Ilmiybaza.uz TURKISTON O‘LKASIDA ILMIY JAMIYATLARNING TASHKIL ETILISHI XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya hukumati tomonidan Turkiston o`lkasini o`zlashtirishga kirishildi. Eng avvalo, 1867yilda mintaqaning bosh xaritasi tuzib chiqildi va iqlimini o`rganish uchun Toshkentda meteorologiya stansiyasi tashkil etildi. Ammo uzoq vaqt davomida keng ko`lamli ilmiy tadqiqotlarni shakllantirish deyarli amalga oshirilmadi. Faqat XIX asrning 90-yillarida va XX asr boshlarida o`rta Osiyoning tabiiy boyliklarini o`zlashtirish bilan bog`liq bo`lgan tadqiqot ishlarida, garchi ana shu davrda tadqiqotlar asosan tashabbuskorlar kuchlari bilan davlatning ko`magisiz amalga oshirilgan bo`lsa-da, birmuncha jonlanish ko`zga tashlandi. Rossiya davlati noharbiy maqsadlarga mablag` sarflashni istamasdan, faqat harbiy-siyosiy nuqtayi nazardan mintaqa ahamiyatini ko`rib chiqqan edi. 1871-yili tashkil etilgan o`rta Osiyo Olimlar jamiyati mablag` yo`qligi tufayli 1893-yilda o`z faoliyatini to`xtatishga majbur bo`lgan edi. 1876-yilda Toshkentda Turkiston muzeyi, hozirgi o`zbekiston tarixi muzeyi tashkil qilindi. Muzeyda nodir qo`lyozma kitoblar, vaqf hujjatlari, buyumlar, turli davrlarga oid jangchilar qurollari saqlanadi. Etnografik material o`zbeklarning turmushiga oid buyumlar va liboslaridan iborat edi. Eng yangi tarix davri buyuk olimlar va davlat arboblarining hujjatlari, fotosuratlari va shaxsiy buyumlari vositasida tasvirlangan. Muzey fondida 155 mingdan ziyod eksponat mavjud edi. Ilmiybaza.uz Bu davrda, ayniqsa, Turkiston Qishloq xo`jaligi jamiyati faol ishladi. Jamiyat nashr ettirgan "Turkestanskoe selskoye xozyaystvo" jurnali qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi, yerlarni sug`orish, dehqonchilik va yerdan foydalanish borasidagi ilg`or usullarni targ`ib qildi. Qishloq xo`jaligi jamiyati paxtachilikni rivojlantirish bo`yicha ilmiy tadqiqotlar bilan shug`ullandi va 1897-yilda dastlabki yutuqqa erishdi, ya’ni mahalliy iqlim sharoitiga moslashgan o`ziga xos o`rta Osiyo paxtasining dastlabki tonnalari yetishtirildi. Toshkentdagi birinchi yangiusul maktabi binosi.1896yil. O`rta Osiyo tabiati tadqiqotchilaridan biri Prjevalskiyga yodgorlik. Seversev Nikolay Alekseyevich (1827—1885) —1857-yilda Orolbo`yi va Sirdaryo pasttekisliklariga uyushtirilgan ekspeditsiya bilan Turkiston o`lkasiga kelgan o`rta Osiyoni tadqiq etishda faol ishtirok etgan olimlardan biri. Shundan keyin u o`rta Osiyoga yana to`qqiz marta ekspeditsiya uyushtirdi va so`nggi marta 1879-yilda Yettisuvga keldi. Uning "Turkiston o`lkasiga sayohat" asariga o`rta Osiyo tabiati, iqtisodiyoti va xalq turmushiga xos bo`lgan ma’lumotlar kiritilgan edi. Ushbu kitob birinchi marta 1873-yilda nashr etilgan. Turkiston o'lkasining zabt etilishida rus olimlarining avvaldan berib borgan ushbu ma'lumot-axborotlari ham o'ziga xos rol o'ynaganligini unutmaslik kerak. O'lka rus hukumati tomonidan bosib olingach, turli yo'nalishdagi ilmiy jamiyatlar tashkil etildi va ularning faoliyati yo'lga qo'yildi. Tan olib aytish kerakki, mazkur ilmiy jamiyatlar tomonidan talaygina ishlar ham amalga oshirildi. Tegshli sohalar bo'yicha tadqiqotlar o'tkazildi, kitoblar nashr qilindi. Bu borada ijtimoiy-gumanitar fanlar bo'yicha tashkil etilgan Turkiston etnografiya jamiyati, Turkiston