossiyada va chet elda genetik tuproqshunoslik fanining axamiyati. 4.O’zbekiston Respublikasida tuproqshunoslik fanining rivojlanishi va axamiyati. Tayanch iboralar: tuproq, genetik tuproqshunoslik ,o’simlik, tabiiy jism, unumdorlik, tuproq qoplami. Tuproqshunoslik - tuproq haqidagi fan bo’lib, tabiiy jism va ishlab chiqarish vositasi hisoblangan tuproqning kelib chiqishi, tuzilishi, tarkibi va xossalari, unumdorligi hamda geografik tarqalishi qonunlarini o’rganadi. Tuproqning eng muhim xossasi - unumdorlikdir. Tuproq unumdorligining rivojlanishida tirik organizmlar, jumladan yashil o’simliklar va mikroorganizmlarning roli alohida ahamiyatga ega. Shunga ko’ra tuproqning yana Logotip
TUPROQSHUNOSLIK FANINING RIVOJLANISH TARIXI. TUPROQ PAYDO BO’LISH JARAYONINING UMUMIY SXEMASI VA TUPROQ PROFILINING SHAKILLANISHI Reja: 1. Kirish.Tuproq-tabiiy jism, qishlok xo’jalik ishlab chiqarishining asosiy vositasi. 2. Qishloq xo’jaligini rivojida tuproqshunoslik fanining axamiyati. 3. Rossiyada va chet elda genetik tuproqshunoslik fanining axamiyati. 4.O’zbekiston Respublikasida tuproqshunoslik fanining rivojlanishi va axamiyati. Tayanch iboralar: tuproq, genetik tuproqshunoslik ,o’simlik, tabiiy jism, unumdorlik, tuproq qoplami. Tuproqshunoslik - tuproq haqidagi fan bo’lib, tabiiy jism va ishlab chiqarish vositasi hisoblangan tuproqning kelib chiqishi, tuzilishi, tarkibi va xossalari, unumdorligi hamda geografik tarqalishi qonunlarini o’rganadi. Tuproqning eng muhim xossasi - unumdorlikdir. Tuproq unumdorligining rivojlanishida tirik organizmlar, jumladan yashil o’simliklar va mikroorganizmlarning roli alohida ahamiyatga ega. Shunga ko’ra tuproqning yana
bir ta’rifini keltiramiz: «Iqlim va tirik organizmlar ta’sirida o’zgargan va o’zgarayotgan hamda unumdorlik qobiliyatiga ega bo’lgan yerning ustki g’ovak qatlamiga tuproq deyiladi». Unumdorlik tuproqning o’simliklarni turli oziq moddalar, suv, havo hamda issiqlik bilan ta’minlash qobiliyatidir. Tuproqning tog’ jinslardan tubdan farq qiladigan ana shu sifat belgisini mashhur tuproqshunos olim va agronom V.R.Vilyams mukammal o’rgangan. V.R. Vilyamsning tuproq haqidagi ta’rifida ham unumdorlik xossasi alohida ta’kidlanadi: "Biz tuproq haqida gapirganda o’simliklardan hosil olishni ta’minlaydigan yer shari quruqlik qismining yuqori g’ovak gorizontlarini tushunamiz". Tuproq bu qishloq xo’jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi, qayta tiklanmaydigan tabiiy resurs hisoblanadi. Tuproq insoniyat jamiyatiga nisbatan ikki xil ahamiyatga ega: birinchi tomondan, bu fizik muhit, insonlarning yashashi uchun, hayot uchun makon, ikkinchi tomondan - bu iqtisodiy asos, ishlab chiqarish vositasi. Shuning uchun uni asrab-avaylab, har doim unumdorligini oshirishga g’amg’urlik qilish kerak. Kishilar tomonidan yerdan foydalanish masalalari sosial- iqtisodga daxldor katta va murakkab masalalar kompleksidir, jumladan yerga egalik masalalari, yer to’g’risidagi qonunchilik, yerga egalik huquqi, yerni iqtisodiy baholash va x.z. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1-chaqiriq 11-12 sessiyalari (30 aprel va 28 avgust 1998 yil) da "Yer kodeksi", "Davlat Yer kadastri to’g’risida" gi qonunlar muhokama qilinib qabul qilindi. Ushbu hujjatlarda "Yer umummilliy boylik, O’zbekiston Respublikasi xalqlarining hayoti, faoliyati va farovonligining asosi sifatida undan oqilona foydalanish zarur va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi» deb ko’rsatilgan. Tuproq - insonlarni ardoqlab, noz-ne’matlar bilan to’ydirayotgan bitmas- tuganmas boylik hamda zaruriy oziq-ovqat mahsulotlari va kerakli xom ashyo yetishtiradigan manbadir. Tuproq yurtimizning eng asosiy boyligi. Tuproq hayot uchun quyosh, havo va suvdek zarur bo’lib, u biologik tirik jism hisoblanadi. Tuproq qatlami bioqatlamdagi hayotni turli salbiy oqibatlardan himoyalashda o’ziga xos ekran rolini bajaradi. Biosferaning barqaror holati tuproq qoplamining Logotip
bir ta’rifini keltiramiz: «Iqlim va tirik organizmlar ta’sirida o’zgargan va o’zgarayotgan hamda unumdorlik qobiliyatiga ega bo’lgan yerning ustki g’ovak qatlamiga tuproq deyiladi». Unumdorlik tuproqning o’simliklarni turli oziq moddalar, suv, havo hamda issiqlik bilan ta’minlash qobiliyatidir. Tuproqning tog’ jinslardan tubdan farq qiladigan ana shu sifat belgisini mashhur tuproqshunos olim va agronom V.R.Vilyams mukammal o’rgangan. V.R. Vilyamsning tuproq haqidagi ta’rifida ham unumdorlik xossasi alohida ta’kidlanadi: "Biz tuproq haqida gapirganda o’simliklardan hosil olishni ta’minlaydigan yer shari quruqlik qismining yuqori g’ovak gorizontlarini tushunamiz". Tuproq bu qishloq xo’jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi, qayta tiklanmaydigan tabiiy resurs hisoblanadi. Tuproq insoniyat jamiyatiga nisbatan ikki xil ahamiyatga ega: birinchi tomondan, bu fizik muhit, insonlarning yashashi uchun, hayot uchun makon, ikkinchi tomondan - bu iqtisodiy asos, ishlab chiqarish vositasi. Shuning uchun uni asrab-avaylab, har doim unumdorligini oshirishga g’amg’urlik qilish kerak. Kishilar tomonidan yerdan foydalanish masalalari sosial- iqtisodga daxldor katta va murakkab masalalar kompleksidir, jumladan yerga egalik masalalari, yer to’g’risidagi qonunchilik, yerga egalik huquqi, yerni iqtisodiy baholash va x.z. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1-chaqiriq 11-12 sessiyalari (30 aprel va 28 avgust 1998 yil) da "Yer kodeksi", "Davlat Yer kadastri to’g’risida" gi qonunlar muhokama qilinib qabul qilindi. Ushbu hujjatlarda "Yer umummilliy boylik, O’zbekiston Respublikasi xalqlarining hayoti, faoliyati va farovonligining asosi sifatida undan oqilona foydalanish zarur va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi» deb ko’rsatilgan. Tuproq - insonlarni ardoqlab, noz-ne’matlar bilan to’ydirayotgan bitmas- tuganmas boylik hamda zaruriy oziq-ovqat mahsulotlari va kerakli xom ashyo yetishtiradigan manbadir. Tuproq yurtimizning eng asosiy boyligi. Tuproq hayot uchun quyosh, havo va suvdek zarur bo’lib, u biologik tirik jism hisoblanadi. Tuproq qatlami bioqatlamdagi hayotni turli salbiy oqibatlardan himoyalashda o’ziga xos ekran rolini bajaradi. Biosferaning barqaror holati tuproq qoplamining
normal funksiyasi va uning muhofazasi bilan chambarchas bog’liq. Tuproqning eng asosiy vazifalaridan biri Yerdagi hayotning mavjudligini, davomiyligini ta’minlashdir. Aynan, o’simliklar, ular orqali esa hayvonot dunyosi va insonlar o’zining yashashi uchun, biomassasini yaratish uchun oziqa moddalar va suvni tuproqdan oladi. Tuproqda organizmlar uchun qulay va zarur o’zlashtirilaoladigan kimyoviy birikmalar shaklida biofil elementlar to’planadi. Tuproqda barcha yer usti o’simliklari rivojlanadi, unda mikroorganizmlar va turli xil jonivorlar oziqlanadi. Tuproqsiz yerdagi tirik organizmlarning tabiiy assosiasiyasi faoliyat ko’rsata olmaydi. Eng muhimi, bunda biosfera jarayonlarining birligini ya’ni: tuproq bu hayotning mahsuli va shu bilan birga uning mavjudligining sharti . Ekosistemada ya’ni inson yashaydigan tabiiy muhitda, tuproq muhim ahamiyatga ega, qaysiki aynan tuproq ularni iste’mol qiladigan asosiy oziqa massasi bilan ta’minlaydi. 2. Tuproq yer sharining barcha qobiqlari hayotida katta rol o’ynaydi va qator vazifalarni bajaradi. Ayniqsa tuproq qoplamining qatlamning ajralmas qismi sifatidagi xilma-xil ko’plab vazifalari alohida ahamiyatga ega. Tuproq qoplamining bioqatlamdagi asosiy (boshqalar bilan almashtirib bo’lmaydigan) vazifalari quyidagilardir: 1). Tuproqning bioekologik vazifasi - tuproq ekologiya manbai va muhit bo’lib, unda ko’plab organik moddalar to’planadi. Akademik V.A.Kovdaning hisobicha yer yuzasida (asosan o’rmonlarda) to’planadigan biologik qism miqdori qariyb n·1013 tonnani tashkil etadi. Yer osti ildiz qismi hamda hayvonot va mikroorrganizmlar faoliyati bilan bog’liq organik moddalar miqdori bundan kam emas. 2). Tuproq qatlamining bioenergetik vazifasi. Tuproq qoplamini o’z ichiga oluvchi ekologik sistemada o’simliklar har yili yerda taxminan n·1017 kkal miqdordagi kimyoviy aktiv energiya to’playdi. Tuproqning o’zida organik moddalar (detrit, gumus-chirindi)da n·1018 kkal miqdorida energiya to’planadi.Har bir tonna gumus 5 ·106 kkal potensial energiyaga ega 1 g gumus 4,5-5 kkal kimyoviy energiya saqlaydi. Logotip
normal funksiyasi va uning muhofazasi bilan chambarchas bog’liq. Tuproqning eng asosiy vazifalaridan biri Yerdagi hayotning mavjudligini, davomiyligini ta’minlashdir. Aynan, o’simliklar, ular orqali esa hayvonot dunyosi va insonlar o’zining yashashi uchun, biomassasini yaratish uchun oziqa moddalar va suvni tuproqdan oladi. Tuproqda organizmlar uchun qulay va zarur o’zlashtirilaoladigan kimyoviy birikmalar shaklida biofil elementlar to’planadi. Tuproqda barcha yer usti o’simliklari rivojlanadi, unda mikroorganizmlar va turli xil jonivorlar oziqlanadi. Tuproqsiz yerdagi tirik organizmlarning tabiiy assosiasiyasi faoliyat ko’rsata olmaydi. Eng muhimi, bunda biosfera jarayonlarining birligini ya’ni: tuproq bu hayotning mahsuli va shu bilan birga uning mavjudligining sharti . Ekosistemada ya’ni inson yashaydigan tabiiy muhitda, tuproq muhim ahamiyatga ega, qaysiki aynan tuproq ularni iste’mol qiladigan asosiy oziqa massasi bilan ta’minlaydi. 2. Tuproq yer sharining barcha qobiqlari hayotida katta rol o’ynaydi va qator vazifalarni bajaradi. Ayniqsa tuproq qoplamining qatlamning ajralmas qismi sifatidagi xilma-xil ko’plab vazifalari alohida ahamiyatga ega. Tuproq qoplamining bioqatlamdagi asosiy (boshqalar bilan almashtirib bo’lmaydigan) vazifalari quyidagilardir: 1). Tuproqning bioekologik vazifasi - tuproq ekologiya manbai va muhit bo’lib, unda ko’plab organik moddalar to’planadi. Akademik V.A.Kovdaning hisobicha yer yuzasida (asosan o’rmonlarda) to’planadigan biologik qism miqdori qariyb n·1013 tonnani tashkil etadi. Yer osti ildiz qismi hamda hayvonot va mikroorrganizmlar faoliyati bilan bog’liq organik moddalar miqdori bundan kam emas. 2). Tuproq qatlamining bioenergetik vazifasi. Tuproq qoplamini o’z ichiga oluvchi ekologik sistemada o’simliklar har yili yerda taxminan n·1017 kkal miqdordagi kimyoviy aktiv energiya to’playdi. Tuproqning o’zida organik moddalar (detrit, gumus-chirindi)da n·1018 kkal miqdorida energiya to’planadi.Har bir tonna gumus 5 ·106 kkal potensial energiyaga ega 1 g gumus 4,5-5 kkal kimyoviy energiya saqlaydi.
