Ilmiybaza.uz TURKISTONDA ROSSIYA IMPERIYASI MUSTAMLAKA BOSHQARUV TUZUMINNNG QAROR TOPISHI Reja: 1.Podsho Rossiyasining Turkistonni bosib olishi. 2.Rossiya imperiyasining Turkistondagi mustamlakachilik siyosati va uning oqibatlari. 3.Turkiston general-gubernatorligining harbiy-ma’muriy boshqaruv tizimi. 4. Mustamlaka boshqaruv tizimida sud va politsiya organlari funksiyalari. 5. Vassal Buxoro amirligi va Xiva xonligining siyosiy tuzumi Ilmiybaza.uz XVI asrning ikkinchi yarmiga kelib Rossiya podsholigi o’z hududlarini kengaytira borib Qozon, Ashtarxon (Astraxan) va Sibir xonliklarini bosib oldi. Shundan so’ng rus podsholarining O’rta Osiyo hududlariga qiziqishi kuchaya boshladi. Podsho hukumati bu hududlar haqida ma’lumot to’plash uchun 1558 yil aprelida “Moskva savdo kompaniyasi” vakili Antoni Jenkinsonni Richard va Robert Jonsonlar bilan birgalikda 1589 yil sentyabrigacha, 1620 yilda Ivan Xoxlovni, 1669 yilda B.A. Pazuxin va S.I. Pazuxinlarni, 1675 yilda V.A. Daudov boshchiligidagi elchilarni Buxoro, Xiva, Samarqand, Urganch va Balxga jo’natgan edi. Bu elchilarning asosiy maqsadlari O’rta Osiyo xonliklari va unga qo’shni bo’lgan hududlarning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va harbiy ahvoli, xalqaro aloqalari haqida ma’lumotlar to’plashdan iborat edi. Ammo, O’rta Osiyo hududlarini bosib olish uchun to’g’ridan to’g’ri amaliy harakatlar XVIII asr boshlarida, ya’ni, Pyotr I hukmronligi davrida boshlandi. Mang’ishloqlik turkman savdogari Xo’ja Nafas orqali Amudaryo sohili oltin qumlariga boyligi haqida xabarni eshitgan Pyotr I 1717 yilda knyaz Bekovich- Cherkasskiy ekspeditsiyasini 3000 dan ortiq qo’shin bilan Xiva xonligiga jo’natadi. Ammo, bu ekspeditsiya muvaffaqiyatli chiqmay, uning qo’shinlari Xiva xoni Sherg’ozixon tomonidan qirib tashlanadi. Shundan so’ng Pyotr I 1721 yilda Florio Beveni boshchiligidagi elchilarni Buxoroga jo’natadi. Italiyalik Rossiya josusi F. Beveniga elchilik niqobidagi o’z safari chog’ida iqtisodiy va geografik ahamiyatga molik yerlarni buxoroliklarga sezdirmasdan eslab qolish, Kaspiyga quyiladigan katta-katta daryolar va mavjud kemalar, shaharlar va istehkomlar haqida ma’lumotlar to’plash topshirilgan edi. Bundan tashqari F.Beneveni Buxoro xonligi qal’alari va qo’shinlarining umumiy soni, armiyasining tuzilishi va ahvoli, boshqarish usuli, Buxoroning Eron, Xivava Turkiya bilan munosabatlari haqida to’la ma’lumot to’plashi hamda Rossiyabilan Buxoro davlati o’rtasida savdo-sotiqni rivojlantirishda mavjudimkoniyatlarni aniqlash bilan birga, O’rta Osiyo daryolaridagi oltin zahiralari haqida ma’lumot to’plashi ham lozim edi. F Beneveni Buxoroda uch yildan ortiq yashab Buxoro va Xiva xonligining ichki va tashqi siyosati, iqtisodiyot, Ilmiybaza.uz tabiiiy boyliklari haqida ma’lumotlar to’plab 1825 yilda Rossiyaga qaytadi. XVIII asrning birinchi choragida ko’chmanchi qozoqlar Ural daryosi va Kaspiy dengizidan Xiva xonligi chegarasigacha bo’lgan hududda Katta, O’rta va Kichik juzga bo’lingan holda yashar edilar. Qozoq sultonlari o’rtasidagi urushlar ustiga, qalmoqlarning hujumlari qo’shilib, o’zaro qonli to’qnashuvlar bo’lib turgan. Undan tashqari 1723 yilgi ocharchilik qozoqlarni qiyin ahvolga solib qo’ydi. O’zaro urushlardan charchagan qozoq sultoni (Kichik juz) Abulxayrxon 1730 yilda Rossiyaga murojjat qilib, qozoqlarni Rossiya himoyasiga olishini so’radi. XVIII asrning birinchi yarmida barcha ko’chmanchi qozoqlar Rossiya tobeligiga olindi. Rossiya hukumati o’zbek xonliklarini bosib olish maqsadida butun XVIII asr mobaynida qozoq juzlari yashab turgan hududlarda 150 ga yaqin katta va kichik qal’alar qurdirib, platsdarm sifatidagi yangi shaharlarga (Omsk, Semipalatinsk, Ust- Kamenogorsk, Orenburg va boshq.) asos soldilar. XIX asr boshlariga kelib Yevropaning ba’zi davlatlari o’rtasida harbiy-siyosiy vaziyat keskinlashib ketganligi bois, 1806-1812 yillarda rus-turk, 1808-1809 yillarda rus –shved, 1805-1813 yillarda rus –fors, 1805-1812 rus-frantsuz urushlari bo’lib o’tdi. Buning natijasida Rossiya hukumatining o’zbek xonliklariga bo’lgan e’tibori kamaydi. Nikolay I (1825-1855 yy.) rus taxtiga o’tirgach vaziyat yana o’zgardi. Qozoq dashtlaridagi harbiy istehkomlar vositasida Rossiya imperiyasi Xiva xonligi hududlariga yaqinlashib kela boshladi. Rossiyaning o’zbek xonliklariga nisbatan siyosatini izchil amalga oshirish tarafdorlaridan biri bo’lgan Orenburg general-gubernatori V.A.Perovskiy podsho Nikolay I farmoniga ko’ra 1839 yilda 5 mingdan ziyod qurollangan qo’shin bilan Xiva xonligi ustiga yurish boshladi. Ammo, yo’ldagi og’ir shart-sharoitlar rus qo’shinlarining ahvolini qiyinlashtirdi. 