ТУРКИСТОНДА МУСТАБИД СОВЕТ ҲОКИМИЯТИНИНГ ЎРНАТИЛИШИ. СОВЕТ ҲОКИМИЯТИНИНГ ЎЗБЕКИСТОНДА АМАЛГА ОШИРГАН ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ СИЁСАТИ Режа: 1. 1917 йил феврал инқилобининг Туркистонга таъсири 2. Туркистонда мустабид совет ҳокимиятининг ўрнатилиши 3. Туркистон мухторияти. Фарғона водийсида совет ҳокимиятига қарши қуролли ҳаракатнинг бошланиши. 4. Бухоро амирлиги ва Хива хонлигидаги сиёсий вазият. 5. Совет ҳокимиятининг Ўзбекистонда юритган иқтисодий, ижтимоий ва маданий тадбирлари ва уларнинг мустамлакачилик моҳияти. 1. -1917 йил 28 февралда инқилоб туғрисидаги хабар Туркистонга ҳам етиб келди.. -1917 йил 4-мартда Николай 2 тахтдан воз кечди. -1917 йил 5-мартда Тошкентда намойиш бўлиб ўтди. -1917 йил 10-мартда Россияда чоризм расман ағдарилганлиги эълон килинди. -1917 йил 31-мартда Туркистон генерал губернаторлиги ҳам расман тугатилди. -1917 йил 14-мартда Тошкентда маҳаллий миллий сиёсий ташкилот – “Шўройи Ислом” ташкил топди. Унга 15 кишидан иборат раёсат сайланди.Булар:Мунавварқори, Фитрат, Абдулвоҳидқори, Миркомилбой, Аҳмадбек хожи, Убайдуллахўжа, Шокиржон Раҳимий, Ашурали Зоҳирий, Салимхон Тиллахонов ва б. -1917 йил 7-апрелда Муваққат ҳукумат қарори билан кадет Шепкин раислигида Туркистон қўмитаси тузилди. -Маҳаллий аҳоли асосан мусулмон уламолари ва жадидлари ташаббуси билан ташкил этилган Мусулмон ишчи, деҳқон депутатлари Советларига эргашдилар. Бундай Советлар Тошкент, Самарқанд, Сирдарё, Фарғона ва Андижонда ҳам ташкил топди. -“Шўройи Ислом” ташаббуси билан апрел ойида Тошкентда Бутунтуркистон ўлка мусулмонларининг 1-қурултойи чақирилди. Унда ҳокимият масаласи муҳокама қилиниб , Россия таркибида Туркистон мухториятини тузиш ғояси илгари сурилди.Қурултойда Туркистон ўлка мусулмонлари Кенгаши ташкил топди. Унга Мустафо Чўқаев раис этиб сайланди. -“Шўройи Ислом” ичида бирлашиш жараёнлари оғир кечди. Бир гуруҳ шўрочилар мухториятдан фарқли ўлароқ, мустақил Туркистон жумхуриятини тузишни ёқлаб чиқдилар. -1917 йил июнь ойига келиб, “Шўройи ислом”дан “Шўройи уламо” ажралиб чиқди. -1917 йил 12-15 сентябрь Тошкентда Ўлка мусулмонларининг 2- қурултойи чақирилди ва яна мухторият масаласи кўриб чиқилди. 2. 1917 йил 26 октябр Россияда рўй берган воқеалар тарих манзарасини бутунлай ўзгартириб юборди. Бу ерда Россия Муваққат ҳукумати ағдарилди. Ҳокимият Ленин бошчилигидаги большевиклар қулига ўтди. Ленин бошчилигида Россия Халк Комиссарлари Совети тузилди ва жойларда хам шундай Советлар тузила бошланди. Октябрь тунтарилиши ҳақидаги хабарлар 2-ноябрда Тошкентга ҳам етиб келди. Бу ерда ишчи, аскар ва деҳқон депутатлари совети ҳокимиятни қулга олишга интилди. -1917 йил 12-15 ноябрда “Уламо”чилар