3). Tuproq qoplamining azot oqsil to’plash vazifasi. Tuproq - o’simlik tarzidagi ekologik sistema, atmosferadagi molekulyar N ni to’plab, ularni aminokislotlar va oqsillarga aylantirish xususiyatiga ega. Yer yuzasi quruqlik qismi tuproqlaridagi azotning biologik fiksasiyalanishi har yili 140 mln.t.ni tashkil etadi. 4). Tuproq qoplamining biokimyoviy vazifasi - tuproqda to’planadigan bioyig’ilma turli kimyoviy elementlar va ular birikmalarining manbai ham hisoblanadi. O’simliklarning ildiz sistemasi tuproqning pastki qismlaridan ko’plab kimyoviy elementlar (S, N, H, O, P, Ca, K, Mg, Al singari) ni so’rib oladi va tuproq qatlamlarida to’plash imkoniyatini beradi. 5). Tuproq qatlamining gidrologik vazifasi - tuproq qoplamining yer gidrologik siklidagi va gidrosferadagi roli ham nihoyatda katta. Tuproq qoplamida atmosfera yog’inlari to’planadi, bug’simon suvlar kondensasiyalanib erkin suvga aylanadi. 6) Tuproq qoplamining atmosfera gaz tarkibiga ta’siri vazifasi - tuproq qoplamining yer sharining gaz rejimi va atmosfera tarkibining shakllanishida, fotosintezda, karbonat angidridining birikishi, azot to’plashi, kislorod va vodorodning to’planishida, denitrifikasiya, desulfofikasiyada, oksidlanish va nafas olishida, karbonat angidridning atmosferaga qaytishi va aylanishi kabi jarayonlarida ham katta rol o’ynaydi. Tuproq qoplami bioqatlamdagi hayotni turli salbiy oqibatlardan himoyalashda o’ziga xos ekran rolini bajaradi. Biosferaning barqaror holati tuproq qoplamining normal funksiyasi va uning muhofazasi bilan chambarchas bog’liqdir. Tuproq fizik nuqtai nazardan uch fazali sistema hisoblanadi, ya’ni qattiq, suyuq (tuproq eritmasi) va gazsimon (tuproqdagi havo) fazalardan tarkib topgan. Tuproqning qattiq fazasi-qismi mineral hamda organik moddalardan iboratdir. Tuproqning mineral qismi quruqlikning yuza qatlamidagi tog’ jinslarining nurashi natijasida paydo bo’ladi. Yerning qattiq qobig’i - Litosfera har xil mineral va magmatik (zich-kristal), cho’kindi va metamorfik tog’ jinslardan tashkil topgan.Minerallar tabiatda kvars (Si02) va kalsiy karbonat (SaSO3) singari qattiq, Logotip
3). Tuproq qoplamining azot oqsil to’plash vazifasi. Tuproq - o’simlik tarzidagi ekologik sistema, atmosferadagi molekulyar N ni to’plab, ularni aminokislotlar va oqsillarga aylantirish xususiyatiga ega. Yer yuzasi quruqlik qismi tuproqlaridagi azotning biologik fiksasiyalanishi har yili 140 mln.t.ni tashkil etadi. 4). Tuproq qoplamining biokimyoviy vazifasi - tuproqda to’planadigan bioyig’ilma turli kimyoviy elementlar va ular birikmalarining manbai ham hisoblanadi. O’simliklarning ildiz sistemasi tuproqning pastki qismlaridan ko’plab kimyoviy elementlar (S, N, H, O, P, Ca, K, Mg, Al singari) ni so’rib oladi va tuproq qatlamlarida to’plash imkoniyatini beradi. 5). Tuproq qatlamining gidrologik vazifasi - tuproq qoplamining yer gidrologik siklidagi va gidrosferadagi roli ham nihoyatda katta. Tuproq qoplamida atmosfera yog’inlari to’planadi, bug’simon suvlar kondensasiyalanib erkin suvga aylanadi. 6) Tuproq qoplamining atmosfera gaz tarkibiga ta’siri vazifasi - tuproq qoplamining yer sharining gaz rejimi va atmosfera tarkibining shakllanishida, fotosintezda, karbonat angidridining birikishi, azot to’plashi, kislorod va vodorodning to’planishida, denitrifikasiya, desulfofikasiyada, oksidlanish va nafas olishida, karbonat angidridning atmosferaga qaytishi va aylanishi kabi jarayonlarida ham katta rol o’ynaydi. Tuproq qoplami bioqatlamdagi hayotni turli salbiy oqibatlardan himoyalashda o’ziga xos ekran rolini bajaradi. Biosferaning barqaror holati tuproq qoplamining normal funksiyasi va uning muhofazasi bilan chambarchas bog’liqdir. Tuproq fizik nuqtai nazardan uch fazali sistema hisoblanadi, ya’ni qattiq, suyuq (tuproq eritmasi) va gazsimon (tuproqdagi havo) fazalardan tarkib topgan. Tuproqning qattiq fazasi-qismi mineral hamda organik moddalardan iboratdir. Tuproqning mineral qismi quruqlikning yuza qatlamidagi tog’ jinslarining nurashi natijasida paydo bo’ladi. Yerning qattiq qobig’i - Litosfera har xil mineral va magmatik (zich-kristal), cho’kindi va metamorfik tog’ jinslardan tashkil topgan.Minerallar tabiatda kvars (Si02) va kalsiy karbonat (SaSO3) singari qattiq,
neft (SnNn), suv (N2O) kabi suyuq hamda karbonat angidrid (CO2) singari gaz holida uchraydi. Mineral jinslar turli murakkab jarayonlar natijasida paydo bo’ladi. Ularning ko’pchiligi uzoq muddat davom etgan, geokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo’lib, ular anorganik mineral jinslar, biokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo’lganlari esa organik-mineral jinslar yoki biolitlar (bios-hayot, litos-tosh demakdir) deyiladi. Minerallar va tog’ jinslari tuproq ona jinsining manbaidir. Yer qa’rida yoki ustida tabiiy kimyoviy reaksiya natijasida paydo bo’lgan va ma’lum darajada doimiy kimyoviy tarkibga, ichki tuzilishga (strukturaga) va tashqi belgilarga ega bo’lgan tabiiy kimyoviy birikmalar va sof elementlar mineral deb ataladi. Demak, yer qobig’ida uchraydigan minerallar o’zining kimyoviy tarkibi va fizikaviy xossalari jihatdan bir-biridan farq qiladi. Masalan, kvars (SiO2), ortoklaz (K 2Al2Si6O16 ), dolomit (SaMg (SO3)2), albit (Na2Al2Si6O16), anortit (SaAl2Si2O8), muskovit (KN2Al3 (SiON)3) ning har qaysi alohida mineraldir. Mineral murakkab har xil geoximiyaviy va bioximiyaviy prosesslar natijasida shakllangan litosferada paydo bo’ladigan tabiiy jinsdir. Litosferaning ma’lum qismida ko’p joyni egallagan bir yoki bir nechta mineral to’plamidan tashkil topgan tabiiy jismlarga tog’ jinsi deyiladi. Masalan: granit, siyenit, marmar, qum va shag’al tog’ jinslaridir. Barcha tog’ jinslari uch gruppaga, ya’ni magmatik (otqindi), cho’kindi va metamorfik tog’ jinslariga bo’linadi. Litosferaning ko’p qismi magmatik va metamorfik tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lib, faqat yupqa yuza qatlami cho’kindi tog’ jinslari bilan qoplangan. Quruqlikning yuza qatlamida (asosan tekisliklarda) cho’kindi tog’ jinslari 75 foizni, magmatik va metaforfik tog’ jinslari esa 25 foizni tashkil etadi. Magmatik (otqindi) tog’ jinslari yer qobig’ining ichki qismidagi yuqori darajali temperatura sharoitida erigan magma (silikatli massa) ning sovib qotishi natijasida paydo bo’lgan intruziv (yoki ichki chuqurlik) jinslar (granit, diorit, siyenit kabi to’la kristallangan tog’ jinslari), effuziv - otilib chiqqan, oddiy temperaturada tez sovigan jinslar obsidian, (vulqon oynasi), bazalt singari Logotip