arxeologiya havaskorlari to'garagi, Sharqshunoslar jamiyati va boshqalarni alohida ta'kidlab o'tish joiz. Ilmiybaza.uz Mazkur jamiyatlar oldiga qanday vazifa qo'ygan bo'lishidan qat'iy nazar, ular qoldirgan ilmiy ma'lumotlar bugungi kundagi ilmiy tadqiqotlar uchun ham muhimligi bilan ajralib turadi. Yevropalik olimlar tomonidan tashkil etilgan ilmiy jamiyatlarda faoliyat yuritgan V.P. Nalivkin bu borada sezilarli ishlarni amalga oshirgan. Olim o'zining maqola va asarlarida mahalliy aholining turmush tarzi, urf-odatlari, kiyinish madaniyati, hududlar aholisining shevalari, aholining etnik tarkibi to'g'risida qimmatli ma'lumotlarni bergan.Jumladan, Turkiston aholisi mazkur davrda o'troq sartlar, ko'chmanchi qirg'izlar, yarim ko'chmanchi aholi (Sirdaryo viloyatining Toshkent ue'zdidagi quramalar, Samarqand viloyatidagi o'zbeklar, Farg'ona viloyatining qipchoq va qoraqalpoq aholisi), tatarlar va mahalliy yahudiylardan iborat ekanligini yozadi[2]. 1867 yil qabul qilingan Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqaruvi to'g'risidagi muvaqqat Nizomda Turkistonning mahalliy aholisi "Sart" va "Qirg'iz"larga ajratilib talqin qilingan bo'lsa, 1886 yil qabul qilingan "Turkiston o'lkasini boshqaruvi haqida"gi Nizomda esa, aholi "O'troq" va "Ko'chmanchi" lar toifasiga ajratilib talqin etilgan.N. R. Ostroumov aholini bu tarzda toifalarga ajratilishi Qo'qon xonligi davrida ham amal qilganligini yozadi. Ya'ni, Toshkentda hukmronlik qilgan qo'qonlik beklarbegi[3] amaldorlarining farmoyishlarida mahalliy aholiga "Sart" va "Qirg'iz" lar, deb murojaat qilganliklarini keltirib o'tgan[4].N.R. Ostroumov sart so'zining kelib chiqishiga ham atroflicha to'xtalib o'tgan. Bu borada ushbu so'zning kelib chiqishi-etimologiyasini chuqur tahlil qilgan. Buning uchun nodir sharq qo'lyozmalari, arab, fors va turkiy tildagi manbalardan iqtiboslar keltirgan. Jumladan, Rashididdin Fazlullohning "Jom'e at tavorix" kitobidagi "Mo'g'ullar tarixi" bo'limidan, Zahiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma" asaridan, Alisher Navoiyning asarlaridan foydalanib o'z fikrlarini asoslashga harakat qilgan.Olim sartlar va ularning etnik xususiyatlariga aniqlik kiritish uchun O'rta Osiyo bo'ylab sayohat qilgan rus sayyohlarining asarlari- esdaliklaridan ham foydalangan. Masalan, maxsus missiya bilan Xivaga kelgan Ilmiybaza.uz podpolkovnik G.I. Danilevskiyning esdaliklari, 1793-1794 yilarda Xivaga tashrif buyurgan vrach Blankennagelning xotiralari, XVII-XVIII asrlarda o'lkaga sayohat qilgan rus sayyohlarining yodnomalaridan ham kerakli o'rinlarda foydalangan.Aslida buyuk mutafakkirlar Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburlar ham o'z asarlarida sartlar va ularning til xususiyatlari haqida to'xtalib o'tganlar. Masalan, o'rta asrlarda Xurosonda sart atamasi forsiy tilli aholiga nisbatan qo'llanilgan. Bu borada Alisher Navoiy turkiy tilni forsiy (sart) tili bilan qiyoslab, o'z asarida tahlil qiladi. Zahiriddin Muhammad Bobur "Boburnoma" asarida esa, Marg'ilon aholisini "...Eli sortdir", deb ataydi[5]. Ayni paytda Isfara aholisini ham sart, deb ataydi.Alisher Navoiy "Muhokamat ul lug'atayn" asarida ham sort (sart)larni forsiy tilda so'zlovchi xalq sifatida ta'riflab, quyidagi izoh bergan edi: "Hatto turk shuarosikim1, forsiy til bila rangin2 ash'or va