ташаббуси билан Ўлка мусулмонларининг 3-қурултойи чақирилиб, яна ҳокимият масаласи кўриб чиқилди. -Бу орада 15-22 кунлари Тошкентда Туркистон ишчи, аскар ва деҳқон депутатлари Шўроларининг 3-қурултойи чақирилиб, унда Колесов бошчилигида Туркистон Халқ Комиссарлари Совети ташкил этилди. Туркистонда бутун сиёсий ҳокимият ана шу Советлар қўлига ўтди. Мазкур ҳукумат таркибига бирорта маҳаллий миллат вакили 3.Шу билан бирга Тошкентда ҳарбий ҳолат эълон қилинганлиги учун 1917 киритилмаган эди. 3. Шу муносабат билан 1917 йил 25-29 ноябрь кунлари Қўқонда Ўлка мусулмонларининг фавқулодда 4-қурултойи чақирилди. 27-ноябрь куни “Туркистон мухторияти” номли янги миллий ҳукумат тузилганлиги эълон қилинди Унда 54 кишидан иборат олий орган – Халқ Мажлиси(парламент) тузилди. -Бу ҳокимият гарчи халқ хоҳиш иродаси билан тузилган бўлса-да, у Шўроларга ёқмади. Туркистон мухторияти бор-йўғи 72 кун яшади,холос. -1918 йил февралда Туркистон мухторияти тор-мор этилиб, Қўқон ўт ичида қолди, қирғин ўтказилиб, 10.000 киши қурбон бўлди. Қўқон атрофидаги қишлоқларга жазо отрядлари юборилди. Халқ ўртасида Советларга қарши ишончсизлик, нафрат авж олди.Ана шу тариқа Фарғонада Советларга қарши истиқлолчилик ҳаракати юзага келди.Халк ўз раҳномалари бошчилигида мустақиллик учун муқаддас урушга отланди -Бу ҳаракат бир неча босқичда – 1918 йилдан то 30-йиллар ўрталаригача давом этди. Уни ўз вақтида сохталаштиришга уринилиб, “босмачилик ҳаракати” деб номлашгача бордилар. Мустақиллик туфайлигина ҳақиқат қарор топди. Миллий истиқолчилик ҳаракати – Дастлабки гуруҳлар – Қўқон атрофидаги Бачқир қишлоғида ташкил топди. Унга Катта ва Кичик Эргашлар раҳбарлик қилди. - Марғилонда собиқ милиция бошлиғи Мадаминбек (1822-1920йй.) кураш бошлади. - 1918 йил ўрталарида Фарғонада юзга яқин қўрбошилар ўз гуруҳларига эга эди. Бу гуруҳларда 15.000 йигит бор эди. - 1919 йил ёзи- кузида Фарғонада истиқлолчилик ҳаракати энг юксак чўққига кўтарилди. Жалолобод, Ўш, Эски Марғилон қизил қўшинлардан тозаланди. - 1919 йил 22 октябрда Фарғона водийсининг Эргаштом овулида Фарғона муваққат ҳукумати тузилди. Мадаминбек ҳукумат бошлиғи ва Олий бош қўмондон этиб сайланди. - 1919 йил Мадаминбек қўлида 30.000, Шермуҳаммадбек қўлида 20.000, Эргаш қўлида 8.000 аскар бор эди. - Большевиклар 1918-1919 й.