TURKISTONDA MUSTABID SOVET HOKIMIYATINING O‘RNATILISHI. SOVET HOKIMIYATINING O‘ZBEKISTONDA AMALGA OSHIRGAN IJTIMOIY-IQTISODIY SIYOSATI Reja: 1. 1917 yil fevral inqilobining Turkistonga ta’siri 2. Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o‘rnatilishi 3. Turkiston muxtoriyati. Farg‘ona vodiysida sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakatning boshlanishi. 4. Buxoro amirligi va Xiva xonligidagi siyosiy vaziyat. 5. Sovet hokimiyatining O‘zbekistonda yuritgan iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy tadbirlari va ularning mustamlakachilik mohiyati. 1. -1917 yil 28 fevralda inqilob tug‘risidagi xabar Turkistonga ham yetib keldi.. -1917 yil 4-martda Nikolay 2 taxtdan voz kechdi. -1917 yil 5-martda Toshkentda namoyish bo‘lib o‘tdi. -1917 yil 10-martda Rossiyada chorizm rasman ag‘darilganligi e’lon kilindi. -1917 yil 31-martda Turkiston general gubernatorligi ham rasman tugatildi. -1917 yil 14-martda Toshkentda mahalliy milliy siyosiy tashkilot – “Sho‘royi Islom” tashkil topdi. Unga 15 kishidan iborat rayosat saylandi.Bular:Munavvarqori, Fitrat, Abdulvohidqori, Mirkomilboy, Ahmadbek xoji, Ubaydullaxo‘ja, Shokirjon Rahimiy, Ashurali Zohiriy, Salimxon Tillaxonov va b. -1917 yil 7-aprelda Muvaqqat hukumat qarori bilan kadet Shepkin raisligida Turkiston qo‘mitasi tuzildi. -Mahalliy aholi asosan musulmon ulamolari va jadidlari tashabbusi bilan tashkil etilgan Musulmon ishchi, dehqon deputatlari Sovetlariga ergashdilar. Bunday Sovetlar Toshkent, Samarqand, Sirdaryo, Farg‘ona va Andijonda ham tashkil topdi. -“Sho‘royi Islom” tashabbusi bilan aprel oyida Toshkentda Butunturkiston o‘lka musulmonlarining 1-qurultoyi chaqirildi. Unda hokimiyat masalasi muhokama qilinib , Rossiya tarkibida Turkiston muxtoriyatini tuzish g‘oyasi ilgari surildi.Qurultoyda Turkiston o‘lka musulmonlari Kengashi tashkil topdi. Unga Mustafo Cho‘qaev rais etib saylandi. -“Sho‘royi Islom” ichida birlashish jarayonlari og‘ir kechdi. Bir guruh sho‘rochilar muxtoriyatdan farqli o‘laroq, mustaqil Turkiston jumxuriyatini tuzishni yoqlab chiqdilar. -1917 yil iyun oyiga kelib, “Sho‘royi islom”dan “Sho‘royi ulamo” ajralib chiqdi. -1917 yil 12-15 sentyabr Toshkentda O‘lka musulmonlarining 2-qurultoyi chaqirildi va yana muxtoriyat masalasi ko‘rib chiqildi. 2. 1917 yil 26 oktyabr Rossiyada ro‘y bergan voqealar tarix manzarasini butunlay o‘zgartirib yubordi. Bu yerda Rossiya Muvaqqat hukumati ag‘darildi. Hokimiyat Lenin boshchiligidagi bolsheviklar quliga o‘tdi. Lenin boshchiligida Rossiya Xalk Komissarlari Soveti tuzildi va joylarda xam shunday Sovetlar tuzila boshlandi. Oktyabr tuntarilishi haqidagi xabarlar 2-noyabrda Toshkentga ham yetib keldi. Bu yerda ishchi, askar va dehqon deputatlari soveti hokimiyatni qulga olishga intildi. -1917 yil 12-15 noyabrda “Ulamo”chilar tashabbusi bilan O‘lka musulmonlarining 3-qurultoyi chaqirilib, yana hokimiyat masalasi ko‘rib chiqildi. -Bu orada 15-22 kunlari Toshkentda Turkiston ishchi, askar va dehqon deputatlari Sho‘rolarining 3-qurultoyi chaqirilib, unda Kolesov boshchiligida Turkiston Xalq Komissarlari Soveti tashkil etildi. Turkistonda butun siyosiy hokimiyat ana shu Sovetlar qo‘liga o‘tdi. Mazkur hukumat tarkibiga birorta mahalliy millat vakili 3.Shu bilan birga Toshkentda harbiy holat e’lon qilinganligi uchun 1917 kiritilmagan edi. 3. Shu munosabat bilan 1917 yil 25-29 noyabr kunlari Qo‘qonda O‘lka musulmonlarining favqulodda 4-qurultoyi chaqirildi. 27-noyabr kuni “Turkiston muxtoriyati” nomli yangi milliy hukumat tuzilganligi e’lon qilindi Unda 54 kishidan iborat oliy organ – Xalq Majlisi(parlament) tuzildi. -Bu hokimiyat garchi xalq xohish irodasi bilan tuzilgan bo‘lsa-da, u Sho‘rolarga yoqmadi. Turkiston muxtoriyati bor-yo‘g‘i 72 kun yashadi,xolos. -1918 yil fevralda Turkiston muxtoriyati tor-mor etilib, Qo‘qon o‘t ichida qoldi, qirg‘in o‘tkazilib, 10.000 kishi qurbon bo‘ldi. Qo‘qon atrofidagi qishloqlarga jazo otryadlari yuborildi. Xalq o‘rtasida Sovetlarga qarshi ishonchsizlik, nafrat avj oldi.Ana shu tariqa Farg‘onada Sovetlarga qarshi istiqlolchilik harakati yuzaga keldi.Xalk o‘z rahnomalari boshchiligida mustaqillik uchun muqaddas urushga otlandi -Bu harakat bir necha bosqichda – 1918 yildan to 30-yillar o‘rtalarigacha davom etdi. Uni o‘z vaqtida soxtalashtirishga urinilib, “bosmachilik harakati” deb nomlashgacha bordilar. Mustaqillik tufayligina haqiqat qaror topdi. Milliy istiqolchilik harakati – Dastlabki guruhlar – Qo‘qon atrofidagi Bachqir qishlog‘ida tashkil topdi. Unga Katta va Kichik Ergashlar rahbarlik qildi. - Marg‘ilonda sobiq militsiya boshlig‘i Madaminbek (1822-1920yy.) kurash boshladi. - 1918 yil o‘rtalarida Farg‘onada yuzga yaqin qo‘rboshilar o‘z guruhlariga ega edi. Bu guruhlarda 15.000 yigit bor edi. - 1919 yil yozi- kuzida Farg‘onada istiqlolchilik harakati eng yuksak cho‘qqiga ko‘tarildi. Jalolobod, O‘sh, Eski Marg‘ilon qizil qo‘shinlardan tozalandi. - 1919 yil 22 oktyabrda Farg‘ona vodiysining Ergashtom ovulida Farg‘ona muvaqqat hukumati tuzildi. Madaminbek hukumat boshlig‘i va Oliy bosh qo‘mondon etib saylandi. - 1919 yil Madaminbek qo‘lida 30.000, Shermuhammadbek qo‘lida 20.000, Ergash qo‘lida 8.000 askar bor edi. - Bolsheviklar 1918-1919 y.y. Chustda, Bozorqo‘rg‘onda, Qo‘qonqishloqda va So‘zoqda katta qirg‘in o‘tkazdilar. - 1920 yil bahorida qizil qo‘shinlarga madad kuchlari yetib kelib, ular yana hujumga o‘tdilar. - Madaminbek 1920 yil 6 martda 2-Turkiston o‘qchi diviziyasi boshlig‘i Veryovkin – Raxalskiy bilan Farg‘onada yarash bitimini imzoladi. - Shermuhammadbek Madaminbekni xoinlikda ayblab, 1920 yil 14 mayda Qorovul