neft (SnNn), suv (N2O) kabi suyuq hamda karbonat angidrid (CO2) singari gaz holida uchraydi. Mineral jinslar turli murakkab jarayonlar natijasida paydo bo’ladi. Ularning ko’pchiligi uzoq muddat davom etgan, geokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo’lib, ular anorganik mineral jinslar, biokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo’lganlari esa organik-mineral jinslar yoki biolitlar (bios-hayot, litos-tosh demakdir) deyiladi. Minerallar va tog’ jinslari tuproq ona jinsining manbaidir. Yer qa’rida yoki ustida tabiiy kimyoviy reaksiya natijasida paydo bo’lgan va ma’lum darajada doimiy kimyoviy tarkibga, ichki tuzilishga (strukturaga) va tashqi belgilarga ega bo’lgan tabiiy kimyoviy birikmalar va sof elementlar mineral deb ataladi. Demak, yer qobig’ida uchraydigan minerallar o’zining kimyoviy tarkibi va fizikaviy xossalari jihatdan bir-biridan farq qiladi. Masalan, kvars (SiO2), ortoklaz (K 2Al2Si6O16 ), dolomit (SaMg (SO3)2), albit (Na2Al2Si6O16), anortit (SaAl2Si2O8), muskovit (KN2Al3 (SiON)3) ning har qaysi alohida mineraldir. Mineral murakkab har xil geoximiyaviy va bioximiyaviy prosesslar natijasida shakllangan litosferada paydo bo’ladigan tabiiy jinsdir. Litosferaning ma’lum qismida ko’p joyni egallagan bir yoki bir nechta mineral to’plamidan tashkil topgan tabiiy jismlarga tog’ jinsi deyiladi. Masalan: granit, siyenit, marmar, qum va shag’al tog’ jinslaridir. Barcha tog’ jinslari uch gruppaga, ya’ni magmatik (otqindi), cho’kindi va metamorfik tog’ jinslariga bo’linadi. Litosferaning ko’p qismi magmatik va metamorfik tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lib, faqat yupqa yuza qatlami cho’kindi tog’ jinslari bilan qoplangan. Quruqlikning yuza qatlamida (asosan tekisliklarda) cho’kindi tog’ jinslari 75 foizni, magmatik va metaforfik tog’ jinslari esa 25 foizni tashkil etadi. Magmatik (otqindi) tog’ jinslari yer qobig’ining ichki qismidagi yuqori darajali temperatura sharoitida erigan magma (silikatli massa) ning sovib qotishi natijasida paydo bo’lgan intruziv (yoki ichki chuqurlik) jinslar (granit, diorit, siyenit kabi to’la kristallangan tog’ jinslari), effuziv - otilib chiqqan, oddiy temperaturada tez sovigan jinslar obsidian, (vulqon oynasi), bazalt singari
jinslardir. Magmatik tog’ jinslari litosferani tashkil etadiganjinslar umumiy massasining 95 foizini tashkil etadi. Cho’kindi tog’ jinslari nurash tufayli sodir bo’lgan zarra va zarrachalarning suv va shamol ta’sirida yer yuzasining quruqlik qismida hamda dengiz, ko’llar, daryolarda to’planishidan, o’simlik va hayvonot olamining qoldiqlaridan hosil bo’ladi. Cho’kindi tog’ jinslarining ko’p qismi o’zining kovakli, g’ovakli va qatlamli bo’lishi singari xususiyatlari bilan boshqa xildagi tog’ jinslaridan farq qiladi.Cho’kindi tog’ jinslar magmatik yoki metamorfik tog’ jinslari nurashi natijasida paydo bo’lgan har xil katta-kichik zarra va parchalar yig’indisidan iborat. Bu cho’kindi jinslar zarralarining katta-kichikligiga ko’ra: loyqali, to’zonli, qumli, va yirik zarrali gruppalarga bo’linadi. Tabiatda tuz holidagi kimyoviy cho’kindilardan galit (NaCl), silvin (KCl), gips (CaSO4·2N2O) va karnalit (MgCl2 KCl 6N2O) tuzlar ko’proq tarqalgan. Organik cho’kindi tog’ jinslari yoki biolitlar o’simlik va hayvonot olamining qoldiqlaridan paydo bo’lib, ulardan oxaktosh (CaSO3) va dolomit (CaSO3, MgSO3) tabiatda juda ko’p tarqalgandir. Suv o’tlari qoldig’idan paydo bo’lgan trepel va diatomit singari organik cho’kindilar ohaktoshlarga nisbatan ancha kamroq uchraydi. Kimyoviy va organik tog’ jinslaridan tuproq ona jinsi paydo bo’lishida karbonatli (ohaktosh, dolomitli) jinslar katta ahamiyatga ega. Metamorfik tog’ jinslari. Bu gruppadagi tog’ jinslari yer qobig’ining quyi qismida magmatik va cho’kindi tog’ jinslarining murakkab geologik o’zgarishlari natijasida paydo bo’ladi. Metamorfik tog’ jinslari mineralogik tarkibiga ko’ra gneys, slanes, marmar va kvarsit gruppalariga bo’linadi. Yer yuzining muayyan qismida (quruqlik va dengiz tagida) uchraydigan dastlabki (eng qadimgi) tog’ jinslari yer geologik tarixining to’rtlamchi davridan ilgari vujudga kelgan, ular asosan zich va qattiq holdagi qatlamlardir. To’rtlamchi yoki hozirgi geologik davrda paydo bo’lgan tog’ jinslarining ko’pchiligi esa g’ovak holda (valun, shag’al, qum, chang, loyqa va boshqalar), yer yuzi quruqlik qismining tekisliklarida ko’p uchraydi. Ularning aksariyati tuproqlarning ona jinsi hisoblanadi. Logotip
jinslardir. Magmatik tog’ jinslari litosferani tashkil etadiganjinslar umumiy massasining 95 foizini tashkil etadi. Cho’kindi tog’ jinslari nurash tufayli sodir bo’lgan zarra va zarrachalarning suv va shamol ta’sirida yer yuzasining quruqlik qismida hamda dengiz, ko’llar, daryolarda to’planishidan, o’simlik va hayvonot olamining qoldiqlaridan hosil bo’ladi. Cho’kindi tog’ jinslarining ko’p qismi o’zining kovakli, g’ovakli va qatlamli bo’lishi singari xususiyatlari bilan boshqa xildagi tog’ jinslaridan farq qiladi.Cho’kindi tog’ jinslar magmatik yoki metamorfik tog’ jinslari nurashi natijasida paydo bo’lgan har xil katta-kichik zarra va parchalar yig’indisidan iborat. Bu cho’kindi jinslar zarralarining katta-kichikligiga ko’ra: loyqali, to’zonli, qumli, va yirik zarrali gruppalarga bo’linadi. Tabiatda tuz holidagi kimyoviy cho’kindilardan galit (NaCl), silvin (KCl), gips (CaSO4·2N2O) va karnalit (MgCl2 KCl 6N2O) tuzlar ko’proq tarqalgan. Organik cho’kindi tog’ jinslari yoki biolitlar o’simlik va hayvonot olamining qoldiqlaridan paydo bo’lib, ulardan oxaktosh (CaSO3) va dolomit (CaSO3, MgSO3) tabiatda juda ko’p tarqalgandir. Suv o’tlari qoldig’idan paydo bo’lgan trepel va diatomit singari organik cho’kindilar ohaktoshlarga nisbatan ancha kamroq uchraydi. Kimyoviy va organik tog’ jinslaridan tuproq ona jinsi paydo bo’lishida karbonatli (ohaktosh, dolomitli) jinslar katta ahamiyatga ega. Metamorfik tog’ jinslari. Bu gruppadagi tog’ jinslari yer qobig’ining quyi qismida magmatik va cho’kindi tog’ jinslarining murakkab geologik o’zgarishlari natijasida paydo bo’ladi. Metamorfik tog’ jinslari mineralogik tarkibiga ko’ra gneys, slanes, marmar va kvarsit gruppalariga bo’linadi. Yer yuzining muayyan qismida (quruqlik va dengiz tagida) uchraydigan dastlabki (eng qadimgi) tog’ jinslari yer geologik tarixining to’rtlamchi davridan ilgari vujudga kelgan, ular asosan zich va qattiq holdagi qatlamlardir. To’rtlamchi yoki hozirgi geologik davrda paydo bo’lgan tog’ jinslarining ko’pchiligi esa g’ovak holda (valun, shag’al, qum, chang, loyqa va boshqalar), yer yuzi quruqlik qismining tekisliklarida ko’p uchraydi. Ularning aksariyati tuproqlarning ona jinsi hisoblanadi.
