Ilmiybaza.uz TURKISTON GENERAL GUBERNATORLIGINING TASHKIL ETILISHI Rossiya Imperiyasi bosib olgan Gʻarbiy Turkiston hududida Rossiya imperatori Aleksandr II farmoni bilan tashkil etilgan (1867-yil 11-iyul).Xuddi shu yili Turkiston harbiy okrugi ham tuzilgan. Turkistonning birinchi general- gubernatori etib rus podshosining yaqin mulozimi generaladʼyutant K.P.fon Kaufman tayinlandi. U 14 yil mobaynida (1867—1881-yillarda) Turkiston oʻlkasini qattiqqoʻllik bilan boshqargan. Kavkaz, Boltiqboʻyi oʻlkalaridagi ozodlik harakatlarini bostirishda tajribali maʼmur va usta siyosatchi ekanligini koʻrsatgan fon Kaufmanni "Turkistonning Bunyodkori" deb ulugʻlashgan. U Toshkent jamoatchiligi vakillari yigʻilishi (1868-yil 22-yanvar)da birinchi bor ruslarni Turkiston xalqlarining "Katta Ogʻasi" deb atagan. Turkiston 19-asrning boshlarida Britaniya Imperiyasi va Rossiya Imperiyasi orasida tortishuvlarga sabab boʻlgan.19- asr boshidagiTurkistonRossiya imperatori fon Kaufmanga oʻlkani boshqarishda cheklanmagan huquq va vakolatlar bergan, natijada uni xalq "Yarim Podsho" deb bilgan. Ichki va tashqi siyosatda uning erkin ish yuritishi mumkinligi imperator tomonidan berilgan "Oltin Yorliq"da oʻz aksini topgan.1868—1880-yillar davomida harbiy istilolar natijasida dastlab 2 viloyatdan iborat generalgubernatorlikka yana 3 viloyat qoʻshildi. 19-asrning oxirlarida Turkiston general-gubernatorligiga Sirdaryo, Yettisuv, Samarqand, Fargʻona va Zakaspiy kabi 5 viloyatdan iborat boʻlib hududi Yevropa Rossiyasining U3 qismiga teng edi. Turkiston general-gubernatorligining barcha hududi 1.779.618 chaqirimga teng boʻlgan. Rossiya hukmdor doiralari Turkistonni imperiyaning tarkibiy qismiga aylantirish va xalqlarini ruslashtirish Ilmiybaza.uz uchun barcha vositalarni ishga soldi. Oʻlkadagi siyosiy, maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy islohotlar ana shu maqsadga qaratilgan edi. Asriy milliy davlatchilikni yoʻqotib ruscha idora usulini qoʻllash uchun Sankt- Peterburgning oliy siyosiy doiralari qonunlar majmuasini ishlab chiqdi. U tarixga "Turkiston oʻlkasini boshqarish haqidagi Nizom" nomi bilan kirgan. Nizomga koʻra, oʻlka hokimiyati "harbiyxalq boshqaruvi" deb nomlandi. Turkiston general- gubernatorligi viloyatlar (oblast), tuman (uyezd), jabhalar (uchastka), boʻlislar (volost) va oqsoqolliklarga boʻlindi.Viloyatlar, tumanlar va jabhalarni rus ofitsergenerallari, boʻlis va oqsoqolliklarni esa mahalliy xalq vakillari boshqargan. Viloyatlarga harbiy gubernatorlar, tuman — uyezd boshliqlari, jabhalarga esa uchastka pristavlaritayinlangan.Mustamlakachilar mahalliy boshqaruv idoralariga maʼsul shaxslar tayinlanishida nihoyat hushyor ish tutib, ilgʻor, taraqqiyparvar va millatparvar kishilar boʻlis boshqaruvchisi, oqsoqol, yuzboshi yoki qozi sifatida saylanib qolsa, ularni lavozimga tasdiqlamaslik uchun turli hiylanayranglarni ishga solganlar.Turkistonda mustamlaka idorasi 1898-yilgacha "harbiyxalq", undan keyin esa "maʼmuriypolitsiya boshqaruvi" deb