shirin guftor zohir qilurlar3. Ammo sort ulusining arzolidin ashrofig'acha va omiysidin donishmandig'acha hech qaysi turk tili bila takallum4 qila olmaslar va takallum qilg'onning ma'nisin ham bilmaslar. Agar yuzdin, balki mingdin biri bu tilni o'rganib so'zki aytsa ham, har kishi eshitsa bilur va aning sort ekanin fahm qilur"[6]. Bu bilan Alisher Navoiy turkiy xalq vakili forsiy (sortcha)da erkin gaplasha olagan holda, forsiylar turkiychada erkin so'zlay olmasliklarini bayon qilgan.Demak, bu o'rinda sart atamasi rus ilmiy jamiyatlarining vakillari bayon etgani kabi, o'troq mahalliy aholiga nisbatan qo'llanilgan. Tadqiqotchi G.Lerx sartlarning o'sha davrlarda Sirdaryo (Yaksart)ning o'rta va quyi oqimlari, shuningdek, Xiva xonligi hududida keng tarqalganligini yozadi[7].Yevropalik olim E.S. Vulfson esa, tadqiqotlarida sartlarning diniy e'tiqodlari xususida fikrlar bildirgan. Jumladan, sartlar deyarli hammasi Islom diniga e'tiqod qilishi, qat'iy ravishda Qur'oni Karim ko'rsatmalariga amal qilish, ularning turmush tarzi ham shu asosda tashkil etiganligini bayon qilgan.Akademik A. Middendorf o'zining "Ocherki Ferganskoy dolini" nomli kitobida sart aholisining qushlar parvarishiga e'tiborliligi, uyining to‘rasiga in qurayotgan qaldirg'ochga xayrixohlik ko'rsatishini Yevropaning ayrim xalqlaridagi shu xususiyatlar bilan qiyoslab bayon etgan. "Rus qishloqlaridagi qaldirg'ochlarni ham hech kim bezovta Ilmiybaza.uz qilmaydi. Balki, barcha ulami mushuklardan himoya qilish uchun harakat qiladi"[9]. Bu bilan bunyodkor g'oyalar dunyoning barcha millat va elatlari uchun xos xususiyat ekanligiga urg'u bermoqda. Buxoro ilmiy jamiyati — Buxoro Xalq Sovet Respublikasida tashkil etilgan jamiyat (1921).Oʻlkadagi qad. obidalarni muhofaza qilish, xalq amaliy san’atini rivojlantirish, fan tarixiga oid qoʻlyozmalarni yigʻish, arxeologik ashyolar va xalq ogʻzaki ijodi namunalarini toʻplab tadqiq etish kabi ishlar bilan shugʻullangan. Olim, yozuvchi va ma’rifatparvarlardan Abdurauf Fitrat, Otajon Payrov Sulaymoniy, Abdulvohid Burhonov (Munzim), Sadriddin Ayniy, Mirza Salimbek, Sharifjon Maxdum (Ziyo), Ahmadjon Hamdiy (Abusaidov), Muso Saidjonov, Yoʻdsoshqori Poʻlatov, Siddiqxon (Xashmat) (1885—1910-yillarda Buxoro amiri boʻlgan Amir Abdulahadning ukasi) jamiyat a’zolari boʻlishgan. Buxoro ilmiy jamiyati ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etgan. Buxorodagi 3 shaxsiy kutubxonada saqdangan sharqshunoslik, tarix, adabiyotga oid qo'lyozma kitoblarni to'plagan. Birgina Sharifjon Maxdum kutubxonasidan 300 jildga yaqin forstojik va turkiy tillardagi noyob qo'lyozma asarlar ro'yxatga olingan. Jamiyat to'plagan qo'lyozma asarlar orasida tarixchi Narshaxiyning «Taʼrixi Buxoro» («Buxoro tarixi»), Ahmad Donishning «Navodirulvaqoe» («Nodir voqealar») asarlari bor. Jamiyatning «Anjumani tarix» bo'limi «Buxoro arki tarixining qo'lyozmasi» kitobini tayyorlagan. Buxoro ilmiy jamiyati to'plagan materiallar Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Sharqshunoslik instituti qo'lyozmalar fondida saqlanadi.Bugungi o`z-o`zini anglab, mustaqilligimiz kun sayin mustahkamlanib borayotgan sharoitda ona yurtning xdr bir farzandi uchun Vatan tarixini sevish, o`rganish, diliga jo etishdan ham muqaddasroq burch bo`lmasa kerak. Ushbu kitob aynan shu muloxdzadan kelib