Tuproq ona jinslari va umuman tuproq paydo bo’lishida tog’ jinslari va minerallarning nurash prosesslari juda muhim, chunki nurash mahsullari keyinchalik davom etadigan turli kimyoviy va biologik prosesslar ta’sirida o’zgara borib ularda yangi xususiyatlar yuzaga keladi va tabiiy mustaqil jins holdagi tuproqqa aylanadi. 2. Tog’ jinslari va minerallarning nurashi. Litosferaning ustki qatlamidagi qattiq, zich va yaxlit holdagi magmatik, metamorfik va boshqa turdagi tog’ jinslari va ular tarkibidagi minerallar uzoq davrlar davomida har xil tabiiy faktorlar ta’sirida o’zgaradi va parchalanadi. Temperaturaning o’zgarishi, suv, havo va organizmlar ta’sirida tog’ jinslari va minerallarning maydalanish hodisasiga nurash deyiladi. 1-rasm. Granitning nurashi. 2-rasm. Magmatik tog’ jinslarining nurashi. Litosferaning nurash jarayoni davom etayotgan ustki-yuza qatlamiga nurash qobig’i deyiladi. Bunda 2 zona ajratiladi: ustki yoki hozirgi zamon nurash zonasi va chuqurlik yoki qadimgi zamon nurash zonasi. Tuproq paydo bo’lish jarayoni sodir bo’ladigan hozirgi zamon nurash zonasining qalinligi bir necha santimetrdan 2-10 m gacha bo’lishi mumkin. Logotip
Tuproq ona jinslari va umuman tuproq paydo bo’lishida tog’ jinslari va minerallarning nurash prosesslari juda muhim, chunki nurash mahsullari keyinchalik davom etadigan turli kimyoviy va biologik prosesslar ta’sirida o’zgara borib ularda yangi xususiyatlar yuzaga keladi va tabiiy mustaqil jins holdagi tuproqqa aylanadi. 2. Tog’ jinslari va minerallarning nurashi. Litosferaning ustki qatlamidagi qattiq, zich va yaxlit holdagi magmatik, metamorfik va boshqa turdagi tog’ jinslari va ular tarkibidagi minerallar uzoq davrlar davomida har xil tabiiy faktorlar ta’sirida o’zgaradi va parchalanadi. Temperaturaning o’zgarishi, suv, havo va organizmlar ta’sirida tog’ jinslari va minerallarning maydalanish hodisasiga nurash deyiladi. 1-rasm. Granitning nurashi. 2-rasm. Magmatik tog’ jinslarining nurashi. Litosferaning nurash jarayoni davom etayotgan ustki-yuza qatlamiga nurash qobig’i deyiladi. Bunda 2 zona ajratiladi: ustki yoki hozirgi zamon nurash zonasi va chuqurlik yoki qadimgi zamon nurash zonasi. Tuproq paydo bo’lish jarayoni sodir bo’ladigan hozirgi zamon nurash zonasining qalinligi bir necha santimetrdan 2-10 m gacha bo’lishi mumkin.
Yer yuzida tarqalgan har xil tosh, shag’al., qum, chang va loyqalar singari g’ovak jinslar uzoq vaqtlardan buyon davom etib izlayotgan nurash jarayoni mahsuli hisoblanib, ular asosan yerning nurash qobig’ida uchraydi va tuproq ona jinsi bo’lish qobiliyatiga ega. Tuproq yerning bosh qatlamini hosil qiladi uch o’lchovli organi hisoblanadigan qobiq. Bu qatlam har yer usti hayot qo’llab-quvvatlaydi, tozalovchi filtrlar va suv, biodegrades poklaydiyer usti-suv ekologik tizimlar o’rtasidagi ifloslantiruvchi gazsimon almashish va atmosfera. Bu barcha tabiiy resurslar va birlamchi eng asosiy hisoblanadi. Oziq-ovqat ishlab chiqarish uchun o’rta. Sanoat xom ashyo manbai tashqari va fuqarolik tuzilmalari uchun poydevor, u ham sayyora tarixi va bir arxiv hisoblanadi ishlab chiqilgan germplasm yoki seyedbankning jihozi. Muddatli tuproq resurs manfaatli sifatida belgilangan aktivlar va tuproq uchun mo’ljallanganligini foydalanish bilan bog’liq xususiyatlari. Tuproq barqaror boshqarish atroflicha tushunishga bog’liq uning sifatlari, jarayonlar uning ekotizim xizmatlarini yoki karasal vazifalarini mo’tadil ahamiyati, va atrof- muhit bilan o’zaro orqali sodir o’zgarishlar tuproq muhim sifatlar quyidagilar kiradi:Bu asrlarga o’n yilliklar inson vaqt ichida tiklanmaydigan hisoblanadi. Bu teng peyzaj orqali va biomassa ekologiya o’rtasida taqsimlanadi. Bu noto’g’ri va noto’g’ri moyil bo’ladi.1 Tog’ jinslari va minerallarning nurashi tabiiy faktorlarning ta’siriga ko’ra 3 xil: fizikaviy, kimyoviy va biologik nurash turlariga bo’linadi. Fizikaviy nurash. Bu jarayon natijasida yaxlit tog’ jinslari hamda minerallarning kimyoviy va mineralogik tarkibi o’zgarmagan holda ular mexanikaviy ravishda har xil hajmdagi bo’lakchalarga ajralib, parchalanadi va maydalanadi. Fizikaviy nurash asosan havo haroratining keskin o’zgarishi natijasida vujudga kelganligi sababli bu xil nurashga ko’pincha termik nurash ham deyiladi. 1 (Soil degradation in the United States: extent, severity, and trends/ Rattan Lal, Terry M.Sobecki, Thomas Iiваri, John M. Kimble.2004, 3бет.) Logotip
Yer yuzida tarqalgan har xil tosh, shag’al., qum, chang va loyqalar singari g’ovak jinslar uzoq vaqtlardan buyon davom etib izlayotgan nurash jarayoni mahsuli hisoblanib, ular asosan yerning nurash qobig’ida uchraydi va tuproq ona jinsi bo’lish qobiliyatiga ega. Tuproq yerning bosh qatlamini hosil qiladi uch o’lchovli organi hisoblanadigan qobiq. Bu qatlam har yer usti hayot qo’llab-quvvatlaydi, tozalovchi filtrlar va suv, biodegrades poklaydiyer usti-suv ekologik tizimlar o’rtasidagi ifloslantiruvchi gazsimon almashish va atmosfera. Bu barcha tabiiy resurslar va birlamchi eng asosiy hisoblanadi. Oziq-ovqat ishlab chiqarish uchun o’rta. Sanoat xom ashyo manbai tashqari va fuqarolik tuzilmalari uchun poydevor, u ham sayyora tarixi va bir arxiv hisoblanadi ishlab chiqilgan germplasm yoki seyedbankning jihozi. Muddatli tuproq resurs manfaatli sifatida belgilangan aktivlar va tuproq uchun mo’ljallanganligini foydalanish bilan bog’liq xususiyatlari. Tuproq barqaror boshqarish atroflicha tushunishga bog’liq uning sifatlari, jarayonlar uning ekotizim xizmatlarini yoki karasal vazifalarini mo’tadil ahamiyati, va atrof- muhit bilan o’zaro orqali sodir o’zgarishlar tuproq muhim sifatlar quyidagilar kiradi:Bu asrlarga o’n yilliklar inson vaqt ichida tiklanmaydigan hisoblanadi. Bu teng peyzaj orqali va biomassa ekologiya o’rtasida taqsimlanadi. Bu noto’g’ri va noto’g’ri moyil bo’ladi.1 Tog’ jinslari va minerallarning nurashi tabiiy faktorlarning ta’siriga ko’ra 3 xil: fizikaviy, kimyoviy va biologik nurash turlariga bo’linadi. Fizikaviy nurash. Bu jarayon natijasida yaxlit tog’ jinslari hamda minerallarning kimyoviy va mineralogik tarkibi o’zgarmagan holda ular mexanikaviy ravishda har xil hajmdagi bo’lakchalarga ajralib, parchalanadi va maydalanadi. Fizikaviy nurash asosan havo haroratining keskin o’zgarishi natijasida vujudga kelganligi sababli bu xil nurashga ko’pincha termik nurash ham deyiladi. 1 (Soil degradation in the United States: extent, severity, and trends/ Rattan Lal, Terry M.Sobecki, Thomas Iiваri, John M. Kimble.2004, 3бет.)
