“TURIZM TRANSPORTI VA DISTRIBYUTSIYASI” FANINING MAQSADI VA VAZIFLARI Reja: 1. Mamlakatimizda transport sohasiga berilayo’lgan e’tibor. 2. Fanning maqsadi va vazifalari. 3. O'zbekiston milliy iqtisodiyo’lida tnrizm tarmog‘ining o'mi. 4. Transportda xizmat ko'rsatishning iqtisodiyo’ldagi o‘rni. 5. Turistlarga transportda xizmat ko'rsatishning mazmuni va boshqalar. Tayanch iboralar: Transportda xizmat ko’lsatish, turistlarga transportda xizmat ko’lsatish, «O‘zbekiston Havo yo’llari», «O'zbekiston temir yo’llari», tashish marshrutlarini ishlab chiqarish, chiptalami buyurtma qilish, transport kompaniyalari. 1. Mamlakatimizda transport sohasiga berilayo’lgan e’tibor. Ma’lumki, O'zbekiston qadim zamonlardan G'arb va Sharqni bog'lovchi Buyuk ipak yo'lida joylashgan davlat sifatida mashhur bo'lgan. Endilikda ana shu qadimiy yo‘1 yangicha sayqal topib, ellarni-ellarga bog'lab kelmoqda. Hozirgi vaqtda mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilash, iqtisodiyo’limizning sifat jihatidan yangi, zamonaviy tarkibiy tuzilmasini shakllantirish, hududlarimizni konipleks rivojlantirish transport va kommunikatsiya tizimini takomillashtirish bilan uzviy bog'liq. Mamlakatimizda turizmni jadal rivojlantirish uchun qulay iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar yaratish, hududlarnmg ulkan turizm salohiyatidan yanada to'liq va samarali foydalanish maqsadida, birgina Respublikamizda 2016-yiIda 2 milliondan ortiqroq xorijiy, 94 milliondan2 ortiqroq ichki turistlar bo'lgan bo'lsa, ularning Mamlakat ichida tunab qolish bilan amalga oshirilgan safarlar soni, 21274,5 ming safarlar (mehmonxona va joylashtirish vositalarida), AQSHda esa umumiy turistlami 95% ichki turizmga to'g'ri keladi. Mamlakatimizda ichki turizm tarmog'ini boshqarishni tubdan takomillashtirish, ichki turizm mexanizmini takomillashtirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018-yil 7-fevralda “Ichki turizmni jadal rivojlantirishni ta’minlash chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorini imzoladi. Turizmda qulay bo‘lgan eshikdan-eshikkacha eltuvchi vosita sanalgan avto’lransport vositalarida turistlarga xizmat ko‘rsatishni takoniillashtirish maqsadida turizm uchun Respublikamiz hududiga chetdan olib kelingan 9 o‘rindiqdan ko‘p bo'lgan mikro avtobuslar uchun bojxo’lta tolovlari 3% qilib belgilandi. Mustaqillik yillarida aviakompaniya zamonaviy havo kemalari bilan ta'minlandi. Jumladan, 0‘zbekiston hukumati yordamida avaikompaniya “Boing- 757” “Boing-764”, “A-310”, “RJ-85” kabi eng zamonaviy samolyodar bilan to'ldirilgan. Hozirga kelib O‘zbekiston havo yo’llari” aviakompaniyasi tarkibida 11 ta xalqaro aeroportlar faoliyat olib bormoqda shu bilan bir qatorda yiliga qariyb 75 ming tranzit yo'nalishning havo harakatini boshqarmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti joriy yil “Islom Karimov nomidagi “Toshkent" xalqaro aeroportida yo‘lovchi!arga ko‘rsatilayo’lgan bojxona xizmatlari sifati va samaradorligim yanada oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar tog‘risida”gi qarorida, xalqaro tnrizmni yanada rivojlantirish, yo‘lovchilarga zamonaviy talablar hamda xalqaro standartlarga muvofiq ko‘rsatiIuvchi xizmatlar sifatini tubdan yaxshilash, yolovchilarga 2018-yilning 1-yanvaridan 0‘zbekiston Respublikasi xalqaro aeroportlarida (qizil va yashil) yo‘lak joriy etildi. 