1840 yilning boshlarida Xiva chegaralariga yetib kelgan Perovskiy qo’shinlari Xiva xoni Olloqulixonning o’zbek, qozoq va turkmanlardan iborat birlashgan qo’shinlari tomonidan tor –mor etildi. XIX asrning o’rtalarida jahonning yirik davlatlari o’rtasida yangi mustamlakalar uchun kurash qizib ketgan bir sharoitda Rossiya imperiyasi ham bu kurashlardan chetda qolmadi. Shu jihatdan bu davrda Angliya va Rossiya manfaatlari O’rta Osiyoda to’qnashdi. Ilmiybaza.uz Rossiya imperiyasi hukumati Angliyaning Turkiston va Kaspiy dengizining sharqiy tomonlarini egallab olishidan xavsirayotgan edilar. Chunki Angliya Afg’oniston va Hindiston orqali o’zbek xonliklari bilan savdo-sotiq va diplomatik aloqalar olib borar edi. Angliyaning asosiy maqsadi xonliklarni bosib olishga urinayotgan Rossiyaning rejalarini barbod qilish, o’zbek xonliklarini Rossiyaga qarshi birlashtirish hamda O’rta Osiyo bozorlarini egallash edi. Angliya o’z maqsadini amalga oshirishni tezlatish uchun turli yillarda Stoddart, Konolli, Byorn, Archi Todd, Abbot, Shekspir, Iosif Volf kabi ko’plab fors va turk tillarini yaxshi bilgan josuslarni o’zbek xonliklariga jo’natdi. Shuningdek, Angliya hukumati Turkiya bilan hamkorlikda O’rta Osiyo davlatlarini birlashtirishga ko’p harakat qildi. Ammo, ularning barcha harakatlari zoe ketdi. Chunki, o’zbek xonliklari o’rtasida nizolar kuchli edi. Undan tashqari Rossiya hukumati o’zbek xonliklarini bir-biriga qarshi gij- gijlatish siyosatini olib bordi. Rossiya hukumati O’rta Osiyo hududlarini bosib olishdan ko’proq manfaatdor bo’lib, bu manfaatdorlik bosqinchilik harakatlarini tezlashtirishga undar edi. Olimlarning fikrlariga ko’ra, quyidagi sabablar Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklarini bosib olishni tezlashtirgan edi: 1. Rossiyaning yengil sanoatini ta’minlab beruvchi arzon hom ashyo bazasining O’rta Osiyoda mavjudligi. 2. Qrim urushi (1853-1856 yy.) tufayli Qora dengiz portlarining Rossiya qo’lidan ketishi hamda uning o’rniga O’rta Osiyo xonliklarini egallash hisobiga to’ldirish. O’rta Osiyo orqali Eron, Afg’oniston, Xitoy, Hindiston kabi davlatlarda Angliyaning ta’sirini yo’qotib, bu davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalar o’rnatish. 3. Rossiyaning Yevropa bozorlari bilan raqobat qila olmasligi sababli ishlab chiqarilgan mahsulot uchun O’rta Osiyo bozorlarini egallashi lozim edi. 4. Rossiyada o’tkazilgan yer islohotlari tufayli qashshoqlashib qolgan aholini ko’chirib keltirish hamda ularni yer-suv bilan ta’minlash. Ilmiybaza.uz Shuningdek, Angliyaning O’rta Osiyo bozorlariga intilishi ham Rossiya hukumatini tashvishga solib qo’ygan edi. Shu bois ham xonliklarga bevosita chegaradosh bo’lganligidan foydalangan Chor Rossiyasi harbiy harakatlarni boshlab yubordi. 1853 yilda Orenburg general-gubernatori V.A.Perovskiy qo’shinlari Qo’qon xonligining strategik ahamiyatga ega bo’lgan Oqmachit (hozirgi Qizil O’rda) qal’asini kuch bilan egalladi. Qrim urushi tufayli to’xtab qolgan harbiy harakatlar 1860 yilning yozida yana jonlanib, polkovnik Simmerman boshchiligidagi rus qo’shinlari To’qmoq, keyin esa Pishpak (hoz. Bishkek) qal’alarini egalladilar. 1864 yilning may oyida Verniy qal’asidan (1854 yilda Almati ovuli yonida ruslar tomonidan qurilgan) yo’lga chiqqan polkovnik Chernyaev Avliyoota, Suzoq qal’alarini, iyul oyida Turkiston shahrini bosib oldi. Shundan so’ng Chimkent shahri qamal qilinib, bu yerda rus qo’shinlari Qo’qon sarkardasi Alimqul Amirilashkar zarbalariga duch keldilar. Ammo, harbiy- texnik jihatdan ustunlikka ega bo’lgan Chernyaev qo’shinlari 22 sentyabrda Chimkentni egallashga erishdilar. 1864 yilning oktyabrida Chernyaev qo’shinlari Toshkentga hujum boshladilar va shaharning sharqidagi Darvishak qopqa degan joyda mag’lubiyatga uchradilar. 1864-1865 yilning qishida Chernyaev Toshkentga yurish uchun harbiy tayorgarlik ko’rib, o’z qo’shinlarini Sibir va Orenburgdan yetib kelgan qurol-yarog’, qo’shimcha harbiy kuchlar bilan to’ldirdi. 1865 yil 28 aprelda Chernyaev Chirchiq daryosi bo’yidagi Niyozbek qal’asini egallab, bu yerdagi Toshkent shahrini suv bilan ta’minlab tutuvchi to’g’onni bo’zib tashladi. Toshkent mudofaasini tashkil etishda Alimqul sarkardaning xizmatlari katta bo’ldi. 8 may kuni Alimqul katta lashkar bilan Qo’qondan yetib 9 may kuni ruslar bilan jangga kirishdi. Ammo, Alimqul qattiq yarador bo’lib, halok bo’lgach toshkentliklar orasida sarosimalik boshlandi. 1865 yil 15 iyun kuni Toshkent zabt etildi. Shundan so’ng Chor Rossiyasi qo’shinlarining harbiy harakatlari Buxoro amirligiga qaratildi. 1866 yilda olib borilgan bosqinchilik urushlari natijasida (general Romanovskiy boshchiligida) amirlik hududlari egallana boshlandi. 1866 yil Ilmiybaza.uz may oyida Erjarda bo’lgan jangda amir Muzaffar yengilib Jizzahga qochdi. 19-22 may kunlari bo’lgan janglardan so’ng Romanovskiy qo’shinlari Xo’jandni egalladilar. Oktyabr oyida O’ratepa va Zomin bosib olindi. Jizzax shahri uchun qattiq janglar bo’lib 11-18 oktyabr kunlari bu shahar ham bosqinchilar tomonidan egallandi. 1868 yil 1 may kuni fon Kaufman boshchiligidagi rus qo’shinlari amirlikning yirik shaharlaridan biri bo’lgan Samarqandga yurish boshladilar. Cho’ponota tepaligida bo’lgan jangda amir qo’shinlari mag’lubiyatga uchradi va 2 may kuni Samarqand shahri egallandi. Amir Muzaffar asosiy kuchrlarni to’plab Samarqand tomon yurdi. Kaufman ham katta kuchlar bilan Buxoroga tomon harakatlandi. 2 iyun kuni Zirabuloqda har ikkala qo’shinlar o’rtasida jang bo’lib amir mag’lubiyatga uchradi. Amir Muzaffar va Kaufman qo’shinlari Zirabuloqda urushayotgan bir paytda Shahrisabz va Kitob beklari Jo’rabek va Bobobek hamda amirning o’g’li Abdumalik to’ra boshchiligida Samarqandda qoldirilgan rus qo’shinlariga qarshi kurash boshlandi. Ammo, Kaufman zudlik bilan Samarqandga qaytib bu harakatni bostirdi va Samarqandni talon-taroj qilishga buyruq berdi. 