qishlog‘i yaqinida o‘ldirtirib yubordi. - 1920 yili yozi-kuzida istiqlolchilik harakati yangi bosqichga kirdi. - Istiqlolchilar 1920 yil 3 mayda Oltiariq tumanidagi G‘aribota qishlog‘ida navbatdagi qurultoyni o‘tkazib, Shermuhammadbek boshchiligida Turkiston muvaqqat hukumatini tuzdilar. - 1921 yil 13 sentyabrda Farg‘onada favqulotda holat e’lon qilindi. Boshqacha aytganda harbiy diktatura o‘rnatildi. - 1922 yil oxirida Turkiston muvaqqat hukumati tarqalib ketdi. - Shermuxammadbek 1923 yili Afg‘oniston tomonga o‘tib ketdi. 1970 yil Turkiyada vafot etdi. - 1923-24 yy. Farg‘ona istiqlolchilik harakatiga Islom Pahlavon, Yormat Mahsumlar rahbarlik qildilar. - 1924 yil oxiriga kelib, Farg‘ona istiqlolchilik harakatining birinchi bosqichi o‘z nihoyasiga yetdi. - 1925-35 yy. Istiqlolchilik harakatining ikkinchi bosqichi bo‘lib o‘tdi. - Turkiston istiqlolchilik harakatining g‘oyaviy rahbarlari: jadidlar, ziyolilar edi (Nosirxonto‘ra, Sadriddin Mahsum, Jo‘raqul Jonuzoqov, Ahmad Zaki Validiy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvarqori va b.). - 1920 yil Buxoroda “Milliy ittixod” (F.Xo‘jaev boshchiligida) - 1921 yili Buxoroda Turkiston milliy birligi (Validiy boshchiligida) - 1922 yili Toshkentda “Milliy istiqlol” (Munavvarqori boshchiligida) mahalliy tashkilotlar tashkil topib, ular istiqlolchilik harakatini qo‘llab-quvvatlab turdilar. 1918-35 yillar ichida ro‘y bergan istiqlolchilik harakatining mag‘lubiyatga uchrash sabablari nimada edi? 1) Istiqlolchilar katta va qudratli davlatga qarshi kurash boshlagan edilar. 2) Istiqlolchilarda muntazam armiya yo‘q edi. 3) Buxoro amirligi va Xiva xonligi istiqlolchilarga yetarli yordam bera olmadi. 4) Istiqlolchilik harakati tarqoq holda olib borildi va tez- tez bo‘linishlar . ikkilanishlar yuz berib turdi. 5) Erk uchun otlangan muhojirlar iqtisodiy jihatdan yaxshi ta’minlanmagan edi. 6) Ayrimlar Sho‘rolar tomoniga o‘tib, sotqinlik qildilar. 7) Istiqlolchilarga musulmon davlatlari yordam bermadi, Yevropa davlatlari esa , birinchi jahon urushida band edi va x. 1918-35 yillarda yuz bergan istiqlolchilik harakatidan qanday saboqlar kelib chiqadi: 1) Har bir xalq o‘z mustaqilligi uchun kurashmog‘i shart.Aks holda, hech narsaga erishib bo‘lmaydi. 2) Milliy mustaqillikka erishish uchun milliy birlik bo‘lmog‘i lozim. 3) Eng og‘ir jinoyat – bu Vatangga xiyonat qilishdir. 4) Istiqlol uchun kurashgan fidoiylarni tarix, xalq hech qachon unutmaydi Sovet hokimiyating O‘zbekistonda yuritgan iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy tadbirlar va ularning mustamlakachilik mohiyati 1. Turkiston muxtoriyati tor-mor etilgach, Turkistonda Sovetlar shaklidagi Turkiston ASSR tashkil topdi(1918 y., 30-aprel). 