0‘zbekistonda turizmni yanada rivojlantirish maqsadida, Shavkat Mirziyoyevning fevral oyidagi Qarshi aeroportiga “ochiq osmon” maqomini berish va u yerga loukoster aviakompaniyalarni ham qabul qilish imkonini yaratish haqida farmon imzoladi. “0‘zbekiston Havo yo’llari” MAK - bugun О‘zbekistonda yagona aviakompaniya boiib, u respublikadagi barcha havo transport infratuzilma obyektlari va fuqaro aviatsiyasi samol- yo’llarni boshqaradi. Bugungi kunda kompaniya parkida 30 dan ortiq xorijda ishlab chiqarilgan samolyo’llar bor. MDH va xorijiy davlatlarning 40 dan ortiq shaharlariga doimiy parvozlar yolga qo‘yilgan. Milliy aviakomaniya 2021-yiIga kelib yo‘lovchilar oqimini 1,3 baravar oshirishni rejalashtirgan. Turizm sohasida turistlar uchun qulay sharoyitlar yaratish maqsadida temir yo‘1 sohasini ko‘radigan bo’lsak. Misol uchun dunyo bo‘yicha yo’lovchilarga qulay va tez xizmat ko‘rsatish maqsadida dunyo reytingidagi ilk uchlik Yaponiya, Janubiy Koreya va Xitoy mamlakatlarini ko‘rish mumkin. Xalqaro tajribadan qolishmaydigan temir yo’l transportmi barpo etish maqsadida mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 13- martdagi “Buxoro - Miskin temir yo’l liniyasini qurish chora-tadbirlari to’lg‘risida”gi qaroriga ko‘ra bunyod etilgan mazkur yangi temir yo’l Iiniyasining umumiy uzunJigi 355 km ni tashJkil etadi. Eng muhimi, Toshkent shahridan Urganch, Xiva, Nukus shaharlariga boradigan hamda mazkur shaharlardan Toshkent shahriga keladigan yo’lovchi poyezdlarining harakatlanish vaqti qariyb 2 soatga qisqaradi. Toshkent-Saratov, Toshkent-Volgagrad, Olma-O’la-Nukus, Andijon-Urganch, Nukus-Urganch- Termiz poyezdlarining ham ushbu yangi liniya orqali qatnovi yo’lga qo‘yiladi. Albatta, bu yurtimizda turizmni rivojlantirish, sayyohlar oqimining yanada oshishiga zamin yaratadi. Mazkur temir yo'lning ikkinchi bosqichida elektrlashtirish ishlari amalga oshirilib, bu yo‘nalish orqali elektropoyezdlar hamda yuqori tezlikda harakatlanuvchi "Afrosiyob" zamonaviy poyezdlar qatnovi ham amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan. Mustaqillik yillarida temir yo‘llami elektrlashtirish ishlariga katta ahamiyat qaratildi. Hozirga kelib esa Markaziy-Osiyo hududida Toshkentdan Samarqandgacha ilk tezyurar yo’lovchi harakatini tashkil qilish maqsadida 2011- yil 8-oktabrdan «Afrosiyob» (Ispaniya kompaniyasining “Talgo”) tezyurar poyezdi Toshkent-Samarqand-Toshkent yoknalishi yo’lga qo‘yilgan edi. Hozirda Toshkent - Samarqand - Qarshi - Toshkent va Toshkent - Samarqand - Navoiy - Buxoro - Toshkent «Afrosiyob» qatnovlari turistlarga samarali xizmat ko’lsatib kelmoqda. «O'zbekiston temir yo’llari» AJ yangiliklaridan biri Toshkent janubiy vokzali o‘z ishini 2019 yilning 4 aprelidan boshladi. Ma’lumo’llarga ko’ra, vokzal bir vaqtning o‘zida 500 yo’lovchiga xizmat ko’rsatish quvvatiga ega bo’lib, bir kecha-kunduzda 20000 nafar yo’lovchilar 19 ta poyezdlar kutib olinadi va kuzatiladi. Turizmda