й. Чустда, Бозорқўрғонда, Қўқонқишлоқда ва Сўзоқда катта қирғин ўтказдилар. - 1920 йил баҳорида қизил қўшинларга мадад кучлари етиб келиб, улар яна ҳужумга ўтдилар. - Мадаминбек 1920 йил 6 мартда 2-Туркистон ўқчи дивизияси бошлиғи Верёвкин – Рахальский билан Фарғонада яраш битимини имзолади. - Шермуҳаммадбек Мадаминбекни хоинликда айблаб, 1920 йил 14 майда Қоровул қишлоғи яқинида ўлдиртириб юборди. - 1920 йили ёзи-кузида истиқлолчилик ҳаракати янги босқичга кирди. - Истиқлолчилар 1920 йил 3 майда Олтиариқ туманидаги Ғарибота қишлоғида навбатдаги қурултойни ўтказиб, Шермуҳаммадбек бошчилигида Туркистон муваққат ҳукуматини туздилар. - 1921 йил 13 сентябрда Фарғонада фавқулотда ҳолат эълон қилинди. Бошқача айтганда ҳарбий диктатура ўрнатилди. - 1922 йил охирида Туркистон муваққат ҳукумати тарқалиб кетди. - Шермухаммадбек 1923 йили Афғонистон томонга ўтиб кетди. 1970 йил Туркияда вафот этди. - 1923-24 йй. Фарғона истиқлолчилик ҳаракатига Ислом Паҳлавон, Ёрмат Маҳсумлар раҳбарлик қилдилар. - 1924 йил охирига келиб, Фарғона истиқлолчилик ҳаракатининг биринчи босқичи ўз ниҳоясига етди. - 1925-35 йй. Истиқлолчилик ҳаракатининг иккинчи босқичи бўлиб ўтди. - Туркистон истиқлолчилик ҳаракатининг ғоявий раҳбарлари: жадидлар, зиёлилар эди (Носирхонтўра, Садриддин Маҳсум, Жўрақул Жонузоқов, Аҳмад Заки Валидий, Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпон, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунавварқори ва б.). - 1920 йил Бухорода “Миллий иттиход” (Ф.Хўжаев бошчилигида) - 1921 йили Бухорода Туркистон миллий бирлиги (Валидий бошчилигида) - 1922 йили Тошкентда “Миллий истиқлол” (Мунавварқори бошчилигида) маҳаллий ташкилотлар ташкил топиб, улар истиқлолчилик ҳаракатини қўллаб-қувватлаб турдилар. 1918-35 йиллар ичида рўй берган истиқлолчилик ҳаракатининг мағлубиятга учраш сабаблари нимада эди? 1) Истиқлолчилар катта ва қудратли давлатга қарши кураш бошлаган эдилар. 2) Истиқлолчиларда мунтазам армия йўқ эди. 3) Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги истиқлолчиларга етарли ёрдам бера олмади. 4) Истиқлолчилик ҳаракати тарқоқ ҳолда олиб борилди ва тез- тез бўлинишлар . иккиланишлар юз бериб турди. 5) Эрк учун отланган муҳожирлар иқтисодий жиҳатдан яхши таъминланмаган эди. 6) Айримлар Шўролар томонига ўтиб, сотқинлик қилдилар. 7) Истиқлолчиларга мусулмон давлатлари ёрдам бермади, Европа давлатлари эса , биринчи жаҳон урушида банд эди ва х. 1918-35 йилларда юз берган истиқлолчилик ҳаракатидан қандай сабоқлар келиб чиқади: 1) Ҳар бир халқ ўз мустақиллиги учун курашмоғи шарт.Акс ҳолда, ҳеч нарсага эришиб бўлмайди. 2) Миллий мустақилликка эришиш учун миллий бирлик бўлмоғи лозим. 3) Энг оғир жиноят – бу Ватангга хиёнат қилишдир. 4) Истиқлол учун курашган фидоийларни тарих, халқ ҳеч қачон унутмайди Совет ҳокимиятинг Ўзбекистонда юритган иқтисодий, ижтимоий ва маданий тадбирлар ва уларнинг мустамлакачилик моҳияти 1. Туркистон мухторияти тор-мор этилгач, Туркистонда Советлар шаклидаги Туркистон АССР ташкил топди(1918 й., 30-апрель). 