Turizm sohasida transportda tashish turlari va ularning tasniflanishi Reja: 1. Transport xizmatini amalga oshiruvchi tashkilotlar. 2. Turistik mahsulotlar tarkibida transportning ulushi. 3. Turistlarni transportda tashish xizmatlari va uning turlari. 4. Turizmda transport xizmatlarining tasniflanishi. «O‘zbekiston Temir yo‘llari» Davlat aksionerlik temir yo‘l kompaniyasi («O‘zbekiston Temir yo‘llari» DATK). U O‘zbekiston respublikasi xududida joylashgan sobiq O‘rta Osiyo temir yo‘llari bazasida 1994-yil 7-noyabrda tashkil etilgan. Kompaniyaning asosiy yo‘llari tarmog‘i 3645 km. ni tashkil etadi va unda hozirgi kunda 54,7 ming kishidan ko‘prok ishchilar ishlaydi. «O‘zbekiston havo yo‘llari» Milliy aviakompaniyasi tuzilmasi. "O‘zbekiston havo yo‘llari" - xalq xo‘jaligi va aholini aviatsiya xizmati (yuk, yo‘lovchi tashuvlari, maxsus aviatashishlar) bilan ta’minlovchi O‘zbekiston Respublikasi Milliy aviakompaniyasidir. Aviakompaniya 1992 yil 28- yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoniga binoan tashkil etilgan. Ana shu vaqtdan boshlab samolyot parkini zamonaviylashtirish, yangi aerovokzallar qurish, havodagi harakatni boshqarish tizimini tubdan o‘zgartirish, aerodromlarni yangi zamonaviy texnika bilan ta’minlash, yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlovchi baza hamda boshqaruv tizimini takomillashtirishga yo‘naltirilgan respublika Fuqaro aviatsiyasini rivojlantirish davlat dasturi amalga kirdi. O‘tkazilgan islohotlar O‘zbekiston aviatsiya transportining xalqaro, iqtisodiy, diplomatik va madaniy aloqalarini rivojlantirishda etakchchi sohalardan biriga aylanishiga omil yaratdi. Jahonda 1300 dan ko‘proq aviakompaniyalar mavjud bo‘lib, aviareyslarda har yili o‘rtacha 1.5 mlrd. kishi tashiladi. Xalqaro havo aloqalariga xizmat ko‘rsatishda jahonning 1 mingtadan ortiq aeroportlari ishtirok etadi. Ulardan 650 ga yaqini muntazam xalqaro havoda aviatashishlarni ta’minlaydi. Hozirgi vaqtda xalqaro tashish tarmoqlari barcha geografik hududlarni qamrab olgan va ular 190 dan ziyod davlatlarni bog‘laydi. Hozirgi kunda yo‘lovchilarni tashish soni bo‘yicha Amerikaning Delta Airlines, Pan Amerikan, United, Fransiyaning Air France, Nemislarning Lufthansa, Britaniyaning British Airwuys Rossiyaning Aeroflot jahonning yirik aviakompaniyalari hisoblanadi. Turistik xizmat ko‘rsatishda foydalaniladigan avtomobil xizmati uchta asosiy yo‘nalishni o‘zida mujassamlashtiradi: • avtobusda sayohatni tashkil etish; • turistlarning shaxsiy transportida sayohatni tashkil etish; • avtomobillarni turistlarga prokat (ijra)ga berish. Avtomobil transporti turizmda eng ko‘p va keng miqyosda foydalaniladi. CHunki u turistlarni «eshikdan eshikkacha» eltib qo‘yishni ta’minlaydi. Ushbu maqsadlarda muntazam yo‘lovchi tashish uchun reys avtobuslari va nomuntazam – turistik korxonaning xususiy transporti va turistning shaxsiy transporti qo‘llaniladi. Suv transporti vositalari orasida suv osti (ekskursiya suv osti qayiqlari) va suv usti (teploxodlar, sayohat kemalari, dengiz paromlari, sayr kemalari, yaxtalar, katerlar) transportlari farqlanadi. Turizmda suv transporti vositalari ta’minoti bilan bog‘liq masalalari asosan dengiz va daryoda turistik maqsadlarda muntazam va nomuntazam yo‘lovchi tashish misolida qarab chiqiladi. Islom Karimov nomidagi "Toshkent xalqaro aeroporti" DUK: mamlakatning havo darvozasi. 