1868 yil 23 iyunga kelib, chorasiz qolgan amir Muzaffar Turkiston general –gubernatori fon Kaufman bilan sulh tuzishga majbur bo’ldi va Rossiya imperatorining vassaliga aylandi. Bu sulhga ko’ra, Buxoro amiri Rossiyaga katta miqdorda tovon puli (125 ming tilla) to’lab, Rossiya hukumatining roziligisiz tashqi aloqalar olib borishdan mahrum bo’ldi va Zarafshon daryosining yuqori qismidagi yerlar, Samarqand va Kattaqo’rg’on Rossiya tarkibiga kiritildi. 1872 yilning oxirlarida Rossiya hukumati Xiva xonligiga qarshi harbiy harakatlar boshlashga jiddiy qaror qabul qildi. Xivaga qarshi Orenburg, Mang’ishloq, Krasnovodsk va Kavkaz okrugi qo’shinlari ham jalb etildi. 1873 yilning bahorida 12 mingdan ortiq qo’shin va 56 ta to’p-zambaraklarga umumiy qo’mondonlik Kaufman zimmasiga yuklatilib, Xiva xonligiga yurish boshlandi. Xiva hukmdori Muhammad Rahimxon II masalani tinch yo’l bilan hal etishga urinishi behuda ketgach, harbiy kengash chaqirib, mudofaa rejalarini tuzadi va dushman istilochilariga qarshi kuchlarni safarbar etadi. Ammo, kuchlar va harbiy Ilmiybaza.uz tayyorgarlik nisbati teng emas edi. 1873 yil 18 may kuni Amudaryo bo’ylaridagi qattaq janglardan so’ng Xazorasp egallandi. Shundan so’ng rus qo’shinlari Qo’ng’irot, Xo’jayli, Mang’it qal’alarini egallab 29 may kuni Xivaga kirib keladilar. Xon Izmiqsho’r tarafdagi turkman ovuliga qochib ketadi. U Xivaga qaytib kelguniga qadar xon saroyidagi qimmatbaho buyumlar va 300 ta nodir qo’lyozma asarlar Peterburgga jo’natildi. 1873 yil 12 avgustda Xiva yaqinidagi Gandimiyon qishlog’ida fon Kaufman bilan Muhammad Rahimxon o’rtasida sulh shartnomasi (“Gandimiyon shartnomasi”) imzolandi. Bu shartnomaga ko’ra, Amudaryo quyi oqimining o’ng qirg’og’idagi yerlar Rossiya ixtiyoriga o’tdi. Rus kemalarining Amudaryo bo’ylab suzishlari uchun barcha imkoniyatlar yaratildi. Rus savdogarlari xonlik hududida erkin savdo qilish, Amudaryoning chap qirg’og’ida savdo omborlari qurish huquqini oldilar. Xiva xonligi Rossiyaning ruxsatisiz tashqi aloqalar olib borishdan mahrum etilib, vassalga aylandi. Xonlik zimmasiga 2.200 ming so’m tovon to’lash (20 yil muddatga) majburiyati yuklatildi. Rossiya savdo-sanoatchilari Xiva xonligida boj va majburiyatlardan ozod etilib,ularga xonlikda ko’chmas mulk sotib olishga ruxsat berildi. Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda o’z hukmronligini o’rnatish va boshqarish uchun mustamlakachilarning manfaatlarini himoya qiladigan mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy etish uchun barcha chora-tadbirlarni ko’rdilar. Chunki boshqaruv tizimi Rossiya hukumati uchun juda muhim bo’lib, bosib olingan joylarda mustamlakachilik siyosatini olib borishda asosiy tayanch hisoblangan. Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Turkiston ma’muriyati imperiyaning boshqa o’lkalari boshqaruvidan o’zining keskin harbiylashgani bilan alohida ajralib turadi. Rossiya hukumatining Turkiston o’lkasi uchun 1865-1916 yillar oralig’ida ishlab chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o’nta qonun loyihalari (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916 yillar) da va ularning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o’zgarishlarda ana shu holat o’z aksini topgan. Ilmiybaza.uz Toshkent shahri bosib olinganidan so’ng 1864-1865 yillarda bosib olingan hududlarda Orenburg general-gubernatorligi tarkibida (1865 y.) harbiy-lashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga asoslangan Turkiston viloyati tashkil etilib, unga general-mayor M.G.Chernyaev gubernator etib tayin-lanadi. Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865 yil 6 avgustda “Turkiston viloyatini boshqarish to’g’risidagi Muvaqqat Nizom” qabul qilinib, unga muvofiq harbiy va fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo’lida bo’limlarga bo’linib, ularni bo’lim boshliqlari boshqargan. Bo’lim boshlig’i bir vaqtning o’zida bo’lim harbiy komendanti ham hisoblangan. Bo’lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar bo’ysungan. Shuningdek, bu “Nizom” ga ko’ra, Turkiston viloyati gubernatori, “biy, oqsaqol, rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan lavozimiga tasdiqlash, bo’shatish, almashtirish vakolatiga ega bo’lgan”. Mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari joylarda tinchlikni saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o’rmon, suv inshootlarini qo’riqlash, o’troq va ko’chmanchi aholi o’rtasidagi janjallarni hal qilish, aholiga soliq va majburiyatlarni belgilash, ularni o’z vaqtida va o’z miqdorida to’lashni nazorat qilish, nazorat natijalarini bo’lim boshlig’iga yetkazishdan iborat bo’lgan. Mahalliy aholining o’troq hayot kechiruvchi qismida sud ishlari bo’yicha qozilar chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanishi lozim bo’lib, qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator o’zgartirish huquqiga ega bo’lgan. Ko’chmanchi aholining biy sudlari mahalliy aholi boshqaruvchilarining ruxsati bilan o’tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat qoidalari asosida ko’rilgan. 