atalgan boʻlsa ham uning mohiyati mazmunan oʻzgarmagan, barcha vakolatlar rus maʼmuriyati qoʻlida jamlangan.Turkistondagi siyosiy idora tizimi "tub aholi oʻrtasida har qanday norozilikni tagtugi bilan shafqatsiz bostirish, bironbir dushmanlik holati sezilsa, darhol uning kuchayishiga yoʻl qoʻymay boʻgʻib tashlash, tartibbuzarlar va ularning maslakdoshlariga tegishli saboq berish va ularga rus qudratini koʻrsatib qoʻyish uchun har qanday choratadbirlar koʻrish" ruhi bilan sugʻorilgan.Turkistondagi milliy ozodlik harakatini boʻgʻib tashlash, istiqlol uchun kurashga qodir shaxslarni "zararsizlantirish" rejasi ishlab chiqilib, uni ijro etishga barcha mustamlaka arboblari jalb etilgan. Rus dvoryan pomeshchiklari oʻlkani ruslashtirishning iqtisodiy tomonini koʻzlab, Davlat dumasida Turkiston oʻlkasidagi "ortiqcha" yerlarni musodara qilishni yoqlab muxoliflarini siquvga olishgan. 1910-yilning 7-aprelida Davlat dumasi "Turkiston oʻlkasini boshqarish haqidagi Nizom"ning 270-moddasini Ilmiybaza.uz "Turkiston koʻchmanchilarining ortiqcha yerlarini kolonizatsiya ehtiyojlari uchun" musodara etishga ruxsat beruvchi qoʻshimcha bilan toʻldirish masalasini muhokama qildi. Rus mustamlakachi shovinistlari tovushi baland kelib qonun loyihasi qabul qilindi va 1910-yilning 19-dekabrdan qonun kuchga kirdi. Toʻqqiz yil ichida ana shu konunga koʻra, Sirdaryo-Fargʻona koʻchiruvchilik rayoni boʻyicha tub aholining 744,9 ming desyatina yeri ruslarga taqsimlab berildi. Podshoning musodarachilik siyosati oʻta shafqatsizlik bilan davom ettirildi.Imperiya xukmdor doiralari Turkiston oʻlkasi rus va tub aholisi uchun maxsus siyosat dasturini ishlab chikdi.Harbiy mirshablik ruhi Turkiston general-gubernatorligi siyosiy tuzumida oʻzining yaqqol ifodasini topgan.Turkiston generalgubernatori bir vaqtning oʻzida oʻlka bosh hokimi, okrug qoʻmondoni, bosh prokuror va bosh mirshab vazifalarini bajarganyillari General-gubernator 1867-1882 Kaufman Konstantin Petrovich 1882-1884 Chernyayev Mixail Grigoryevich 1884-1889 Rozenbax Nikolay Ottonovich 1889-1898 Vrevskiy Aleksandr Borisovich 1898-1901 Duxovskoy Sergey Mixaylovich 1901-1904 Ivanov Nikolay Aleksandrovich 1904-1905 Tevyashev Nikolay Nikolayevich 1905-1906 Subbotich Dean Ivanovich 1906-1908 Grodekov Nikolay Ivanovich 1908-1909 Mishyenko Pavel Ivanovich 1909-1914 Samsonov Aleksandr Vasilyevich 1914-1916 Martson Fyodor Vladimirovich 1916-1917 Kuropatkin Aleksey Nikolayevich Oʻzbekiston hududida oʻtkazilgan ilk zamonaviy saylovlar tarixi 1877-yil borib taqaladi. 1877-yil Turkiston general-gubernatorligi aholisi hamda hududining kengayishi natijasida Toshkent shahar Dumasini tuzish zarurati paydo boʻldi. Sirdaryo harbiy gubernatorligi boshchiligida maxsus hay’at tuzildi. Maxsus hay’at saylovchilar roʻyxatini tuzish hamda saylov oʻtkazish boʻyicha ish olib bordi. 1877- Ilmiybaza.uz yil avgust oyida Toshkent shahar Dumasiga saylovlar boʻlib oʻtdi. 