2 996 063dan ortiq odam - aynan shuncha yo‘lovchiga 2012- yilda “Toshkent” xalqaro aeroporti tomonidan xizmat ko‘rsatildi. Bu hali marra emas. Aerovokzalning yo‘lovchilarni qabul qilish imkoniyati soatiga 1300 kishidan oshadi. “Toshkent” xalqaro aeroporti dunyoning deyarli barcha ulkan shaharlari bilan havo aloqalariga ega. U IKAOning II-toifasiga ega bo‘lib, barcha turdagi havo kemalarni qabul qiladi. Aerodrom ikkita - janubiy va shimoliy (ICAO II-toifasi) uchish-qo‘nish maydoniga, magistral rullash yo‘llariga, uzoq va o‘rtacha magistral samolyotlari uchun 110 ta turish joylari bo‘lgan umumiy maydoni 100 gektarli perronga ega. “Toshkent” aeroporti havo kemalariga, yuklarga va yo‘lovchilarga yerda xizmat ko‘rsatilishi uchun mo‘ljallangan yer ustki texnikasiga ega: TREPEL- 7.0\20.0 konteynerlarini ortkich; MULAG Comet va Nissan kichik tyagachlari, MDF-7,7 transportyorlari, AVIA bagajini tashish uchun bort avtomobillari, HUNERT GmbH suv quygichlari, 5,8 metrga ko‘tariluvchi Albert ABS-580 avtomobil traplari; perronda turuvchi COBUS-3000, MERSEDES- 204, MITCUBISI-ROSA yo‘lovchi avtobuslari; 200-350 tonna SCHOPF F- 180, 400 tonnadan ortiq SCHOPF F 369 buksirlash tyagachlari, “Serviser” ALFONS CAK yonilg‘i quygichlari, 40 tonna yonilg‘i quygichi. 2008 - 2013- yillar mobaynida yangi maxsus texnika: “FMS TEMPES” rusumli muzlashga qarshi mashina, ABS-580 avtotraplari, “AIST-9C” havo qizdirish qurilmasi va boshqa ko‘plab texnika sotib olingan. Dunyoning yetakchi aviakompaniyalari o‘zlarining YYevropadan Osiyoga va orqaga tranzit bilan uchuvchi yuk samolyotlarini qo‘ndirish uchun aynan Toshkentni bejiz tanlashmaydi. Aerovokzalning texnika bilan qurollanganligi ham uzoq, ham yaqin horij yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatilishiga imkoniyat yaratadi. Yo‘lovchilarni ro‘yxatga olish bo‘yicha avtomatlashtirilgan tizim joriy etilgan, bu esa xizmat ko‘rsatish sifatini va madaniyatini ancha yaxshilaydi. Hozirgi paytda “Toshkent” aeroportida elektron chipta tizimi joriy qilingan. Yo‘lovchilarni O‘zbekiston hududidagi shaharlarga jo‘natish yangi Mahalliy Havo Yo‘llari (Toshkent-3) terminali orqali amalga oshiriladi. Bugungi kunda mahalliy havo yo‘llarining Aerovokzali soatiga 400 ta yo‘lovchini o‘tkazish qobiliyatiga ega qulay bino hisoblanadi. Yo‘lovchilarni va bagajlarni ro‘yxatga olish uchun sakkizta ustun, dorixona, do‘kon, ma’lumot xizmati, shaharlararo telefon va boshqalar mavjud. Zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan har jihatdan qulay bo‘lgan Toshkent-2 terminali orqali yo‘lovchilarni uzoq va yaqin horijga jo‘natish va ularni qabul qilish ishlari amalga oshiriladi. Uchib ketish va kelish zallaridagi chiqish galereyalari 4 ta teleskopik traplar bilan ta’minlangan. Yo‘lovchilarni ro‘yxatga olish bo‘yicha (DCS) avtomatlashtirilgan tizim joriy etilgan, ro‘yxatga olish paytidan boshlab havo kemasiga chiqish vaqtigacha yo‘lovchilarga sifatli xizmat ko‘rsatish jarayoni yaxshilangan. Hozirgi paytda uchib ketuvchi yo‘lovchilar uchun yangi blok foydalanishga topshirilgan. O‘zbekiston mehmonlariga va aholisiga xizmat ko‘rsatish uchun Aerovokzal binosida qulay mebel bilan jihozlangan katta kutish zallari; tunu-kun tartibida ishlovchi pasport, bojxona va chegara nazorati xizmatlari; ma’lumotxonalar; bagajni tashish uchun yangi konveyer tizimlari; xalqaro telefon aloqasi; chipta sotib olish va bronlash kassalari; Duty-Free do‘konlari; barlar; tez ovqatlanish, valyuta ayirboshlash shoxobchalari va boshqalar mavjud. Biznes va birinchi klass yo‘lovchilariga xizmat ko‘rsatish uchun VIP (alohida muhim shaxslarga xizmat ko‘rsatish uchun) va CIP (yuqori qulaylik) zallari bor. Yo‘lovchilarning qulayliklari uchun ularni samolyotgacha va orqaga yetkazib qo‘yuvchi alohida har jihatdan qulay avtobuslar taqdim qilinadi. Avvalgiday, “Toshkent” xalqaro aeroporti rahbariyatining eng muhim vazifalariga parvozlarning xavfsizligini ta’minlash masalalari kiradi. Shuning uchun aviatsiya xavfsizligini (AX) ta’minlovchi bo‘linmalarning texnik jihatdan ta’minlanishiga jiddiy e’tibor qaratiladi. Barcha nazorat- o‘tish joylari (NO‘J) tekshirish uskunalari bilan