1865 yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg va G’arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi va umumiy ahvolini o’rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzilib, O’rta Osiyoga jo’natiladi. Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o’rganish hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar Ilmiybaza.uz to’plashdan iborat edi. Komissiya o’z ish jarayonida bosib olingan yerlardan quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi: 1. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir qo’lda to’plagan holda o’lkani boshqarish. 2. Siyosiy hokimiyatga ega bo’lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni yerli aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo’liga topshirish. 3. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo’lgan davlat manfaatlariga ziyon yetkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish. 4. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom ajratib qo’yish. Ko’rinib turibdiki, “Dasht komissiyasi” ning asosiy vazifasi mustamlakachilikka asoslangan o’lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga qaratilgan edi. Bu “Komissiya” tomonidan ishlab chiqilgan “Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar loyihasi” bo’yicha Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan qarorda quyidagilar qayd etilgan edi: 1. Loyihada ko’rsatilgan hududlarda Yettisuv va Sirdaryo viloyatlari tarkibida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilsin. 2. General-gubernatorga o’lkani boshqarish uchun loyihada nazarda tutilgan shtatlardan kelib chiqqan holda, boshqarish uchun amaldorlar olishga imkoniyat berilsin. 3. General-gubernatorga loyihada ko’rsatilgan yerlarda, o’lkadagi mahalliy sharoit, tuzem (mahalliy) xalqlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda so’nggi marta qonuniy tartibda ko’rib chiqish va qabul qilish uchun uning qismlari bo’yicha va yaxlit holda o’zining xulosasini berish topshirilsin. Ungacha loyihada ko’rsatilgan holatlarni asos sifatida qabul qilib, o’lka tuzilishi uchun favqulodda muhim va foydali deb hisoblangan hamma choralarni ko’rish topshirilsin. Tadqiqotlarga ko’ra, Turkiston viloyatining Orenburg general- gubernatorligi tarkibida bo’lishi vaqt o’tishi bilan turli muammolarni keltirib chiqargan edi. Shuning uchun ham Turkiston viloyatining uzoqda joylashganligi, viloyat ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi general-gubernatorlik bilan bog’lanishga, uning ko’rsatmalarini o’z vaqtida bajarilishiga salbiy ta’sir ko’rsatayotganligi Ilmiybaza.uz imperiya hukmron doiralari o’rtasida Turkiston viloyatini Orenburg general- gebernatorligidan alohida ajratish masalasini kun tartibiga qo’ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi bo’yicha tayyorlangan “Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama qilinib, unda Orenburg general-gubernatorligidan alohida bo’lgan Turkiston general-gubernatorligini tashkil qilish to’g’risidagi qaror qabul qilinadi. 1867 yil 11 aprelda Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy Qozog’iston va O’rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilganligi to’g’risida farmon e’lon qilinadi. Birinchi general-gubernator qilib fon Kaufman tayinlanadi.Yangi tashkil etilgan ushbu ma’muriy birlik dastavval 2 ta – Sirdaryo va Yettisuv viloyatlarini o’z ichiga olgan edi. Arxiv manbalarining ma’lumot berishicha, chor hukumatining 1867 yilgi manifestiga ko’ra, Kaufmanga “o’lkani boshqarish uchun kerakli va zarur deb hisoblangan barcha tadbirlarni mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda mustaqil ravishda amalga oshirish huquqi berilib, siyosiy, chegaraviy va savdo ishlarini hal qilish, qo’shni mamlakatlarga ularning Rossiya bilan o’zaro aloqalariga tegishli muzokaralar olib borish va bitimlar imzolash, o’zaro kelishuvga erishish va qarorlar qabul qilish uchun ishonchli vakillarni jo’natishda cheklanmagan vakolatlar berildi”. 1867 yilgi “Nizom” loyihasida Turkiston o’lkasining Rossiya harbiy vazirligi tarkibida bo’lishi, o’lka harbiy hokimiyat orqali boshqarilishi, general-gubernator o’lkada joylashgan qo’shinga qo’mondonlik qilishi, boshqaruvning quyi bo’g’iniga yerlik aholi vakillari saylov orqali saylanishi, o’lka boshqaruvini Rossiya imperiyasidagi mavjud boshqaruvtizimiga yaqinlashtirib, keyinchalik o’lkani imperiyaning ajralmas bir qismiga aylantirish, o’lkaning ma’muriy – hududiy bo’linishida esa imperiyaning siyosiy, iqtisodiy va strategik maqsadlaridan kelib chiqib ish tutilishi ko’rsatib o’tilgan. Tadqiqotchilarning (S.Tillaboev) ta’kidlashicha, Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoning bosib olingan hududlarida o’z hukmronligini saqlab qolish va uni mustahkamlashni birinchi darajali vazifa hisoblangani uchun ham boshqaruv sohasida dastlab katta o’zgarishlarni amalga oshirmagan. Yuqori organlar nazoratida Ilmiybaza.uz bo’lgan quyi boshqaruv organlari, soliq tizimi saqlab qolingan. Quyi boshqaruvning dastlab saqlanib qolinishiga asosiy sabab mahalliy aholining ichki hayotiga dastlabki davrda keskin aralashish va aholining turmush tarziga katta o’zgarishlar kiritish salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin edi. Undan tashqari, yangi bosib olingan yerlarda hali qarshilik va norozilik harakatlari davom etayotganligi, boshqaruv tizimida faoliyat olib borayotgan o’z odamlari bo’lmaganligi, mahalliy sharoitni to’liq bilmaslik kabilar ham an’anaviy boshqaruv tizimini ma’lum muddat saqlab qolishga majbur qilgan. 