1877-yil 30- avgust kuni Toshkent shahar Dumasining ochilishi boʻlib oʻtdi. Dumaga saylov har 4 yilda bir marta oʻtkazilgan.1917-yil 30-iyulda Toshkent shahar dumasiga navbatdagi qayta saylov bo‘lishi belgilanadi. Bu saylovda asosan eskilikni yoqlovchi „Ulamo“ jamiyati, taraqqiyparvar „Sho‘roi islomiya“ jamiyati va Bolsheviklar orasida nomzodlik uchun keskin kurash ketadi. Saylov kunidan bir muncha ilgariyoq ruslar bu safargi dumaga saylovda musulmonlarning qo‘li baland kelishini sezib „Shaharning yangi qismi uchun alohida duma saylaymiz“, deb Toshkent dumasini ikkiga bo‘lish taklifini ko‘tarib chiqadilar. Bu holning oldini olish uchun „Sho‘roi islomiya“ jamiyati — agar rus tilini bilmagan, siyosiy maʼlumoti bo‘lmagan „Ulamo“ jamiyatining nomzodlari saylovda g‘olib kelsa, dumada rus nomzodlari bilan birgalikda ish yurita olarmikanlar, agar yurita olmasalar, dumaning ikkiga bo‘linishini aniq bilib, oqibatda mahalliy muxtoriyat, mustaqillik olishga g‘ov bo‘lishlarini, yana mustamlaka holida qolib ketishlarini bilib, iloji boricha o‘z jamiyatlaridan duma nomzodligiga ozmi-ko‘bmi ruscha maʼlumotli, yangicha tarbiyasi bo‘lgan yurist, doktor, komissar, muallim, ziyoli savdogar, ruscha maʼlumotli prikazchik, ochiq fikrli ulamolarni ko‘rsatadilar. Lekin „Ulamo“ jamiyati Eski va Yangi shahar avom xalqi orasida „Sho‘roi islomiya“ jamiyatining nomzodlari badmazhab kafkazli, dinsiz tatarlardan ularga ovoz bermanglar deb tashviq qiladilar. Natijada avom xalq mullalar va boylar jamiyati "Ulamoning nomzodlariga ovoz berib, ulardan 62 nomzod o‘tadi, taraqqiyparvar ziyolilardan esa faqat 11 kishi saylanadi. Dumaning ishlarida bu „Ulamo“ jamiyatining nomzodlari „Muvaqqat maktab komiteti“ hay’atiga nomzod saylashda hatto Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻli va Sodiq Abdusattorovga ovoz bermaydilar. Boshqa tashkiliy ishlar hay’atiga ovoz berishda ham o‘sha o‘n bir taraqqiyparvar o‘rniga ruslarga ovoz beradilar. Baxtga qarshi Toshkent dumasi bolsheviklarning zo‘rligi bilan 1917-yil 2-dekabrdagi farmoniga binoan tarqatib yuboriladi.Rossiya imperiyasi hukumati Toshkent shahrini egallab olganidan keyin o`z mustamlakachilik hukmronligini qaror toptirishga intilib, zudlik bilan tegishli ma’muriy hokimiyatni ta’sis etishga kirishib ketdi. 1865-yil 6-avgustda Aleksandr Ilmiybaza.uz II "Turkiston viloyatini idora qilish to`g`risidagi Muvaqqat Nizom"ni tasdiqladi. Hokimiyatni tashkil etuvchi tizim "harbiy-xalq boshqaruvi" deb yuritilgan. Mahalliy hokimiyat boshlig`i bo`lmish harbiy gubernator qo`lida harbiy va fuqaroviy hokimiyat jamlangan edi. Harbiy gubernatorni "yarimpodsho" deb atagan mahalliy aholi u o`rta Osiyoda chinakam podsho ekanligiga urg`u berar edi Joylarda ma’muriyatga rahbarlik qilgan bo lim boshliqlari ayni mahalda harbiy komendantlar ham bo`lishgan. Rossiyalik amaldorlardan tayinlangan mahalliy aholini boshqaruvchilar ularga bo`ysunar edi. Bu shaxslar mahalliy aholi ustidan umumiy politsiya nazoratini amalga oshirar edi. Mahalliy xalq ma’muriyati esa (ular tuzem, ya’ni mahalliy ma’muriyat deyilardi) yordamchi