1920 yili Buxoroda amirlik tuzumi ag‘daralib, BXR, Xorazmda xonlik ag‘darilib, XXR tashkil etildi. Sho‘rolar chekka milliy o‘lkalarga bepisand qarab, “ Bo‘lib tashla va hukmronlik qil!” tarzida milliy siyosat olib bordi. 1924 yil O‘rta Osiyoda o‘tkazilgan milliy davlat chegaralanishi natijasida mintaqada 5 ta Sovet respublikalari tashkil topdi.Ular keyinchalik, 1922 tashkil topgan SSSR tarkibiga kiritildi. Milliy respublikalarning ma’muriy, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayoti markaz andozasiga mostlab tuzib chiqildi. Bu esa, keyinchalik, o‘ta markazlashgan totalitar hamda ma’muriy-buyruqbozlik tizimini qaror topishiga olib keldi.Ijtimoiy-siysiy hayotda partiya byurokratik apparati tobora kuchayib, siyosiy hayotni mafkuralashtirish yanada chuqurlashib bordi. Bu jarayonlar Stalin shaxsiga sig‘inish bilan bog‘liq og‘ir vaziyatda kechdi. Shu tariqa, 20-yillavr oxiri va 30-yillar boshiga kelib, mamlakatda totalitar, ma’muriy-buyruqbozlik tuzumi qaror topdi. 2. Iqtisodiy sohada Sho‘rolar 1921 yildan boshlab YaISni olib bordi.Bu esa Oktyabr o‘zgarishidan keyin yuzaga kelgan “harbiy kommunizm” siyosatidan farq qilib, oziq-ovqat razvyorskasini oziq-ovqat solig‘iga almashtirishni anglatar edi.Natijada, mamlakatda kooperatsiyalar, shirkatlar, qo‘shma korxonalar tashkil topdi. YaIS birmuncha ijobiy o‘zgarishlarga olib keldi. Tiklanish davri tugab(1925), partiyaning 14-se’zdi mamlakatda “sotsialistik sanoatlashtirish”davrini e’lon qildi. O‘zbekiston hanuz agrar respublika bo‘lib, xalq xo‘jaligida agrar soha ulushi 62,61 fozni tashkil etardi.Respublikadagi mavjud sanoat ishlab chiqarishining 90 foizi qishloq xo‘jalik xoi-ashyosini ishlashga ixtisoslashgan edi. Ma’lumotlarga qaraganda, 1928 yilda O‘zbekistondagi mavjud korxonalarning 81,7 foizi ittifoqqa tegishli, 14,5 foizi respublikaga, 3,8 foizi mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan. Ana shu yillavrda O‘zbekistonda 289 sanoat korxonasi bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish neft sohasida 2,5, metal ishlab chiqarishda 6, sement ishlab chiqarishda 3,5 baravar oshdi. 1931 yili Toshkent qishloq xo‘jalik zavodi; 1932 yili Quvasoy sement zavodi; 1937 yili Chirchiq elektrokimyo, Toshkent to‘qimachilik kombinatlari ishga tushirildi Chirchiq, Bo‘zsuv GESlari qurildi.Elektr energiyasi ishlab chiqarish 482 mln. kilovattga yetdi. 30-yillar oxirida respublikada 1445 ta har xil sanoat korxonalari mavjud bo‘lib, ularda 142 ming ishchi mehnat qilardi. -1927 yilda partiya tashabbusi bilan qishloq xo‘jaligini jamoalashtirishga, soddaroq qilib aytganda, kolxoz va sovxozlar tashkil etish bilan bog‘liq siyosatga keng yo‘l ochildi.Stalinning 1927 yilda yozilgan “Buyuk burilish yili” degan maqolasida qishloq xo‘jaligini yoppasiga jamoalashtrish siyosati nazariy jithatdan asoslab berildi. 