1882 yil 8 mayda imperatorning Turkiston general-gubernatorligini taftish qilish to’g’risidagi farmoni e’lon qilinadi. Taftish ishlariga rais qilib “Dasht komissiyasi”ning sobiq raisi, maxfiy maslahatchi F.K.Girs tayinlandi. 1883 yilda Girs taftish ishlarini tugallab, imperatorga general-gubernatorlik va unga qarashli tashkilotlarning ahvoli to’g’risidagi hisobotni, “O’lkani boshqarish to’g’risidagi nizom loyihasi”ni qo’shib taqdim etdi. 1884 yil 21 yanvarda imperator Aleksandr III ning ko’rsatmasi bilan Davlat Kengashi a’zosi, general-ad’yutant, graf N.Ignatev raisligida “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi nizomning qayta ishlangan so’nggi loyihasini ishlab chiqish” bo’yicha komissiya tashkil qilinadi. Chorizmning oliy doiralari tomonidan tuzilgan ushbu komissiyaning asosiy vazifasi – “O’lkani Rossiyaga qat’iy qaram qilib qo’yish maqsadlari va uni boshqarishda xarajatlarni kamaytirish, daromadlarni esa oshirishga, shuning bilan birga, fuqarolarni boshqarish talablariga va joylarning shart-sharoitlariga to’g’ri keladigan nizom” tuzilishini amalga oshirishdan iborat edi. Rossiya imperatori tomonidan “Turkiston o’lkasini booshqarish to’g’risidagi Nizom” 1886 yil 12 iyunda tasdiqlangan bo’lsada, ma’muriy tizim bo’yicha e’tirozlar davom etdi. Ammo, iperator Turkiston o’lkasida sobiq general- gubernatorlik boshqaruvining asosiy tamoyillarini saqlab qolgan holda unga ba’zi o’zgarishlar kiritdi. Umuman olganda, Turkiston o’lkasida Rossiya imperiyasi hukmronlik qilgan yillarda qonun loyihalari doimo to’ldirilib, o’zgartirilib turildi. Chunki podsho Rossiyasining qonun loyihalari Turkistonni Rossiya imperiyasining Ilmiybaza.uz markazlashgan boshqaruv tizimiga kiritib, uni rus burjuaziyasi va dvoryan- pomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi. Turkiston general- gubernatorligini boshqarish bo’yicha dasturiy hujjatlar ishlab chiqishda “harbiy vaziyat” omili hal qiluvchi bo’lgan. Bunday hujjatlar chorizmning O’rta Osiyo xonliklarining yangidan-yangi hududlarini bosib olishi munosabati bilan vujudga kelgan va aynan shuning uchun ham doimo “muvaqqat” yoki “vaqtinchalik” xarakterga ega bo’lgan. Misol uchun, “Sirdaryo va Yettisuv viloyatlarini boshqarish to’g’risidagi Nizom” (1867 y) “tajriba tariqasida” uch yil muddatga joriy qilingan bo’lib, 20 yil davomida amal qilgan. “Zarafshon okrugini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari” (1868 y), “Amudaryo bo’limini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari” (1874 y) va “Farg’ona viloyatini boshqarish bo’yicha vaqtinchalik Nizom” (1876 y) to’g’risida ham shunday deyish mumkin Turkiston o’lkasining ma’muriy-hududiy boshqaruvi. Rossiya imperiyasi O’rta Osiyo xonliklarini bosib olganidan so’ng bu hududlaprda ko’p asrlardan buyon shakllanib, mavjud bo’lib kelgan, o’troq va ko’chmanchi aholining diniy hamda mahalliy xususiyatlarini o’zida aks ettirgan boshqaruv tizimi o’rniga imperiya manfaatlariga xizmat qiluvchi boshqaruv tartiblari o’rnatiladi. Ma’lumki, 1867 yilda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilib, uning general-gubernatori o’z qo’lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan. General-gubernator bir vaqtning o’zida podsho noibi, harbiy okrug qo’shinlari qo’mondoni, Yettisuv kazak qo’shinlari atamani, bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham o’tagan. General-gubernator imperator tomonidan tayinlangan va vazifasidan ozod etilgan bo’lib, u harbiy vazirga bo’ysungan. Turkiston general-gubernatorligi boshqaruv tizimi markaziy, viloyat,uezd (tuman), uchastka (volost), shahar, qishloq va ovul boshqaruvi shakllaridan iborat edi. General-gubernatorlik dastlabki tashkil etilgan paytda ikkita – markazi Toshkent bo’lgan Sirdaryo va markazi Verniy (Olmaota) bo’lgan Yettisuv viloyatlaridan iborat bo’lgan. Sirdaryo viloyati hududiga aosan ilgari Turkiston viloyatiga tegishli bo’lgan yerlar va Qo’qon xonligining bosib olingan shimoliy hududlari kirgan. Yettisuv viloyati esa Ilmiybaza.uz Semipalatinsk viloyatining Sergiopol, Kopal va Alatavsk okrugi hududlari hamda Turkiston viloyatining bir qismidan iborat hududlarda tashkil etilgan. Sirdaryo viloyati ma’muriy jihatdan Kazalinsk, Perovsk, Turkiston, Chimkent, Avliyoota, Toshkent, Xo’jand, Jizzax uezdlariga bo’lingan bo’lsa, Yettisuv viloyati Sergiopol, Kopal, Verniy, Issiqko’l va To’qmoq uezdlariga bo’lingan. Rossiya hukumati yangidan bosib olingan yerlar hisobiga Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga qo’shimcha ma’muriy – hududiy birlik tashkil etib borgan. Jumladan, 1868 yilda Buxoro amirligiga qarashli bosib olingan yerlarda markazi Samarqand bo’lgan Zarafshon okrugi, Xiva xonligiga qarashli yerlarni bosib olish hisobiga 1874 yilda markazi Petro-Aleksandrovich (To’rtko’l) bo’lgan Amudaryo bo’limi, 1876 yilda Qo’qon xonligi hududlarida markazi Yangi Marg’ilon (Skobelev, Farg’ona) bo’lgan Farg’ona viloyati tashkil etilgan edi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston general-gubernatorligi ma’muriy- hududiy jihatdan Sirdaryo, Yettisuv, Samarqand, Farg’ona va Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyatlari hamda Amudaryo bo’limidan iborat edi. Viloyatlar uezdlarga bo’lingan bo’lib, ular quyidagilar edi: Sirdaryo viloyati – Avliyoota, Kazalinsk, Qurama, Perovsk, Turkiston, Chimkent; Toshkent shahri markaz sifatida general-gubernatorga bo’ysungan; Amudaryo bo’limi ham Sirdaryo tarkibida bo’lgan; Yettisuv viloyati – Verniy, Kopal, Jarkent, Lepsin, Pishpek, Prjevalsk, To’qmoq; Farg’ona viloyati – Andijon, Qo’qon, Marg’ilon, Namangan, O’sh, Chust va Chimyon; Samarqand viloyati – Samarqand, Kattaqo’rg’on, Xo’jand va Jizzax; Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyati – Mang’ishloq, Krasnovodsk, Ashxobod, Tajan va Marv uezdlari. Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda o’z hukmronligini o’rnatish va boshqarish uchun mustamlakachilarning manfaatlarini himoya qiladigan mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy etish uchun barcha chora-tadbirlarni ko’rdilar. Chunki boshqaruv tizimi Rossiya hukumati uchun juda muhim bo’lib, bosib olingan joylarda mustamlakachilik siyosatini olib borishda asosiy tayanch hisoblangan. Ilmiybaza.uz Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Turkiston ma’muriyati imperiyaning boshqa o’lkalari boshqaruvidan o’zining keskin harbiylashgani bilan alohida ajralib turadi. Rossiya hukumatining Turkiston o’lkasi uchun 1865-1916 yillar oralig’ida ishlab chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o’nta qonun loyihalari (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916 yillar) da va ularning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o’zgarishlarda ana shu holat o’z aksini topgan. Toshkent shahri bosib olinganidan so’ng 1864-1865 yillarda bosib olingan hududlarda Orenburg general-gubernatorligi tarkibida (1865 y.) harbiy-lashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga asoslangan Turkiston viloyati tashkil etilib, unga general-mayor M.G.Chernyaev gubernator etib tayinlanadi. Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865 yil 6 avgustda “Turkiston viloyatini boshqarish to’g’risidagi Muvaqqat Nizom” qabul qilinib, unga muvofiq harbiy va fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo’lida bo’limlarga bo’linib, ularni bo’lim boshliqlari boshqargan. Bo’lim boshlig’i bir vaqtning o’zida bo’lim harbiy komendanti ham hisoblangan.Bo’lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar bo’ysungan. Shuningdek, bu “Nizom” ga ko’ra, Turkiston viloyati gubernatori, “biy, oqsaqol, rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan lavozimiga tasdiqlash, bo’shatish, almashtirish vakolatiga ega bo’lgan”. Mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari joylarda tinchlikni saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o’rmon, suv inshootlarini qo’riqlash, o’troq va ko’chmanchi aholi o’rtasidagi janjallarni hal qilish, aholiga soliq va majburiyatlarni belgilash, ularni o’z vaqtida va o’z miqdorida to’lashni nazorat qilish,nazorat natijalarini bo’lim boshlig’iga yetkazishdan iborat bo’lgan. Mahalliy aholining o’troq hayot kechiruvchi qismida sud ishlari bo’yicha qozilar chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanishi lozim bo’lib, qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator o’zgartirish huquqiga ega bo’lgan. Ko’chmanchi aholining biy sudlari mahalliy aholi boshqaruvchilarining ruxsati bilan o’tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat qoidalari asosida ko’rilgan. Ilmiybaza.uz 1865 yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg va G’arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi va umumiy ahvolini o’rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzilib, O’rta Osiyoga jo’natiladi. Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o’rganish hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar to’plashdan iborat edi. Komissiya o’z ish jarayonida bosib olingan yerlardan quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi: 1. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir qo’lda to’plagan holda o’lkani boshqarish. 2. Siyosiy hokimiyatga ega bo’lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni yerli aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo’liga topshirish. 3. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo’lgan davlat manfaatlariga ziyon yetkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish. 4. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom ajratib qo’yish. Ko’rinib turibdiki, “Dasht komissiyasi” ning asosiy vazifasi mustamlakachilikka asoslangan o’lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga qaratilgan edi. Bu “Komissiya” tomonidan ishlab chiqilgan “Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar loyihasi” bo’yicha Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan qarorda quyidagilar qayd etilgan edi: 1. Loyihada ko’rsatilgan hududlarda Yettisuv va Sirdaryo viloyatlari tarkibida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilsin. 