transpo’rtini rivojiantirishda amalga oshirilayo’tgan ishlardan biri 2016-yil 22-iyunda 0‘zbekiston va Xitoy hamkorligining yirik va istiqbolli loyihasi Qamchiq dovoni orqali bunyod etilgan Angren - Pop elektrlashtirilgani temir yo‘l liniyasi Farg‘ona vodiysini 0‘zbekistonning markaziy qismi bilan bog’lab, uning umumiy uzunligi 123,1 kilometr, tunnelning umumiy uzunligi 19.2 kilometmi tashkil etib, dunyo reytingida tog’li hududlarda joylashgan tunnellar ro’yxatida ushbu yo‘l murakkabligi bo'yicha 8-o’linda, uzunligi bo'yicha esa 13-o‘rinni egallaydi. Temir yo‘lning qurilish natijasida 0‘zbekiston temir yo‘l mustaqilligiga ham erishildi. Xulosa qilib aytganda, istiqlol yillarida Olzbekistonning transport va kommunikatsiya tizimini rivojiantirishda strategik ahamiyatga ega bo'lgan ulkan ishlar bajarildi. Respublikada transport mustaqilligi ta’minlandi va mamlakatning barcha hududiarini o‘zaro bog‘laydigan milliy transport yaxlit tizimi vujudga keldi. 2. Fanning maqsadi va vazifalari «Turizmda transport va distribyutsiya» fanining asosiy maqsadi ichki va xalqaro turizmda transport xizmatlarini amalga oshirishda turistlarning ehtiyojlarini to’la qondirishdan iborat bo‘lgan masalalarni talabalarga o‘rgatish. Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar qo'yiladi; • turistlarga havo transportida xizmat ko‘rsatish; • aviachipta va aviatashish to‘g‘risidagi shartnomani tasdiqlovchi hujjat; • aviachiptalami bronlashtirish zamonaviy tizimlari; • havo laynerlarida ko'rsaiiladigan xizmatlaming asosiy turlari; • «0‘zbekiston havo yollari» MAKda yo’lovchilar tashish; • harakatlanadigan tarkib tasnifi hamda turistik avtobuslarga qo‘yi!adigan talablar; • turistlarga suv transportida xizmat ko‘rsatish; • turistlarni havoda tashish; • sayohatlarda xavtsizlikning umumiy masalalari; • buyuk ipak yo‘lidagi transport vositalari. So'nggi yillarda turizm industrivasi aksariyat mamlakatlarda muhim o‘rinIardan birini egallamoqda. Turizm industriyasi ishlab chiqaradigan turistik mahsulot, xizmatlar va tovarlaming tarkibi ancha katta va rang-barang kompleksini o’z ichiga oladi. Bu mahsulotlardan kishilar sayohat qilishda, shuningdek turizm doirasida dam olish, hordiq chiqarish, davolanish, o’z bilim va kasbiv darajasini oshirishda foydalanishlari mumkin. Bunda turistik mahsulotning tarkibiy qismiga kiruvchi transport xizmatlarining sifatiga katta ta'sir ko’lsatadi. Yo’lovchilarni, shu jumladan turistlarni tashish har xil transport turlarida, chunonchi: havo, yer usti, suv transportida amalga oshiriladi. Turistik tashuvlar uchun transport turlarining ommaviyligi yoki talab etilish darajasi mamlakatning jug‘rofiy o‘mi va iqlim sharoitlariga, iqtisodiy rivojlanish darajasiga, milliy an’analariga, odamlarning ijtimoiy holati va turmush darajasiga hamda boshqa omillarga bog‘liq bo’ladi. Har bir transport turining ustun jihatlari va kamchiliktari mavjud bo’lib, ular tarixiy rivojlanish, texnik, iqtisodiy va ekologik ko’lsatkichlar bilan belgilanadi. 