chiqqan holda yaratilgan. Ota- bobolarimiz, ajdodlarimizning aql-zakovati, oltin qo`li ila IX — XII asrlardayoq kishi aqli bovar qila olmaydigan darajada nafis va nozik qilib ishlangan naqshlar qadimiy va navqiron Samarqand, Buxoro va Xiva devorlarida o`zini ko`z-ko`z qilib turibdi. O`sha davr uslubi bilan yuksak mahorat ko`rsatib qurilgan muhtasham binolar va bu binolardagi SHarq uslubiga xos o`ymakorlik naqshlari o`z taraqqiyotining cho`qqisiga ko`tarilganligidan guvohlik beradi. Bunday Ilmiybaza.uz o`ymakorlik naqshlari bilan bir qatorda islimiy uslubda ishlangan naqshlar, ya`ni gul va novdalarning murakkab uslubdagi naqshlari va hozirgi kungacha yaxshi saqlanib kelayotgan tillada qorilib o`yilgan boshqa bezaklar ajdodlarimiz yuksak san`atining timsoli sifatida bugun ham hammani lol qoldirib turibdi. Qadimgi va o`rta asrlar me`morchilik obidalarini saqlash, o`rganish va muhofaza qilish hozirgi zamon yosh avlodni, mehnatkashlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda, xalqlarning baynalmilal do`stligini mustahkamlashda katta rol’ o`ynaydi. SHuning uchun ham o`tmish tarixiy va moddiy-madaniy yodgorliklarini o`rganish, muhofaza qilishning rolini oshirish mua.mmolarini hal qilishga katta ahamiyat berilmoqda. Qo`llanmada o`zbek xalqining tarixiy taraqqiyoti, ma`naviy, moddiy, tarixiy manbalarini «O`lkashunoslikda arxeologiyaning roli», «O`lkashunoslikda etnogra- fiyaning ahamiyati», «Toponimika — o`lka tarixini o`rganishning asosiy manbai», «O`lkashunoslikni o`rganishda arxivshunoslikning o`rni» va «O`lkashunoslikny o`rganishda muzey eksponatlari» deb nomlangan asosiy besh qism orqali o`rganishning usullari berilgan. “Tarixiy o`lkashunoslik” o`quv qo`llanmasi hozirgi kunda o`z mustaqilligini qo`lga kiritgan O`zbekiston xalqlarining qadimiy tarixini, uning jahon tarixiy taraqqiyotiga qo`shgan hissasini, o`z bag`ridan Muhammad va Ali Qushchi singari mashhur matematiklar, Ahmad Farg`oniy va Ulug`bekdek falakiyot bilimdotrlari, Ibn Sino kabi tabiblar, Narshaxiy va Abulg`ozixon singari tarixchilar, al-Forobiydek faylasuflar, Zamaxshariy kabi lingvistlarni etishtirib, jahon taraqqiyotiga qo`shgan hissasini daliliy ashyolar vositasi bilan isbotlab beradi. Mazkur qo`llanma yana shunisi bilan ahamiyatliki, unda tarixiy, ma`naviy yodgorliklar, arxeologik, antropologik, etnografik, etnik, toponimik materiallar o`z ifodasini topgan. O`zbek xalqining tarixiy, madaniy va me`morchilik yodgorliklari jahon madaniy merosining tarkibiy qismi bo`lib, jahon taraqqiyotiga qo`shilgan g`oyat katta ulushdir. Mana shunday muhim, nodir, qimmatli ahamiyatga molik bo`lgan Ilmiybaza.uz moddiy va ma`naviy yodgorliklarni xar tomonlama ilmiy va amaliy jihatdan o`rganadigan va tahlil qiladigan fan ham «Tarixiy o`lkashunoslik»dir. Mazkur o`quv qo`llanmasi asosan quyidagi masalalarni o`z ichiga oladi: Tarixiy yodgorliklar. Bunga insoniyat hayotidagi eng muhim tarixiy voqealar, jamiyatning rivojlanish bosqichlari, inqilobiy harakat bo`lib o`tgan joylar, atoqli sarkardalar, yirik davlat, fan va madaniyat arboblarining nomlari bilan bog`liq voqea joylari, o`tmishdan qolgan qo`lyozma asarlari va shu kabilar kiradi. Arxeologik yodgorliklari. Bunga ko`hna shaharlar, qo`rg`onlar, qal`alar, qadimiy manzilgohlar, istehkomlar, korxonalar, kanallar, shuningdek yo`llarning