1929 yili Stalin “Yoppasiga jamoalashtirish asosida quloqlarni sinf sifatida tugatish” shiorini o‘rtaga tashladi.1930 yili O‘zkompartiyaning “Kollektivlashtirish va kuloq xo‘jaliklarini tugatish to‘g‘risida” gi qarori e’lon qilindi.Natijada, qishloq hayotidagi asriy an’analarga putur yetdi, qishloqning ishbilarmon va tadbirkor qatlami quvg‘in qilindi, zo‘ravonlik asosida kolxoz va sovxozlar tashkil etila boshlandi. 1930 yillarga kelib, respublikadagi dehqon xo‘jaliklarining 47 foizi jamoalashtirildi. Ma’lumotlarga ko‘ra, 1930 yili 264 quloq va boy xo‘jaliklar tugatildi. Umuman, so‘nggi uch yil ichida “quloq” qilingan xo‘jaliklarning soni 5,5 mingtaga yetgan. 1939 yilgav kelib, Respublikada yakka xo‘jaliklar butkul barham topdi. 3. 20-30-yillarda O‘zbekistonda maorif ishiga katta e’tibor berilib, 3,5,7 yillik umumiy ta’lim e’lon qilindi. 1925 yilrespublikada eski maktablar, vaqf ta’limi tugatildi. “Din – afyun” deb e’lon qilindi.Masjidlar, madrasalar yopilib, aholining ruxoniy qatlami tazyiq ostiga olindi. Adabiyot va san’at sohasida”Shaklan milliy, mazmunan sotsialistik” uslub joriy etildi. O‘zbek tilining ijtimoiy maqei pasayib, o‘zbek alifbosi 30-40 yillarda ikki bor o‘zgartirildi. 1927 yildan O‘zbekistonda xotin-qizlarni ozodlikka chiqarish bilan bog‘liq “Hujum” harakati boshlandi. Bularning barchasi Turkistonda asrlar bo‘yi tarixan tarkib topgan ma’naviy- madaniy an’analargan katta zarar yetkazdi. Kommunistk mafkuraga asoslangan evrilishlar natijasida milliy ziyolilar, ijodkorlar va umuman, respublika ma’naviy hayoti og‘ir kunlarga qoldi. Bularning barchasi 20-yillar oxiri 30-yillar boshlaridagi ommaviy qatag‘onlarga asos bo‘lib xizmat qildi. 30-yillar o‘rtalariga kelib, sobiq “Sho‘rolar mamlakatida sotsializm to‘la g‘alaba qozondi” deb e’lon qilingach, ijtimoiy-siyosiy sohada muqobil fikrga ega bo‘lgan barcha kishilar “vatan xoini”, “xalq dushmani” sifatida ommaviy ravishda qirg‘in qilina boshlandi. Ma’lumotlarga ko‘ra, 1937-39 yillarda O‘zbekiston Ichki Ishlar Xalq Komissarligi tomonidan 41 ming kishi qamoqqa olingan, shundan 37 ming nafari sudlangan, 7 ming nafari otib tashlangan. 1930-33 yillarda 5,5 ming dehqon xo‘jaliklari quloq qilingan bo‘lsa, 31,7mingi qatag‘on qilindi. 1936-40 yillarda Respublika bo‘yicha yozuvchi, jurnalist dalat va jamoat arboblaridan 5.758 ming kishi qamoqqa olindi, 4.811 tasi otib tashlandi. “18 lar guruhi” , “Qosimovchilik”, “Inog‘omovchilik” kabi to‘qima jinoiy ishlar ostida yuzlab milliy rahbar kadrlar , ziyolilar va ijodkorlar jismonan yo‘q qilindi. Garchi 50-yillarda ular rasman oqlangan bo‘lsalar-da, biroq ularning nomlari to‘liq tiklanmadi. Va nihoyat, mustaqillik tufayligina 30-50 yillarda qatag‘onga uchragan begunoh kishilarning nomi va xotirasi chinakamiga tiklandi. Ularga atab Toshkennt shahrida “Shahidlar xiyoboni”(2000 y.), “Qatag‘on qurbonlari xotirasi” davlat muzeylari ochildi