jihozlangan. “Toshkent” xalqaro aeroporti - mamlakatimizning havo darvozasidir. Shuning uchun undagi barcha xizmatlarning ishiga e’tibor oshirilgan. Inson ushbu darvozalar orqali qayerga uchib ketmasin va qayerdan uchib kelmasin, uning parvozi bexatar bo‘lishi uchun barcha zarur shart-sharoitlar bajarilganligiga ishonishi mumkin. Barkamollikka erishish uchun qilingan barcha harakatlar zoye ketmasligini vaqt hali ko‘rsatadi! PYTTX faoliyati quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. “Toshkent” xalqaro aeroporti orqali ketuvchi tranzit yuklarga ishlov berish va saqlash; 2. eksport, import yuklarga ishlov berish va saqlash; 3. maxsus toifadagi (xavfli, tirik hayvonlar, tez ayniydigan) yuklarga ishlov berish va saqlash; 4. “O‘zbekiston havo yo‘llari” MAK reyslarida yuk tashilishini bronlash va sotish; 2.2 TURİSTİK MAHSULOTLAR TARKİBİDA TRANSPORTNİNG ULUSHİ Turistik mahsulotlar tarkibida turistlarni tashish xizmati etakchchi o‘rinlardan birini egallaydi. Bu shu bilan ifodalanadiki, barcha turistik yo‘nalishlarda (piyodalardan tashqari) sayohatchilarni dam olish yoki ekskursiyaga eltish va uyga qaytishi uchun transport bo‘lishi tabiiy hol bo‘lib qolmoqda. Turizm faoliyat turi sifatida turistlarni doimiy yashash joyidan tashqariga chiqishi bilan uzviy bog‘langan va uni transport ta’minotisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Transport ta’minoti turistik infrastrukturaning muhim elementi hisoblanadi va turistik mahsulotlar tarkibiga kiritilgan asosiy kompleks xizmatlarni tashkil qiladi. Transport korxonalari turizm tizimini shakllantiruvchi turistik korxonalarning alohida ko‘rinishlari sifatida qarab chiqiladi. Turistik mahsulotni shakllanitirishda tashqi tashkilotlar xizmatlari harajatlarining ulushi turfirma uchun quyidagicha bo‘ladi:  joylashtirish harajatlari – 46,5%  transport harajatlari – 25,7%  ovqatlanish harajatlari – 9,7%  ekskursiya xizmatlari harajatlari – 3,6%  Jami: – 85,5% (Safar paytidagi sug‘urta xizmatlari, viza xizmatlari, tibbiyot xizmatlari va boshqalar). Turizm soxasida transport ta’minoti tizimi qo‘yidagicha farqalanadi: • turga qo‘shilgan va asosiy turistik xizmatlarga kiruvchi turistik tashish vositasi sifatida, turistlarni doimiy yashash joyidan belgilangan manzilga eltib qo‘yish (yoki yo‘nalish boshlanadigan joyga) va qayta olib kelish; • transfer – turistlarni kutib olish va kuzatib qo‘yish uchun transport • vositasini taqdim etish; • tur-safar bo‘yicha dasturlashtirilgan tadbirlarga xizmat ko‘rsatish: ekskursion xizmat, dasturdagi tadbirlarga borish, atrofga tashrif byurish, yo‘nalish bo‘yicha ko‘chish; • turga kiritilgan sayoxat davomida ijaraga beriladigan engil avtomashina 2.3. TURİSTLARNİ TRANSPORTDA TASHİSH XİZMATLARİ VA UNİNG TURLARİ Tashishning yer ustida olib yurish turlari bo‘yicha : ♦ insoning jismoniy kuchi bilan amalga oshiriladigan tashishlar va harakatlanishlar (piyeda,changida,velosipeda,rikshalar); ♦ xayvonlar yordamida(ulovli,tuyada, otda, itlarda) ♦ mexanik vositalar bilan; ♦ avtomobil transportida(g‘ildirakli, zanjirli,); ♦ relsli transport-temir yo‘llar,metro,tramvay, kanatli yo‘llar; ♦ xavo bolishli transport vositalarli. Xavo orqali tashish turlari: 1. xavo sharlari va dirijabllar, deltaplanlar, parashyutlar; 2. vertaletlar. Yer usti va yer tagida Havoda Mototsikllar va mashinalar Kichik flot kemalari Kengfyuzelyajli samolyotlar Avtobuslar va tralebuslar Parashutlar Temir yo‘l transporti Havo sharari Havo bolishli vezdaxodlar Deltaplanlar Dengiz osti kemalari Gidrosamolyotlar Kosmik kemalar Vertalyotlar Elkanli kemalar, yaxtalar Dengiz kemalari Daryo kemalari Suv ustida va suv tagida MEXANIK HARAKAT VOSITALARI ORQALI TASHISH VA HARAKAT QILISH 1.rasm . Transportda tashish xizmatlarining xili va turi bo‘yicha tasniflanishi