rolini o`ynardi. Mahalliy aholiga boshchilik qilgan oqsoqolga esa xonadon sohiblari tomonidan saylanuvchi shahar, tuman oqsoqollari bo`ysunar edi. Politsiyachilik vazifalarini esa raislar bajarar edi. Raislar bozordagi savdosotiq va jamoat tartibi ustidan nazorat qilib borardi. Soliqlar yig`imini amalga oshirgan zakotchi lavozimi ham alohida joriy etilgan edi.Mahalliy xalq uchun qozilar sudi, ko`chmanchi aholi uchun esa biylar sudi saqlanib qoldi. Qozilar uch yil muddatga saylanardi. Rossiyadan kelgan aholi podsholik sudlarida sud qilingan.Mustamlaka tartibi urushib bosib olingan hudud aholisining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy qaramga aylantirishga xizmat qiluvchi boshqaruv usuli.Rossiya imperiyasi ma’muriyatining mahalliy aholiga ta’sirini kuchaytirish maqsadida 1866-yil Toshkentda o`ziga xos muassasa — mahkama joriy etilgan. Mahalliy aholi vakillaridan saylangan qozi va 7 nafar a’lam uning tarkibiga kirgan. Ana shu maqsadda chor ma’muriyatiga taklif etilgan 200 dan ziyod boy-badavlat va nufuzli shaharliklar mahkama a’zolarini saylab qo`yishgan. Mahkama a’zolari podsho hokimiyatining ishonchli va sadoqatli yordamchilari bo`lishgan. Mahkama faoliyatini maxsus podsho amaldori nazorat qilar edi.1867-yil iyulda Rossiya imperiyasi tarkibida Turkiston general-gubernatorligini tashkil etish to`g`risida qonun qabul qilindi.Turkiston general-gubernatorligining markaziy boshqaruvi general-gubernator devonidan tashkil topgan edi. U harbiy qo`shinlarga qo`mondonlik vazifasini ham bajarar edi. Yettisuv kazaklari qo`mondoni va bosh sudya ham edi. Devon asosiy ijrochi organ edi. Rossiya imperiyasidagi hech bir Ilmiybaza.uz davlat organi bu general-gubernatorlik kabi vakolatga ega emas edi. Qo`l ostilarida fuqarolik va harbiy hokimiyatni jamlagan harbiy gubernatorlar Turkiston viloyatlariga rahbarlik qilar edilar. Viloyatlar uyezd boshliqlari boshchilik qiladigan uyezdlarga bo`linar edi. Qishloq va shaharlar o`zlari mansub bo`lgan uyezd boshliqlariga bo`ysunar edilar. o`z navbatida uyezdlarpristavlar rahbarlik qilgan uchastkalarga bo`linar edi.Yangi hududlar bosib olingani sayin Sirdaryo viloyatida yangidan-yangi ma’muriy-hududiy birliklar, ya’ni 1868-yilda markazi Samarqand shahrida bo`lgan Zarafshon okrugi, 1873-yilda markazi Petro-Aleksandrovsk (hozirgi To`rtko’l)da bo`lgan Amudaryo bo`limi, 1876-yilda Qo`qon xonligi tugatilishi munosabati bilan markazi Yangi Marg`ilon (hozirgi Farg`ona shahri)da bo`lgan Farg`ona viloyati tashkil etildi.Mustamlaka boshqaruv tizimining maqsadi va hususiyatlariRossiya imperiyasi hokimiyati o`rta Osiyoni o`z ichki mustamlakasiga aylantira oladigan ma’muriy va siyosiy tizimni yaratishga zamin hozirlagan edi. Bu tizim o`zining to`liq harbiy hukmronligini qaror toptirishni, o`lka iqtisodiy va siyosiy hayoti ustidan yalpi nazorat o`rnatishni anglatar edi.Bu tizimning boshqa bir jihati Turkiston o`lkasi — Xiva, Buxoro va Qo`qonni tashqi dunyodan tamomila yakkalab qo`yishda, Rossiya imperiyasi tashqi davlat chegaralarini barpo etish yo`li bilan har qanday iqtisodiy, madaniy va siyosiy aloqalarni to`xtatishdan iborat edi.Ingliz imperialistlari bilan imzolangan shartnomaga ko`ra 1869— 1872-yillarda Panj daryosi bo`ylab mahalliy xalqni ikkiga ajratib tashlab, surfiy chegara o`rnatildi. 