qoldiqlari, qadimiy dafn joylari, tosh haykallar, qoyalardagi tasvirlir va boshqalar kiradi. SHahar qurilishi va me`morchilik yodgorliklari. Bularga me`morchilik ansambllari va kokplekslari, tarixiy markayalar, kpartallar, maydonlar, ko`chalar, shaharlar va boshqa aholi yashaydigan joylarning qoldiqlari: fuqaro sanoat, harbiy, diniy, xalq me`morchiligi inshootlari kiradi. San`at yodgorliklari. Bunga moiumental, tasviriy, amaliy-dekorativ va boshqa turdagi san`at asarlari kiradi. Yodgorlik hujjatlari. Bunga markaziy va maxdlliy davlat hokimiyati organlari va davlat boshqaruv organlaridan qolgan turli hujjatlar, boshqa yozma va chizma hujjatlar, kino-foto hujjatlari va tovush yozuvlari, shuningdek, qadimiy qo`lyozmalar hamda arxiv materiallari, fol’klor va musiqa yozuvlari, nodir bosma nashrlar kiradi. Etnografik va toponimik materiallar. Bunga xalq urf-odatlari, moddiy va ma`naviy madaniyat, xalqlarning ertak, fol’klor, mifologiyasi hamda joy nomlarining ilmiy jihatdan kelib chiqishini o`rganish kiradi. Bular bilan bir qatorda tarixiy, ilmiy, badiiy qimmatga yoki boshqa xil madaniy qimmatga ega bo`lgan ob`ektlar hamda muzeyda saqlanadigan eksponatlar Ilmiybaza.uz va ulardan o`quv, ta`lim-tarbiya ishlarida foydalanish uslublari, namunaviy dars rejalari o`z aksini topgan. Yuqoridagi manbalarni o`rganish va umumlashtirish ilmiy o`lkashunoslik tadqiqotchilari, jamoat o`lkashunosligi va havaskorlari uchun xam, u yoki bu voqealarga tavsif berish, turli tarixiy tushunchalarga aniqlik kiritish uchun ham ko`p zarur ma`lumot bo`lib xizmat qiladi. Oliy o`quv yurtlari va maktabda o`qitilayotgan tarixiy o`lkashunoslik fani ma`lum ikki maqsadni: birinchidan, o`z o`lkasining o`tmishi va hozirgi hayoti tarixini xar tomonlama ilmiy asosda o`rganish yo`li bilan to`plangan arxeologik, etnografik, toponimik, nodir qo`lyozmalar, arxiv hujjatlarini saralash, tartibga solish va tahlil qilishni; ikkinchidan, to`plangan o`lka materiallaridan o`quv-tarbiyaviy ishlarda o`rinli va samarali foydalanib, yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashni ko`zda tutadi. O`quv qo`llanmasini yozishda mumkin qadar mahalliy materiallardan, O`zbekiston Respublikasiga doir o`lkashunoslik hujjatlaridan, etuk tarixchi olimlarning asarlaridan, arxiv materiallaridan foydalanish masalalarini yoritishda O`zbekiston Markaziy Davlat Arxivi xodimlari tomonidan tayyorlangan kartoteka va ko`rsatkichlardan, muzey eksponantlarini yoritishda esa O`zbekiston tarixi muzeyi materiallaridan foydalanildi. XIX asrning ikkinchi yarmida o`rta Osiyo CHor askarlari tarafidan bosib olingach, bu erga rus olimlari kelib ko`plab tadqiqot ishlarini olib bordilar. SHunday murakkab va og`ir sharoitda ham o`lkashunoslar o`z fikr va mulohazalarini erkin bayon etishga harakat qilganlar. O`rta Osiyoga kelgan olimlar o`lkadagi ilg`or mahalliy ziyolilarning namoyandalari bilan yaqin aloqada bo`lardilar. Mustamlaka ma`muriyati O`rta Osiyo xalq ommasining milliy ongini o`stirishga yordamlashishni aslo ma`qul ish deb bilmasdi, aksincha, mahalliy xalq ommasi o`rtasida tarixiy bilimlarni biroz darajada keng targ`ib etish, ular diqqatini qadimgi zamon yodgorliklarini o`rganishga tortish va hokazolar chorizmning mustamlakachilik siyosatiga faqat zarar etkazishi mumkin, deb qo`rqardi. Ilmiybaza.uz