2. General-gubernatorga o’lkani boshqarish uchun loyihada nazarda tutilgan shtatlardan kelib chiqqan holda, boshqarish uchun amaldorlar olishga imkoniyat berilsin. 3. General-gubernatorga loyihada ko’rsatilgan yerlarda, o’lkadagi mahalliy sharoit, tuzem (mahalliy) xalqlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda so’nggi marta qonuniy tartibda ko’rib chiqish va qabul qilish uchun uning qismlari bo’yicha va yaxlit holda o’zining xulosasini berish topshirilsin. Ungacha loyihada Ilmiybaza.uz ko’rsatilgan holatlarni asos sifatida qabul qilib, o’lka tuzilishi uchun favqulodda muhim va foydali deb hisoblangan hamma choralarni ko’rish topshirilsin. Tadqiqotlarga ko’ra, Turkiston viloyatining Orenburg general-gubernatorligi tarkibida bo’lishi vaqt o’tishi bilan turli muammolarnikeltirib chiqargan edi. Shuning uchun ham Turkiston viloyatining uzoqda joylashganligi, viloyat ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi general- gubernatorlik bilan bog’lanishga, uning ko’rsatmalarini o’z vaqtida bajarilishiga salbiy ta’sir ko’rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari o’rtasida Turkiston viloyatini Orenburg general- gebernatorligidan alohida ajratish masalasini kun tartibiga qo’ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi bo’yicha tayyorlangan “Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama qilinib, unda Orenburg general- gubernatorligidan alohida bo’lgan Turkiston general-gubernatorligini tashkil qilish to’g’risidagi qaror qabul qilinadi. 1867 yil 11 aprelda Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy Qozog’iston va O’rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilganligi to’g’risida farmon e’lon qilinadi. Birinchi general-gubernator qilib fon Kaufman tayinlanadi. Rossiya imperatori tomonidan “Turkiston o’lkasini booshqarish to’g’risidagi Nizom” 1886 yil 12 iyunda tasdiqlangan bo’lsada, ma’muriy tizim bo’yicha e’tirozlar davom etdi. Ammo, iperator Turkiston o’lkasida sobiq general- gubernatorlik boshqaruvining asosiy tamoyillarini saqlab qolgan holda unga ba’zi o’zgarishlar kiritdi. Umuman olganda, Turkiston o’lkasida Rossiya imperiyasi hukmronlik qilgan yillarda qonun loyihalari doimo to’ldirilib, o’zgartirilib turildi. Chunki podsho Rossiyasining qonun loyihalari Turkistonni Rossiya imperiyasining markazlashgan boshqaruv tizimiga kiritib, uni rus burjuaziyasi va dvoryan- pomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi. Turkiston general-gubernatorligini boshqarish bo’yicha dasturiy hujjatlar ishlab chiqishda “harbiy vaziyat” omili hal qiluvchi bo’lgan. Bunday hujjatlar chorizmning O’rta Osiyo xonliklarining yangidan-yangi hududlarini bosib olishi munosabati bilan vujudga kelgan va aynan shuning uchun Ilmiybaza.uz ham doimo “muvaqqat” yoki “vaqtinchalik” xarakterga ega bo’lgan. Misol uchun, “Sirdaryo va Yettisuv viloyatlarini boshqarish to’g’risidagi Nizom”(1867 y) “tajriba tariqasida” uch yil muddatga joriy qilingan bo’lib, 20 yil davomida amal qilgan. “Zarafshon okrugini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari” (1868 y), “Amudaryo bo’limini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari” (1874 y) va “Farg’ona viloyatini boshqarish bo’yicha vaqtinchalik Nizom” (1876 y) to’g’risida ham shunday deyish mumkin. 2.Turkiston o’lkasining ma’muriy-hududiy boshqaruvi. Rossiya imperiyasi O’rta Osiyo xonliklarini bosib olganidan so’ng bu hududlaprda ko’p asrlardan buyon shakllanib, mavjud bo’lib kelgan, o’troq va ko’chmanchi aholining diniy hamda mahalliy xususiyatlarini o’zida aks ettirgan boshqaruv tizimi o’rniga imperiya manfaatlariga xizmat qiluvchi boshqaruv tartiblari o’rnatiladi. Ma’lumki, 1867 yilda Turkiston general- gubernatorligi tashkil etilib, uning general-gubernatori o’z qo’lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan. General-gubernator bir vaqtning o’zida podsho noibi, harbiy okrug qo’shinlari qo’mondoni, Yettisuv kazak qo’shinlari atamani, bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham o’tagan. General-gubernator imperator tomonidan tayinlangan va vazifasidan ozod etilgan bo’lib, u harbiy vazirga bo’ysungan. Turkiston general-gubernatorligi boshqaruv tizimi markaziy, viloyat,uezd (tuman), uchastka (volost), shahar, qishloq va ovul boshqaruvi shakllaridan iborat edi. General-gubernatorlik dastlabki tashkil etilgan paytda ikkita – markazi Toshkent bo’lgan Sirdaryo va markazi Verniy (Olmaota) bo’lgan Yettisuv viloyatlaridan iborat bo’lgan. Sirdaryo viloyati hududiga aosan ilgari Turkiston viloyatiga tegishli bo’lgan yerlar va Qo’qon xonligining bosib olingan shimoliy hududlari kirgan. Yettisuv viloyati esa Semipalatinsk viloyatining Sergiopol, Kopal va Alatavsk okrugi hududlari hamda Turkiston viloyatining bir qismidan iborat hududlarda tashkil etilgan. Sirdaryo viloyati ma’muriy jihatdan Kazalinsk, Perovsk, Turkiston, Chimkent, Avliyoota, Toshkent, Xo’jand, Jizzax uezdlariga bo’lingan bo’lsa, Yettisuv viloyati Sergiopol, Kopal, Verniy, Issiqko’l va To’qmoq uezdlariga bo’lingan. Rossiya Ilmiybaza.uz hukumati yangidan bosib olingan yerlar hisobiga Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga qo’shimcha ma’muriy – hududiy birlik tashkil etib