3. O‘zbekiston milliy iqtisodiyotida turizm tarmog‘ining o‘rni Rcspublika milliy iqtisodi yo’lida turizm tarmog'ining o’rmi va ahamiyati xalqaro turizm sohasidagi 0’zbekistonning raqobatdagi ustunliklari, xalqaro aloqalarning rivojlanishida mazkur tarmoqning ahamiyati hamda iqtisodiy o‘sishga qay darajada imkoniyat yaratishi bilan belgilanadi. 0‘zbekiston turistlar e’tiborini o‘ziga tortadigan mamlakat. U turistlarga go'zal shaharlar va xushmanzara joylarni, turli-tuman landshaftlami taklif qiladi, qadimgi va boy tarixga ega obidalami namoyon etiladi. Shuning uchun 04zbekistonga qiziqish butun dunyoda kuchli. Bugun respublikamiz hududida turli davrlarga taalluqli 7 mingdan ziyod me'morchilik va san’at yodgorliklari mavjud bo’lib, ulaming ko‘pchiligi YUNESKOning Butunjahon madaniy merosi ro'yxatiga kiritilgan. Ayni paytda faoliyat ko’lsatayo’lgan 865 ta turistik tashkilotning ish samaradorligi, xizmat ko‘rsatish sifati ham oshib bormoqda. 0‘tgan yili sayohatchilar soni 2011-yildagiga nisbatan 17,5 foizga, xorijiy turistlarga xizmat koYsatishdan lushgan daromadlar miqdori 15 foizga o'sgani ham shu yo'nalishda olib borilayo’lgan izchil isloho’llarning amaldagi samarasidir. Demak, turizm, o‘z navbatida, aholi bandligini ta’minlash va mintaqalar iqtisodi yo’lini rivojlantirishda muhim sohaga aylanib boryapti, desak mubolag'a bo’lmaydi. Turizm sohasidagi qonun hujjatlarini yanada takomillashtirish, jumladan, «Turizm to‘grisida», «Sug‘urta faoliyati to‘grisida», «Litsenziyalanadigan faoliyat turlari tolg‘risida»gi qonunlarga, Soliq va Bojxona kodekslariga turistik bozorda yuz berayotgan yangilanishlarni hisobga olgan holda o'zgartish hamda qo’shimchalar kiritish lozim. Eng muhimi, havola normalami imkon qadar kamaytirishga jiddiy e’tibor qaratish kerak. Zero, bugungi kunda turizm sohasida tizimlashtirishga muhtoj bolgan 30 dan ortiq normativ-huquqiy hujjatlar amalda qo’llaniladi. 4. Transportda xizmat ko‘rsatishning iqtisodiyo’ldagi o‘mi 0‘zbekistonda turizmning rivojlanishiga Mustaqillikka erishilgandan so‘ng tashki! etilgan «0‘zbekiston Havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasining ham hissasi qo‘shiImoqda Hozirga kunda milliy aviakompaniyamiz tasarrufida 12 ta aeroportlar mavjud bolib, ulardan o‘n bittasi xalqaro maqomga ega. Toshkent aeroporti 2001-yilda qayta ta’mirdan chiqarilgan bo‘lib, unda soatiga 1000 yolovchiga xizmat ko‘rsatish imkoniyati paydo bo’ldi. Har yili Toshkent aeroporti xizmatlaridan 2 million kishi foydalanadi. Toshkentdan dunyoning aksariyat yirik shaharlariga, jumladan, Amritsar, Amsterdam, Andijon, Antaliya, Anqara, Ar-Riyod, Afina, Ashxabod, Baku, Bangkok, Baxreyn, Belgrad, Birmingem, Bishkek, Bodrum, Buxoro, Ganoye, Dakka, Dehli, Doxa, Dushanbe, Yekaterinburg, Yerevan, Jidda, Zarafshon, Irkutsk, Islomobod, Istambul, Karachi, Kiyev, Krasnodar, Krasnoyarsk, Kuala - Lumpur, London, Minsk, Moskva, Navoiy, Namangan, Nijnekamensk, Nijniy Novgorod, Novosibirsk, Nukus, Nyu- York, Olma-O’la, Omsk, Osaka, Parij, Pekin, Perm, Saygon, Samara, Samarqand, Sankt-Peterburg, Seul, Simferopol, Riga, Rim, Rostov, Tbilisi, Tel-Aviv, Termiz, Tcxron, Tokio, Tyumen, Urganch, Urumchi, Ufa, Farg‘ona, Frankfurt, Xabarovsk. Chelyabinsk, Cho‘pon-ota, Sharja, Qarag'anda, Qarshi, Qozon shaharlariga samolyotlarda