Quyosh nuri ta’sirida kunduzi tog’ jinslari va minerallarning sirtqi qismi ancha tez qizib, hajmi kengayganligidan jinsning qizigan ustki qismi ichki sovuq va hajmi uncha o’zgarmagan qismidan ajrala boshlaydi, kechasi aksincha, tog’ jinsi va minerallarning sirti ichki qismiga qaraganda tezroq soviydi va hajmi kichrayadi.Arid (quruq) iqlimli rayonlarda yoriqlarga sho’r suv sizishi va tuzlarning o’sha joyda kristallanishi tufayli fizikaviy nurash sodir bo’ladi. Masalan, suvda erigan angidrid (SaS04) yoriqlar orasida to’planib suv bilan birikadi va gipsga (CaS04 ·2H2O) aylanadi. Hajmi 33 % ga kengayadi va natijada u fizikaviy nurashni kuchaytiradi. Kimyoviy nurash. Tog’ jinslari va ayrim minerallar suv va atmosferadagi kislorod hamda karbonat angidridi (CO2) ta’sirida kimyoviy o’zgaradi, yangi birikmalar va minerallar hosil bo’ladi. Bu xildagi jarayonga kimyoviy nurash deyiladi. Kimyoviy nurash jarayonida litosfera tarkibidagi dastlabki ortoklaz (K2Al2Si6016), gematit (Fe2O3), angidrid (SaS04) singari birlamchi minerallar parchalanadi va ulardan yangi birikma ikkilamchi kaolinit (N4Al2Si2O9), limonit (2Fe2O3·3H2O), gips(CaS04·2H2O), kabi minerallar vujudga keladi. Kimyoviy nurash jarayonida ayniqsa erish, gidroliz, gidratlanish, va oksidlanish reaksiyalari muhim rol o’ynaydi. Kimyoviy nurash natijasida minerallarning fizikaviy holati o’zgarib, kristall panjaralari buziladi. Natijada tog’ jinslari tarkibida ilashimlik, yopishqoqlik, plastiklik, nam sig’imi singari, yangi xossalarga ega bo’lgan ikkilamchi minerallar yuzaga keladi. Bu holat yer yuzasida yaxshi xususiyatli tuproq ona jinslari ko’payishiga sabab bo’ladi. Biologik nurash. Tog’ jinslari va minerallar turli organizmlar (mikroorganizmlar, o’simlik va hayvonot organizmlari) va ularning hayoti tufayli vujudga kelgan mahsullar ta’sirida mexanikaviy ravishda parchalanadi va kimyoviy o’zgarish yuz beradi. Organizmlar ta’sirida yuzaga keladigan ana shunday o’zgarishlarga biologik nurash deyiladi. Biologik nurashda organizmlar tog’ jinslardan o’z hayot sharoitlari uchun kerakli moddalarni ajratib oladi va Logotip
Quyosh nuri ta’sirida kunduzi tog’ jinslari va minerallarning sirtqi qismi ancha tez qizib, hajmi kengayganligidan jinsning qizigan ustki qismi ichki sovuq va hajmi uncha o’zgarmagan qismidan ajrala boshlaydi, kechasi aksincha, tog’ jinsi va minerallarning sirti ichki qismiga qaraganda tezroq soviydi va hajmi kichrayadi.Arid (quruq) iqlimli rayonlarda yoriqlarga sho’r suv sizishi va tuzlarning o’sha joyda kristallanishi tufayli fizikaviy nurash sodir bo’ladi. Masalan, suvda erigan angidrid (SaS04) yoriqlar orasida to’planib suv bilan birikadi va gipsga (CaS04 ·2H2O) aylanadi. Hajmi 33 % ga kengayadi va natijada u fizikaviy nurashni kuchaytiradi. Kimyoviy nurash. Tog’ jinslari va ayrim minerallar suv va atmosferadagi kislorod hamda karbonat angidridi (CO2) ta’sirida kimyoviy o’zgaradi, yangi birikmalar va minerallar hosil bo’ladi. Bu xildagi jarayonga kimyoviy nurash deyiladi. Kimyoviy nurash jarayonida litosfera tarkibidagi dastlabki ortoklaz (K2Al2Si6016), gematit (Fe2O3), angidrid (SaS04) singari birlamchi minerallar parchalanadi va ulardan yangi birikma ikkilamchi kaolinit (N4Al2Si2O9), limonit (2Fe2O3·3H2O), gips(CaS04·2H2O), kabi minerallar vujudga keladi. Kimyoviy nurash jarayonida ayniqsa erish, gidroliz, gidratlanish, va oksidlanish reaksiyalari muhim rol o’ynaydi. Kimyoviy nurash natijasida minerallarning fizikaviy holati o’zgarib, kristall panjaralari buziladi. Natijada tog’ jinslari tarkibida ilashimlik, yopishqoqlik, plastiklik, nam sig’imi singari, yangi xossalarga ega bo’lgan ikkilamchi minerallar yuzaga keladi. Bu holat yer yuzasida yaxshi xususiyatli tuproq ona jinslari ko’payishiga sabab bo’ladi. Biologik nurash. Tog’ jinslari va minerallar turli organizmlar (mikroorganizmlar, o’simlik va hayvonot organizmlari) va ularning hayoti tufayli vujudga kelgan mahsullar ta’sirida mexanikaviy ravishda parchalanadi va kimyoviy o’zgarish yuz beradi. Organizmlar ta’sirida yuzaga keladigan ana shunday o’zgarishlarga biologik nurash deyiladi. Biologik nurashda organizmlar tog’ jinslardan o’z hayot sharoitlari uchun kerakli moddalarni ajratib oladi va
mineral jinslar yuzasiga to’playdi. Bu jarayon natijasida tuproq paydo bo’lishi uchun qulay sharoit vujudga keladi. O’simlik ildizlari va mikroorganizmlar hayoti davomida tashqi muhitga ajraladigan karbonat angidridi va har xil kislotalar kimyoviy nurashga sababchi bo’ladi. Biologik nurashda mikroorganizm (bakteriya, zamburug’ va aktinomiset) larning ahamiyati kattadir, chunki 1 g.tuproqda millionlab-milliardlab mikroorganizm bo’ladi. Mikroorganizmlar ta’sirida kechadigan nitrifikasiya va sulfofikasiya jarayonlari natijasida hosil bo’ladigan nitrat va sulfat kislotalari ham ko’pgina mineral birikmalarni eritadi va biologik nurashni kuchaytiradi. Shuningdek, zamburug’lar chiqaradigan organik kislotalar nurash jarayoniga chidamli bo’lgan dastlabki birlamchi minerallarni parchalaydi. Tuproqshunoslik ilmiy fan sifatida faqat XVIII-XIX asr boshlarida rivojlana boshladi. Bu davrda Yevropada feodalizmning kapitalizm bilan almashinishi tufayli shahar aholisi ko’payib, sanoat ham taraqqiy eta boshlagan edi. Natijada aholi uchun oziq-ovqat va sanoat uchun xom-ashyo ishlab chiqarishni ko’paytirish zaruriyati tug’ildi. Shuning uchun ham tuproq unumdorligini yaxshilash, ekinlar hosildorligini ko’paytirish masalalari ko’plab olimlar va qishloq xo’jalik amaliyotchilarini qiziqtira boshladi. Ammo bunga qadar ham olimlar o’simliklarning oziqlanish manbalarini o’rganishga e’tibor berganlar. 1563 yilda fransuz tabiatshunosi Bernar Palissning "Qishloq xo’jaligida turli tuzlar to’g’risida" traktatasida tuproq o’simliklarni mineral oziq moddalar bilan ta’minlovchi asosiy manba ekanligi haqida fikrlar bayon etilgan. XIX asr boshlarida esa nemis olimi Albert Teyer o’simliklarning "gumus bilan oziqlanishi" fikrini olg’a suradi. Bu nazariyaga ko’ra, tuproq unumdorligini belgilaydigan asosiy omil - tuproq chirindisi xisoblanadi. Nemis olimi Yustus Libix gumus nazariyasiga keskin qarshi chiqib, o’zining o’simliklarni mineral moddalar bilan oziqlanish nazariyasini olg’a surdi. Rus tuproqshunoslarining katta xizmatlari natijasida yuzaga kelgan ilmiy tuproqshunoslik fani nafaqat G’arbiy Yevropa, balki jahonning boshqa barcha mamlakatlarida ham uning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi. 1725 yilda barpo Logotip