1881-yilda Skobelev Turkmanistonni bosib olishi natijasida Eron bilan hozirgi chegaralar belgilandi. Xuddi shu yili Sharqiy Turkistonning Ili o`lkasidagi qo`zg`alon chor qo`shinlari tomonidan bostirilgandan so`ng Rossiya va Xitoy imperatori hozirgi (Qozog`iston, Qirg`iziston, Tojikiston va Xitoy o`rtasidagi) chegaralarni belgilab, shartnoma imzoladilar. Rossiya mustamlakachilik siyosati maqsadi, bu — mintaqada rus aholisining ma’lum bir foizini joylashtirish edi. Markaziy Rossiyadan ochlik va yersizlikdan qochgan rus dehqonlarini ko`chirib keltira boshladilar, ammo shaharlarda rus Ilmiybaza.uz aholisini shakllantirish siyosati muhim ahamiyatga ega edi.XIX asrning ikkinchi yarmida Toshkent shahri Rossiyadan ko`chib kelgan aholi hisobiga zudlik bilan kengayib bordi. Bu aholining katta qismi iste’foga chiqqandan keyin shaharda yashash uchun qolgan askarlar, davlat amaldorlari, Rossiya armiyasi amaldorlari, Rossiya firmalari xizmatchilari, jazo manziliga jo`natilib, jarimaga tortilgan xizmatchilar, xizmatdan bo`shatib yuborilgan harbiy xizmatchilar edi.Anhor shaharni qoq ikki qismga ajratgan bo`lib, eski shaharda mahalliy aholi, yangi shaharda esa rus aholisi yashardi. Shaharning bu ikki qismi birbiri bilan kamdan- kam aralashgan holda o`z iqtisodiy va ma’naviy hayotini boshdan kechirar edi.Mustamlakachilikning plantatsion modeli ishga oid barcha hujjatlarni rus tilida yuritishni nazarda tutardi, buyruqlar va farmoyishlar ham rus tilida berilardi, ularning mohiyatini mahalliy aholiga mahalliy amaldorlar tushuntirib berar edi. Ishlab chiqarishdagi ichki qoidalar ham rus tilida yozib qo`yilar va ijro etilar edi. Bu narsa o`ziga xos shaharlashtirishni rag`batlantirdi, aholi savodxonlik darajasining pastligi saqlanib qoldi. Mahalliy aholi asosan yordamchi ishlarda mehnat qilardi, ishchilar, texnik ziyolilar qatlami esa Rossiyadan yollash hisobiga to`ldirib borilardi.Boshqaruv tizimi va ma`muriy-hududining joylashuvi.Rossiya imperiyasi olib borgan tinimsiz urushlar uning cheklangan moliyaviy zaxiralarini kasodga uchratdi. 1874-yilda Rossiya Sharqiy Turkistondagi Yoqubbek qo`zg`alonini bostirish uchun katta qo`shin jo`natdi. Ayniqsa, 1877— 1878-yillarda Turkiya bilan olib borgan urush SanStefan sulh shartnomasi bilan yakunlanishi imperiyaga juda qimmatga tushdi. 