yetib borish mumkin. Toshkent aeroportida yo’lovchilar qulayligi uchun keng va qulay mebellar bilan jihozlangan kutish maydonlari, kuni bo4yi ishlovchi pasport, bojxona, chegara nazorati xizmatlari, ma'lumotxona, yuklarni konveyerda tashish xizmatlari, xalqaro telefon, chiptalarni sotib olish va bandlash kassaiari, Duty free do4konlari, restoranlar, barlar, tamaddixonalar, valyuta ayirboshlash punktlari, nufuzli mehmonlarga xizmat ko‘rsatish VIP maydoni. qulayligi oshirilgan CIP maydoni kabilar tashkii etiigan. Toshkent aeroportida «O’zbekiston Havo yollari», «British Mediterreniyen Eyrueys», «Aziana Eyrlaynz, INK», «Avializing», «Eron Eyr», «Lyuftganza», «Turk Havo yollari», «Tbdaviamsheni», «Uralskiye aviaiini», «Strimlayn», «Eyr Kazaxstam, «Avialinii Ukrainu», «Tojikiston», «Armyanskiye avialinii», «Belavia», «Pulkovo», «Permskiye avialinii», «Kavminvoduavia», «Tatarstan», Kompaniya -TSS (Aviation) Limited, «Aeroflot - Rossiyskiye avialinii», «Aeroflot - Don», «Sibir», «Krasnoyarskiye avialinii», «Samara», «Transaero», «Domodedovskiye avialinii», «Rusaero», «Imeyr», «Таро-Avia» kabi aviakompaniyalarga xizmat korsatiladi. Fransiya, Isroil, Skandinaviya mamlakatlari, Angliya, Janubiy Koreya unarming yuk samolyo’llari uchun tranzit aeroport sifatida Toshkent aeroportidan foydalanishadi. Toshkent aeroportida dunyoda ishlab cluqarilayo’tgan barcha samolyot turlarini qabul qilish mumkin. Samarqand aeroporti soatiga 400 yo’lovchiga xizmat ko‘rsata oladi. Samarqanddan Toshkent, Moskva, Sankt-Peterburg, Simferopol, Qozon shaharlariga, shuningdek, Yaponiya va Yevropa mamlakatlariga yetib borish mumkin. Aeroportda VIP va CIP maydonlari, kutish maydonlari, ona va bola xonasi, tibbiyot punkti, aviakassalar, pochta xizmati xonasi, xalqaro va shaharlararo telefon xizmati, barlar, restoran, valuta ayirboshlash shahobchasi bor, yangi «Duty free» (duty-free shop, «дьюти-фри шоп») — магазины, продающие товары по цене, не включающей некоторые виды акцизов, пошлин, а также НДС при условии, что эти товары будут вывезены из страны. Располагаются преимущественно в пунктах пропуска через государственную границу (в том числе в портах, аэропортах, вокзалах).) do‘koni ochilishi ustida ish olib boriimoqda 2004-yiIda Samarqand aeroporti MDH mamlakatlaridagi yiliga 100 mingtagacha yodovchiga xizmat ko’lsatuvchi aeroportlari orasidagi «Yilning eng yaxshi aeroporti» konkursida glohb bodgan Yangi Buxoro aeroporti 1997-yilda ishga tushirilib, xalqaro maqomga 1999- yiIda erishgan, soatiga 150 yo’lovchiga xizmat ko‘rsatadi. Linda keng kutish maydoni, bufetlar, do‘konlar, medpunkt, yukiami saqlash xonasi, milliy an’analarda bezatilgan VIP va C1P (CIP или Carriage and Insurance Paid to (с англ. — «фрахт/перевозка и страхование оплачены до») — международный торговый термин (Инкотермс-2000,-2010). Термин означает, что продавец доставит товар названному перевозчику) maydonlari mavjud. Buxoro aeroportidan Toshkent, Moskva, Sankt - Peterburg shaharlariga, shuning MDH mamlakatlari va boshqa davlatlarga uchish mumkin. Yangi Urganch aeroporti soatiga 300 yodovchiga xizmal ko'rsatadi. IJnda kutish maydoni, tibbiyot pcmkti, barlar, kafe, valuta ayirboshlash shahobchasi, suvenirlar do'koni mavjud, aeroportdan Toshkent, Moskva shaharlariga va dunyoning boshqa mamlakatlariga uchib borish mumkin. 