Holbuki, O`rta Osiyoning yangi-yangi hududlarida Rossiya hukmronligining o`rnatilishi, ularning Umumrossiya iqtisodiy taraqqiyoti yo`liga qo`shib yuborilganligi munosabati bilan turmushning o`zi ilmiy tadqiqotlar o`tkazish zarurligini taqozo qilardi. O`rta Osiyoning durustroq o`rganilmaganligi mustamlaka ma`muriyatining ishlarini qiyinlashtiradi. Ilmiy tadqiqotlardan ba`zi birlari o`zlarining ko`p yillik tarixiga, o`z urf-odatlari, xususiyatlari, turmush tarziga ega bo`lgan million-million O`rta Osiyo xalqlari ommasini ekspluatatsiya qilish tizimini to`g`ridan-to`g`ri uyushtirishga yordam berishi lozim edi. Tabiiy boyliklari, madaniy merosi g`oyat boy bo`lgan va kam tekshirilgan ushbu o`lka rus ziyolilarining taraqqiyparvar qismini juda qiziqtirardi. Mashhur rus zoologi, zoogeografi va sayyohi, darvinizmning e`tiqodli tarafdorlaridan bo`lgan N.A. Severtsov (1827 — 1886) Turkistonning ko`p joylarini fizik- geografik jihatdan o`rganishda, jumladan, Pomir tizma tog`larining orografiyasini o`rganishda ko`p mehnat va kuch sarf qildi. N. A. Severtsov sayohati vaqtida zoologiya, botanika, mineralogiya va paleontologiyaga oid juda qimmatli kollektsiyalar to`pladi. Mashhur rus geografi P. P. Semyonov-Tyan’shanskiy (1827—1914) O`rta Osiyo, ayniqsa Tyanshan’ tizma tog`larining geografik o`rganilishiga asos soldi. Uning to`plagan ma`lumotlari asosida Tyanshanda Al’p muzliklari mavjudligi masalasi ijobiy hal qilindi, nemis geografi Gumbol’dtning Tyanshandagi vulqon hodisalari h,aqidagi fikrlari rad qilindi. Tyanshanni tekshirish rus geografiya fanining eng muhim xizmatlaridan biridir. Rus tabiatshunosi va sayyohi A. P. Fedchenqo (1844—1873) Turkiston tabiatini o`rganishda katta rol’ o`ynadi. U Farg`ona vodiysi bilan Oloyni birinchi marta tekshirib chiqdi; Oloy orqasidagi tizma tog`lar va uning eng baland cho`qqioini ochish sharafi ham unga nasib bo`lgan, u Zarafshon vodiysi bilan Qizilqumni ham tekshirib chiqqan»: Geolog va geograf I. V. Mushketovning (1850 — 1902) ilmiy xizmatlari x.am katta. SHimoliy Tyanshan tizma tog`i orografiyasining. geologik asoslarini dastlab Ilmiybaza.uz u ko`rsatib berdi. U Turkistondagi ko`pgina foydali qazilma konlarini ta`riflab, Turkiston minerallarining dastlabki ro`yxatini tuzib chiqdi. 1877—1879 yillarda Mushketov geologik tekshirish ishlarini bajarish maqsadida Oloy, Pomir, Buxoro, Hisorga, Amudaryo bo`ylab va Qizilqumga sayohat qildi. 1880 yilda esa Zarafshon muzligiga ilmiy safar uyushtirdi. Mushketov 1881 yilda (G. D. Romanovskiy bilan birgalikda) Turkistonning birinchi geologiya xaritasini tuzdi. U O`rta Osiyo geologiya tuzilishining birinchi ilmiy kontseptsiyasini taklif qildi, uni o`rganish bosqichlarini ko`rsatib berdi. I. V. Mushketov o`z tadqiqotlarini va Turkistonni o`rgangan boshqa olimlarning ilmiy ishlarini o`zining mashhur «Turkistonning geologiya va orografiya ta`rifi» monografiyasida umumlashtirgan. Bu monografiyaga yozilgan katta muqaddima tarixshunoslik nuqtai nazaridan yondoshilgan «O`rta Osiyoni o`rganish tarixi»ga ilova qilingan. O`rta Osiyo tuprog`ini o`rganishda h,am rus tadqiqotchilari ko`p mehnat sarf qilishgan. Mashhur rus olimi, hozirgi zamon ilmiy tuproqshunosligiga asos solgan V. V. Dokuchaev (1846—1903) o`zining ko`pgina asarlarida bu sohada dastlabki (1898 yilda) ma`lumotlarni bergan.