mineral jinslar yuzasiga to’playdi. Bu jarayon natijasida tuproq paydo bo’lishi uchun qulay sharoit vujudga keladi. O’simlik ildizlari va mikroorganizmlar hayoti davomida tashqi muhitga ajraladigan karbonat angidridi va har xil kislotalar kimyoviy nurashga sababchi bo’ladi. Biologik nurashda mikroorganizm (bakteriya, zamburug’ va aktinomiset) larning ahamiyati kattadir, chunki 1 g.tuproqda millionlab-milliardlab mikroorganizm bo’ladi. Mikroorganizmlar ta’sirida kechadigan nitrifikasiya va sulfofikasiya jarayonlari natijasida hosil bo’ladigan nitrat va sulfat kislotalari ham ko’pgina mineral birikmalarni eritadi va biologik nurashni kuchaytiradi. Shuningdek, zamburug’lar chiqaradigan organik kislotalar nurash jarayoniga chidamli bo’lgan dastlabki birlamchi minerallarni parchalaydi. Tuproqshunoslik ilmiy fan sifatida faqat XVIII-XIX asr boshlarida rivojlana boshladi. Bu davrda Yevropada feodalizmning kapitalizm bilan almashinishi tufayli shahar aholisi ko’payib, sanoat ham taraqqiy eta boshlagan edi. Natijada aholi uchun oziq-ovqat va sanoat uchun xom-ashyo ishlab chiqarishni ko’paytirish zaruriyati tug’ildi. Shuning uchun ham tuproq unumdorligini yaxshilash, ekinlar hosildorligini ko’paytirish masalalari ko’plab olimlar va qishloq xo’jalik amaliyotchilarini qiziqtira boshladi. Ammo bunga qadar ham olimlar o’simliklarning oziqlanish manbalarini o’rganishga e’tibor berganlar. 1563 yilda fransuz tabiatshunosi Bernar Palissning "Qishloq xo’jaligida turli tuzlar to’g’risida" traktatasida tuproq o’simliklarni mineral oziq moddalar bilan ta’minlovchi asosiy manba ekanligi haqida fikrlar bayon etilgan. XIX asr boshlarida esa nemis olimi Albert Teyer o’simliklarning "gumus bilan oziqlanishi" fikrini olg’a suradi. Bu nazariyaga ko’ra, tuproq unumdorligini belgilaydigan asosiy omil - tuproq chirindisi xisoblanadi. Nemis olimi Yustus Libix gumus nazariyasiga keskin qarshi chiqib, o’zining o’simliklarni mineral moddalar bilan oziqlanish nazariyasini olg’a surdi. Rus tuproqshunoslarining katta xizmatlari natijasida yuzaga kelgan ilmiy tuproqshunoslik fani nafaqat G’arbiy Yevropa, balki jahonning boshqa barcha mamlakatlarida ham uning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi. 1725 yilda barpo
etilgan fanlar Akademiyasida Rossiyaning tabiiy boyliklari, jumladan, tuproqlarni o’rganish bo’yicha ko’plab ekspedisiyalar tashkil etildi. Bunda ulug’ rus olimi M.V.Lomonosov (1711-1765) ning xizmatlari nihoyatda katta bo’ldi. Lomonosovning 1763 yilda bosilib chiqqan, "Yer qatlamlari haqida"gi klassik asari tuproqshunoslik fanining shakllanishida muhim rol o’ynadi. Tuproq haqidagi ilmiy fan asoschisi - buyuk rus olimi V.V.Dokuchayev (1846-1903) hisoblanadi. Amerikalik mashhur tuproqshunos K.F.Marbut (1936), V.V.Dokuchayevning tuproqshunoslik tarixidagi rolini alohida ta’kidlab, uni K.Linneyning biologiya va I.Laselning geologiya tarixiga qo’shgan hissasiga tenglashtirgan edi. V.V.Dokuchayev tuproqshunoslikning asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqdi va tuproq hakidagi ilmiy tushunchani tavsiya etdi. Dokuchayev ta’limotiga ko’ra tuproqlar hozir butun yer yuzi iqlimining o’zgarishiga qarab, bir-biridan farqlanadigan tekislik zonalariga ajratilgan. Olim butun yer yuzini qutb, shimoliy o’rmon, dasht, cho’l va subtropik zonalardan iborat beshta tabiiy zonaga ajratib, bu zonalarning hammasini batafsil ta’riflab beradi. Dokuchayev har bir tuproqning hosil bo’lishi tabiiy zonalardagi iqlimga, o’simliklar va hayvonot olamiga, tuproq paydo qiluvchi jinslarga, joyning relyefi va yoshiga bog’liq ekanligini isbotladi. Ana shunga ko’ra cho’l zonasida (O’rta Osiyoning asosiy qismi shu zonaga kiradi) sariq va oqish (hozirgi bo’z) tuproqlar rivojlanadi deb ko’rsatdi. Keyinchalik Kavkaz tog’lari tuproqlarini o’rganish jarayonlarida tuproqlarning vertikal zonallik bo’yicha tarqalish qonunini bayon etdi. Ilmiy tuproqshunoslikning rivojlanishida ulug’ rus olimi, prof. P.A.Kostichevning (1845-1895) tadqiqotlari ham katta rol o’ynaydi. P.A.Kostichev qator yillar davomida turli tuproqlarning tabiatda va laboratoriya sharoitida tekshirib, tuproqning paydo bo’lishi birinchi navbatda Logotip