1878—1880-yillarda ingliz-afg`on urushi tufayli Afg`onistonga yurish qilishga mo`ljallangan rus armiyasi askarlari soni Turkiston o`lkasida qariyb 40 mingga yetgandi. Rossiyaning harbiy xarajatlari yangi mustamlaka mamlakatlarni ezish hisobiga qoplandi.1877-yildaToshkentda "Shahar nizomi")ony etilgan bo`lib, unga muvofiq shahar boshqaruvi Dumaga o`tgan edi. Duma a’zolarining 1/3 qismi shaharning "Osiyo" qismidan, 2/3 qismi esa "yangi Toshkent" qismidan saylangan edi. Natijada shaharning 80 ming mahalliy aholisidan 21 deputat, 3900 nafar yevropalik aholidan esa 48 deputat qatnashadigan bo`ldi. Shahar xo`jaligini yuritishga oid barcha ishlar ana shu Duma qo`liga o`tdi. Duma ustidan Ilmiybaza.uz rahbarlik qiluvchi shahar boshlig`ini general-gubernator taqdimiga ko`ra Harbiy vazirning o`zi tasdiqlar edi.Joylarda boshqaruv apparati vazifalarining bir qismi mahalliy rus ma’muriyati nazorati ostida ish yuritgan mahalliy oqsoqollar va volostnoylarga o`tkazildi. Ular aholidan "soliqlarni qurutday sanab olar edi".1886- yil 12-iyulda imperator Aleksandr III tasdiqlagan "Turkiston o`lkasini idora qilish to`g`risidagi yangi Nizom" arzimas o`zgarishlar bilan 1917-yilga qadar amal qildi. Nizom to`rtta asosiy bo`limdan iborat bo`lgan: 1) o`lkaning ma’muriy tuzilishi; 2) sud tuzilishi; 3) yer tuzilishi; 4) soliqlar va yig`imlar. Bu Nizom general- gubernatorlik hududiy birliklari nomlarini o`zgartirishni va ularni bundan keyin ham bir xillashtirib borishni nazarda tutar edi.Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylantirildi. Xo`jand, Jizzax, Kattaqo`rg`on, Samarqand uyezdlari uning tarkibiga kiritildi. Amudaryo bo`limining bir qismi Sirdaryo viloyatiga o`tkazib yuborildi, Qurama uyezdining nomi Toshkent uyezdi deb qayta nomlandi. Farg`ona viloyati o`zgarmasdan qoldi.Turkiston general-gubernatorligining umumiy yer maydoni 1,7 million kv. km bo`lib, bu Fransiya va Germaniya hududini birga qo`shib hisoblaganda ham ikki baravar ko`p, ayni mahalda aholisi esa jami 5,2 million kishini tashkil etar edi. o`zbeklar va boshqa tub millatlar 1897-yilda 5 millionni, 1911-yilda esa qariyb 6 millionni tashkil etgan.Rus aholisining umumiy soni ukrainlar va beloruslarni ham qo`shib hisoblaganda 1897-yilda 197 ming kishini, 1911-yilda esa 400 ming kishini tashkil etgan, ya’ni 14 yil davomida mahalliy aholi soni 20 foizga, rus aholisi soni 100 foizga ortgan. Bu Rossiya mustamlakachiligi "plantatsion tizimi"ning aniq natijasi edi. Rus aholisi mustamlakachilik boshqaruvining jonli kuchini tashkil etgan. Rossiya imperiyasi armiyasi rus aholisining o`lkada hukmron mavqei kafolati edi.1886-yilgi "Nizom"ga muvofiq Turkiston general-gubernatorligining ma’muriy boshqaruvi yangi idora — Turkiston general-gubernatori Kengashi bilan to`ldirilgan edi. Viloyatlar harbiy gubernatorlari, general-gubernator devoni boshqaruvchisi, Turkiston harbiy okrugi shtabi boshlig`i bu Kengashning doimiy a’zolari bo`lishgan. Bu idoradan ko`zlangan maqsad hokimiyat qonunchilik asoslarini yaratish bo`lgan. Kengash o`lkani idora qilishga taalluqli masalalarda qonun chigarish huquqiga ega edi.1886-yilgi "Nizom" Ilmiybaza.uz asosida Buxoroda Rossiya siyosiy agentligi ta’sis etildi, uning ruxsati va roziligisiz Buxoro amiri na tashqi, na ichki siyosat masalalarida biror ishni mustaqil hal qila olar edi. Siyosiy agent shu yerda istiqomat qiluvchi nasroniylar manfaatlarini himoya qilar edi.