1920 йили Бухорода амирлик тузуми ағдаралиб, БХР, Хоразмда хонлик ағдарилиб, ХХР ташкил этилди. Шўролар чекка миллий ўлкаларга беписанд қараб, “ Бўлиб ташла ва ҳукмронлик қил!” тарзида миллий сиёсат олиб борди. 1924 йил Ўрта Осиёда ўтказилган миллий давлат чегараланиши натижасида минтақада 5 та Совет республикалари ташкил топди.Улар кейинчалик, 1922 ташкил топган СССР таркибига киритилди. Миллий республикаларнинг маъмурий, иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий ҳаёти марказ андозасига мостлаб тузиб чиқилди. Бу эса, кейинчалик, ўта марказлашган тоталитар ҳамда маъмурий-буйруқбозлик тизимини қарор топишига олиб келди.Ижтимоий-сийсий ҳаётда партия бюрократик аппарати тобора кучайиб, сиёсий ҳаётни мафкуралаштириш янада чуқурлашиб борди. Бу жараёнлар Сталин шахсига сиғиниш билан боғлиқ оғир вазиятда кечди. Шу тариқа, 20-йиллавр охири ва 30-йиллар бошига келиб, мамлакатда тоталитар, маъмурий-буйруқбозлик тузуми қарор топди. 2. Иқтисодий соҳада Шўролар 1921 йилдан бошлаб ЯИСни олиб борди.Бу эса Октябрь ўзгаришидан кейин юзага келган “ҳарбий коммунизм” сиёсатидан фарқ қилиб, озиқ-овқат развёрскасини озиқ-овқат солиғига алмаштиришни англатар эди.Натижада, мамлакатда кооперациялар, ширкатлар, қўшма корхоналар ташкил топди. ЯИС бирмунча ижобий ўзгаришларга олиб келди. Тикланиш даври тугаб(1925), партиянинг 14-сеъзди мамлакатда “социалистик саноатлаштириш”даврини эълон қилди. Ўзбекистон ҳануз аграр республика бўлиб, халқ хўжалигида аграр соҳа улуши 62,61 фозни ташкил этарди.Республикадаги мавжуд саноат ишлаб чиқаришининг 90 фоизи қишлоқ хўжалик хои-ашёсини ишлашга ихтисослашган эди. Маълумотларга қараганда, 1928 йилда Ўзбекистондаги мавжуд корхоналарнинг 81,7 фоизи иттифоққа тегишли, 14,5 фоизи республикага, 3,8 фоизи маҳаллий аҳамиятга эга бўлган. Ана шу йиллаврда Ўзбекистонда 289 саноат корхонаси бўлиб, маҳсулот ишлаб чиқариш нефть соҳасида 2,5, метал ишлаб чиқаришда 6, цемент ишлаб чиқаришда 3,5 баравар ошди. 1931 йили Тошкент қишлоқ хўжалик заводи; 1932 йили Қувасой цемент заводи; 1937 йили Чирчиқ электрокимё, Тошкент тўқимачилик комбинатлари ишга туширилди Чирчиқ, Бўзсув ГЕСлари қурилди.Электр энергияси ишлаб чиқариш 482 млн. киловаттга етди. 30-йиллар охирида республикада 1445 та ҳар хил саноат корхоналари мавжуд бўлиб, уларда 142 минг ишчи меҳнат қиларди. -1927 йилда партия ташаббуси билан қишлоқ хўжалигини жамоалаштиришга, соддароқ қилиб айтганда, колхоз ва совхозлар ташкил этиш билан боғлиқ сиёсатга кенг йўл очилди.Сталиннинг 1927 йилда ёзилган “Буюк бурилиш йили” деган мақоласида қишлоқ хўжалигини ёппасига жамоалаштриш сиёсати назарий житҳатдан асослаб берилди. 