0‘zbekiston turizmining rivojlanishiga «0’zbekiston temir yo'llari» davlat hissadorlik temiryo‘1 kompaniyasi ham o‘zining hissasini qo'shmoqda. Bu tashkilot 1994-yilning 7-noyabrida tashkil etilgan bo'lib, O’zbekiston hududi bo‘ylab 4000 kilometrga yaqin uzunlikdagi temir yo‘llarga ega. Tashkilot tomonidan Toshkent- Samarqand orasida shinam tezyurar poyezd qatnashining tashkil etilishi turistlar uchun katta qulayliklar yaratib berdi. Tashkilot tomonidan Samarqanddan Surxondaryo viloyatiga o‘tuvchi temir yo‘l tizimi takomillashtirilmoqdaki, bu ham O'zbekiston turizmining rivojlanishiga o‘z hissasini qo'shishi shubhasizdir. Shuningdek, mustaqil 0‘zbekiston asosiy tarmog’i bo'Iib hisoblangan xalqaro Traseka loyihasi asosida Toshkentdan Farg'ona vodiysi orqali qo‘shni mamlakatlarga chiqib ketuvchi temir yo’lning qurihshi ham 0‘zbekistonga keluvchi xalqaro turistlik oqimini ortirishi mumkin. Toshkentdan Toshkent - Samarqand, Toshkent - Moskva, Toshkent - Qo'ng’iro’t, Toshkent Shovo’l, Toshkent - Saratov, Toshkent - Termiz, Toshkent - Ufa, Toshkent - Moskov, Toshkent - Andijon, Toshkent - Buxoro, Toshkent - Kitob yo'nalishlarida qatnovchi poyczdlar jo‘natiladi va qabul qilinadi, shuningdek, 0‘zbekiston hududida Andijon - Buxoro, Qo‘ng‘iro’t - Beyriov, Dushanbe - Astraxan, Коlob - Astraxan, Leninobod - Saratov, Dushanbe - Konibodom, Konibodom - Qo’rgontepa poyezdlari ham harakatlanadi. Ayni paytda yurtimizda transport kommunikatsiya tizimini rivojlantirish masalasiga respublikamizni jadal taraqqiy toptirishning asosiy sharti va mezoni sifatida katta ahamiyat bcrilmoqda. So‘nggi yillarda barpo etilgan, umumiy uzunligi 633 kilonietrni tashkil qiladigan Navoiy - Nukus, 233 kilometrlik Toshguzar - Boysun - Qumqo‘rg‘on temir yol magistrallari, Qamchiq dovoni orqali o'tadigan tezkor avtomobil yo’lining bu boradagi o’rni va ahamiyati qanchalik beqiyos екаnini hammamiz yaxshi anglaymiz. Bu yo’llar mamlakatiniizning barcha hududlarini yagona transport tarmog'iga ishonchli tarzda birlashtirib, mintaqamizda mavjud bo'lgan boy mineral xomashyo va tabiiy resurslarni o'zlashtirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi va turizm infratuzilmasini rivojlantirishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. 5. Turistlarga transportda xizmat ko'rsatishniiig mazmuni Transport tizimlarinmg barcha turlan yagona maqsadni - tashish xizmatlarini ko'rsatishda sayohatchilaming ehtiyojlarini to’laqonli qondirishni ko'zlavdi. Turistlarga transport xizmatlarim ko'rsatish punktlarni va ulaming yuklarini bir joydan ikkinchi joyga rnumkin qadar tez va qulay sharoitlarda tashish uchun mo’ljallangan xizmatlar majmui deb tariflanadi. Transport xizmatlari ko'rsatish qonun hujjatlari bilan mustahkamlangan huquqiy bazaga asoslanadi. Ushbu hujjatlar: 1) turli xalqaro transport tashkilotlari toinonidan; 2) mamlakatlarnmg milliy qonunchiligi doirasida; 3) yuk va yo’lovchi tashuvchilaming ichki qoidalari tarzida ishlab chiqilgan