etilgan fanlar Akademiyasida Rossiyaning tabiiy boyliklari, jumladan, tuproqlarni o’rganish bo’yicha ko’plab ekspedisiyalar tashkil etildi. Bunda ulug’ rus olimi M.V.Lomonosov (1711-1765) ning xizmatlari nihoyatda katta bo’ldi. Lomonosovning 1763 yilda bosilib chiqqan, "Yer qatlamlari haqida"gi klassik asari tuproqshunoslik fanining shakllanishida muhim rol o’ynadi. Tuproq haqidagi ilmiy fan asoschisi - buyuk rus olimi V.V.Dokuchayev (1846-1903) hisoblanadi. Amerikalik mashhur tuproqshunos K.F.Marbut (1936), V.V.Dokuchayevning tuproqshunoslik tarixidagi rolini alohida ta’kidlab, uni K.Linneyning biologiya va I.Laselning geologiya tarixiga qo’shgan hissasiga tenglashtirgan edi. V.V.Dokuchayev tuproqshunoslikning asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqdi va tuproq hakidagi ilmiy tushunchani tavsiya etdi. Dokuchayev ta’limotiga ko’ra tuproqlar hozir butun yer yuzi iqlimining o’zgarishiga qarab, bir-biridan farqlanadigan tekislik zonalariga ajratilgan. Olim butun yer yuzini qutb, shimoliy o’rmon, dasht, cho’l va subtropik zonalardan iborat beshta tabiiy zonaga ajratib, bu zonalarning hammasini batafsil ta’riflab beradi. Dokuchayev har bir tuproqning hosil bo’lishi tabiiy zonalardagi iqlimga, o’simliklar va hayvonot olamiga, tuproq paydo qiluvchi jinslarga, joyning relyefi va yoshiga bog’liq ekanligini isbotladi. Ana shunga ko’ra cho’l zonasida (O’rta Osiyoning asosiy qismi shu zonaga kiradi) sariq va oqish (hozirgi bo’z) tuproqlar rivojlanadi deb ko’rsatdi. Keyinchalik Kavkaz tog’lari tuproqlarini o’rganish jarayonlarida tuproqlarning vertikal zonallik bo’yicha tarqalish qonunini bayon etdi. Ilmiy tuproqshunoslikning rivojlanishida ulug’ rus olimi, prof. P.A.Kostichevning (1845-1895) tadqiqotlari ham katta rol o’ynaydi. P.A.Kostichev qator yillar davomida turli tuproqlarning tabiatda va laboratoriya sharoitida tekshirib, tuproqning paydo bo’lishi birinchi navbatda
biologik jarayon ekanligini ta’kidladi.Tuproqshunoslik fanining rivojlanishi, tuproqlarni turli xossa va tarkibini o’rganishga qator olimlar o’z hissasini qo’shdilar. Jumladan, N.M.Sibirsev, K.D.Glinka, S.S.Kossovich, S.S.Neustruyev, V.R.Vilyams, K.K.Gedroys, L.I.Prasolov va boshqa olimlarning ilmiy tuproqshunoslikni rivojlantirishdagi roli beqiyosdir. O’rta Osiyo tuproqlarini o’rganish va klassifikasiyalashda S.S.Neustruyevning (1874-1928) ishlari muhim rol o’ynaydi. U 1907 yildan boshlab Turkistonda muntazam tuproq-geografik tadqiqotlar olib bordi. 1926 yilda S.S.Neustruyev o’zining «Turkistonga oid tuproq-geografik asari» da tuproqshunoslikning muhim sohalariga ko’plab yangi g’oyalar tushunchalar kiritdi. Chimkent uyezdiga oid regional monografiyasida O’rta Osiyo tuprog’ining yangi genetik tipi- "bo’z tuproqlar" terminini fanga birinchi bo’lib kiritdi. O’rta Osiyo tuproqlarini o’rganishda N.A.Dimo (1873-1959) xizmatlari katta. O’rta Osiyo respublikalarining turli masshtabli tuproq kartalari N.A.Dimo rahbarligida tuzilgan. Tuproq degradasiyasi 21-asrning muhim ekologik muammolaridan biri hisoblanadi. Uning ahamiyati, biomassa mahsuldorligiga uning haqiqiy va potentsial suv va havo sifati va atmosferaga issiqxona gazlari emissiyasi ta’siri tomonidan ta’kidlangan bo’ladi. Tuproq degradasiyasi, suv (qurg’oqchilik yaratib biomassa samaradorlikni ta’sir yoki anayerobiyoz) va ildiz zonasida tabiiy muvozanati(degration), samarali ildiz chuqurligi kamaytirish va zararkunandalarga sezuvchanlik oshirish,tuproq degradatsiyasiyuzasining to’xtatib va yerigan yuklarni tashish bilan suv sifatiga ta’sir qiladi,suv va er osti suvga qishloq xo’jaligi kimyoviy moddalar. Tuproq va suv manbai ifloslanishi,tuproq degradasiyasi bilan bog’liqdir,yer osti suv ifloslanishi. Tuproq degradasiyasi iqlim o’zgarishi bevositava bilvosita ta’sir qiladi.2 Tuproq va uning xossalari haqidagi dastlabki tushunchalar va bilimlar qadimgi davrlardan boshlab dehqonchilik talablari asosida yuzaga kela boshladi. 2 .(Soil degradation in the United States: extent, severity, and trends/ Rattan Lal, Terry M. Sobecki, Thomas Iiваri, John M. Kimble. 2004.2 бет) Logotip
biologik jarayon ekanligini ta’kidladi.Tuproqshunoslik fanining rivojlanishi, tuproqlarni turli xossa va tarkibini o’rganishga qator olimlar o’z hissasini qo’shdilar. Jumladan, N.M.Sibirsev, K.D.Glinka, S.S.Kossovich, S.S.Neustruyev, V.R.Vilyams, K.K.Gedroys, L.I.Prasolov va boshqa olimlarning ilmiy tuproqshunoslikni rivojlantirishdagi roli beqiyosdir. O’rta Osiyo tuproqlarini o’rganish va klassifikasiyalashda S.S.Neustruyevning (1874-1928) ishlari muhim rol o’ynaydi. U 1907 yildan boshlab Turkistonda muntazam tuproq-geografik tadqiqotlar olib bordi. 1926 yilda S.S.Neustruyev o’zining «Turkistonga oid tuproq-geografik asari» da tuproqshunoslikning muhim sohalariga ko’plab yangi g’oyalar tushunchalar kiritdi. Chimkent uyezdiga oid regional monografiyasida O’rta Osiyo tuprog’ining yangi genetik tipi- "bo’z tuproqlar" terminini fanga birinchi bo’lib kiritdi. O’rta Osiyo tuproqlarini o’rganishda N.A.Dimo (1873-1959) xizmatlari katta. O’rta Osiyo respublikalarining turli masshtabli tuproq kartalari N.A.Dimo rahbarligida tuzilgan. Tuproq degradasiyasi 21-asrning muhim ekologik muammolaridan biri hisoblanadi. Uning ahamiyati, biomassa mahsuldorligiga uning haqiqiy va potentsial suv va havo sifati va atmosferaga issiqxona gazlari emissiyasi ta’siri tomonidan ta’kidlangan bo’ladi. Tuproq degradasiyasi, suv (qurg’oqchilik yaratib biomassa samaradorlikni ta’sir yoki anayerobiyoz) va ildiz zonasida tabiiy muvozanati(degration), samarali ildiz chuqurligi kamaytirish va zararkunandalarga sezuvchanlik oshirish,tuproq degradatsiyasiyuzasining to’xtatib va yerigan yuklarni tashish bilan suv sifatiga ta’sir qiladi,suv va er osti suvga qishloq xo’jaligi kimyoviy moddalar. Tuproq va suv manbai ifloslanishi,tuproq degradasiyasi bilan bog’liqdir,yer osti suv ifloslanishi. Tuproq degradasiyasi iqlim o’zgarishi bevositava bilvosita ta’sir qiladi.2 Tuproq va uning xossalari haqidagi dastlabki tushunchalar va bilimlar qadimgi davrlardan boshlab dehqonchilik talablari asosida yuzaga kela boshladi. 2 .(Soil degradation in the United States: extent, severity, and trends/ Rattan Lal, Terry M. Sobecki, Thomas Iiваri, John M. Kimble. 2004.2 бет)