1929 йили Сталин “Ёппасига жамоалаштириш асосида қулоқларни синф сифатида тугатиш” шиорини ўртага ташлади.1930 йили Ўзкомпартиянинг “Коллективлаштириш ва кулоқ хўжаликларини тугатиш тўғрисида” ги қарори эълон қилинди.Натижада, қишлоқ ҳаётидаги асрий анъаналарга путур етди, қишлоқнинг ишбилармон ва тадбиркор қатлами қувғин қилинди, зўравонлик асосида колхоз ва совхозлар ташкил этила бошланди. 1930 йилларга келиб, республикадаги деҳқон хўжаликларининг 47 фоизи жамоалаштирилди. Маълумотларга кўра, 1930 йили 264 қулоқ ва бой хўжаликлар тугатилди. Умуман, сўнгги уч йил ичида “қулоқ” қилинган хўжаликларнинг сони 5,5 мингтага етган. 1939 йилгав келиб, Республикада якка хўжаликлар буткул барҳам топди. 3. 20-30-йилларда Ўзбекистонда маориф ишига катта эътибор берилиб, 3,5,7 йиллик умумий таълим эълон қилинди. 1925 йилреспубликада эски мактаблар, вақф таълими тугатилди. “Дин – афюн” деб эълон қилинди.Масжидлар, мадрасалар ёпилиб, аҳолининг рухоний қатлами тазйиқ остига олинди. Адабиёт ва санъат соҳасида”Шаклан миллий, мазмунан социалистик” услуб жорий этилди. Ўзбек тилининг ижтимоий мақеи пасайиб, ўзбек алифбоси 30-40 йилларда икки бор ўзгартирилди. 1927 йилдан Ўзбекистонда хотин-қизларни озодликка чиқариш билан боғлиқ “Ҳужум” ҳаракати бошланди. Буларнинг барчаси Туркистонда асрлар бўйи тарихан таркиб топган маънавий-маданий анъаналарган катта зарар етказди. Коммунистк мафкурага асосланган эврилишлар натижасида миллий зиёлилар, ижодкорлар ва умуман, республика маънавий ҳаёти оғир кунларга қолди. Буларнинг барчаси 20-йиллар охири 30-йиллар бошларидаги оммавий қатағонларга асос бўлиб хизмат қилди. 30-йиллар ўрталарига келиб, собиқ “Шўролар мамлакатида социализм тўла ғалаба қозонди” деб эълон қилингач, ижтимоий-сиёсий соҳада муқобил фикрга эга бўлган барча кишилар “ватан хоини”, “халқ душмани” сифатида оммавий равишда қирғин қилина бошланди. Маълумотларга кўра, 1937-39 йилларда Ўзбекистон Ички Ишлар Халқ Комиссарлиги томонидан 41 минг киши қамоққа олинган, шундан 37 минг нафари судланган, 7 минг нафари отиб ташланган. 1930-33 йилларда 5,5 минг деҳқон хўжаликлари қулоқ қилинган бўлса, 31,7минги қатағон қилинди. 1936-40 йилларда Республика бўйича ёзувчи, журналист далат ва жамоат арбобларидан 5.758 минг киши қамоққа олинди, 4.811 таси отиб ташланди. “18 лар гуруҳи” , “Қосимовчилик”, “Иноғомовчилик” каби тўқима жиноий ишлар остида юзлаб миллий раҳбар кадрлар , зиёлилар ва ижодкорлар жисмонан йўқ қилинди. Гарчи 50-йилларда улар расман оқланган бўлсалар- да, бироқ уларнинг номлари тўлиқ тикланмади. Ва ниҳоят, мустақиллик туфайлигина 30-50 йилларда қатағонга учраган бегуноҳ кишиларнинг номи ва хотираси чинакамига тикланди. Уларга атаб Тошкеннт шаҳрида “Шаҳидлар хиёбони”(2000 й.), “Қатағон қурбонлари хотираси” давлат музейлари очилди