borgan. Jumladan, 1868 yilda Buxoro amirligiga qarashli bosib olingan yerlarda markazi Samarqand bo’lgan Zarafshon okrugi, Xiva xonligiga qarashli yerlarni bosib olish hisobiga 1874 yilda markazi Petro-Aleksandrovich (To’rtko’l) bo’lgan Amudaryo bo’limi, 1876 yilda Qo’qon xonligi hududlarida markazi Yangi Marg’ilon (Skobelev, Farg’ona) bo’lgan Farg’ona viloyati tashkil etilgan edi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston general-gubernatorligi ma’muriy- hududiy jihatdan Sirdaryo, Yettisuv, Samarqand, Farg’ona va Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyatlari hamda Amudaryo bo’limidan iborat edi. Viloyatlar uezdlarga bo’lingan bo’lib, ular quyidagilar edi: Sirdaryo viloyati – Avliyoota, Kazalinsk, Qurama, Perovsk, Turkiston, Chimkent; Toshkent shahri markaz sifatida general- gubernatorga bo’ysungan; Amudaryo bo’limi ham Sirdaryo tarkibida bo’lgan; Yettisuv viloyati – Verniy, Kopal, Jarkent, Lepsin, Pishpek, Prjevalsk, To’qmoq; Farg’ona viloyati – Andijon, Qo’qon, Marg’ilon, Namangan, O’sh, Chust va Chimyon; Samarqand viloyati – Samarqand, Kattaqo’rg’on, Xo’jand va Jizzax; Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyati – Mang’ishloq, Krasnovodsk, Ashxobod, Tajan va Marv uezdlari. Viloyatlar boshqaruvi harbiy gubernator va viloyat boshqarmasi tomonidan amalga oshirib borilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, harbiy gubernator harbiy va harbiy fuqarolik xususiyatiga ega bo’lgan. Harbiy gubernator qoshida amaldorlar va viloyat boshqarmasi mavjud bo’lib, viloyat boshqarmasiga harbiy gubernatorning yordamchisi raislik qilgan. Bu yordamchi harbiy gubernator bilan kelishilgan holda imperator yorlig’i bilan vazifasiga tayinlangan va ozod etilgan. Harbiy gubernator bo’lmagan paytlarda uning vazifasini yordamchisi bajargan. Viloyat boshqarmasi uchta bo’lim – farmon beruvchi, xo’jalik va sud bo’limlaridan iborat bo’lgan. Bo’lim boshliqlari general-gubernator tomonidan tayinlangan hamda vazifasidan ozod etilgan. Uezdlarni uezd boshliqlari idora qilgan. Ular general-gubernator tavsiyasiga binoan oliy yorliq bilan vazifasiga tayinlangan va ozod etilgan. Uezd boshliqlari Ilmiybaza.uz ma’muriy va politsiya vazifasini bajargan hamda qonunlar ijrosi ustidan nazorat qilgan. Mahalliy boshqaruv ko’chmanchi aholini boshqarish va o’troq aholini boshqarishga bo’lingan. Har bir uezddagi ko’chmanchi aholi viloyatlarga, volostlar esa ovullarga bo’lingan. Volost (bo’lis)lar – volost boshqaruvchilari, ovullar esa oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Viloyat boshqaruvchilari va unga nomzodlar harbiy gubernator tomonidan, ovult oqsoqoli va unga nomzodlar uezd boshlig’i tomonidan tayinlangan. Volost boshlig’i politsiya va ma’muriy hokimiyatni amalga oshirgan. O’troq aholini boshqarish qishloqlarda ma’muriy va politsiya vakolatlariga ega bo’lgan oqsoqollar tomonidan amalga oshirilgan. O’troq aholi uezdlarda volostlarga, volostlar esa qishloq jamoalari (oqsaqolliklar)ga bo’lingan. 1886 yilgi “Nizom” ga ko’ra, Turkiston o’lkasini boshqarish quyidagicha bo’lingan: 1. Bosh boshqarma. 2. Turli tarmoqlarning alohida qismlarini boshqarish. 3. Mahalliy ma’muriy boshqaruv: viloyat – uezd –volost – qishloq. 4. Sud boshqaruvi. Turkiston general-gubernatori huzurida Kengash, maxsus topshiriqlarni bajarish uchun amaldorlar, tarjimon va devonxona mavjud bo’lgan. Kengash vakolatlariga barcha qonunchilik masalalari, general-gubernator topshirgan vazifalarni ko’rib chiqish kirgan. Ammo u, o’lkani umumiy boshqarish bo’yicha maslahat ovoziga ega bo’lgan. Uezd boshqaruvi bo’yicha Amudaryo bo’limi alohida maqomga ega bo’lgan. Amudaryo bo’limi boshlig’i uezd boshlig’i maqomiga ega bo’lib, ma’muriy va politsiya boshqaruvi uning ixtiyorida bo’lgan. Bo’lim boshlig’i huzurida yordamchi va devonxona mavjud bo’lgan. Volost boshliqlari va ularning yordamchilari aholi tomonidan uch yilga saylangan hamda harbiy gubernator tomonidan tasdiqlangan. Volost boshqaruvchilari sud hukmlarini ijro etgan, aholining kelib-ketishini nazorat qilgan hamda soliqlarning o’z vaqtida yig’ilishini ta’minlagan. Ilmiybaza.uz Turkistondagi mustamlaka boshqaruvi 1898 yilgacha “harbiy-xalq boshqaruvi”, undan keyin esa “ma’muriy politsiya boshqaruvi” deb atalgan bo’lsa ham uning mohiyati mazmunan o’zgarmagan. Barcha vakolatlar avvalo, genral- gubernator, qolaversa, u boshchiligidagi rus ma’muriyati qo’lida to’plangan bo’lib, Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoda o’zbek davlatchiligi va boshqaruvining barcha ko’rinishlarini butunlay yo’qotish va ruscha idora usulini qat’iy joriy etish bo’yicha izchil faoliyat olib bordi. Ma’muriy boshqaruv tizimi ana shu maqsadga qaratilib, buning uchun barcha choralar ko’rilgan edi. Turkiston o’lkasida 1867 yildan 1917 yilgacha o’n beshta general –gubernator hukmronlik qilgan bo’lib, ular quyidagilar edi: 1. K.P.Kaufman – 1867-1882 yy. 2. M.G. Chernyaev – 1882-1884 yy. 3. N.O. Rozenbax – 1884-1888 yy. 4. A.B.Vrevskiy – 1889-1898 yy. 5. S.M. Duxovskiy – 1898-1901 yy. 6. N.A. Ivanov – 1901-1904 yy. 7. P.N. Tevyashov – 1904-1905 yy. 8. D.I. Subotich – 1906 y. 9. N.I. Grodekov – 1907-1908 yy. 10. P.I. Mishenko – 1909 y. 11. A.B. Samsonov – 1909 -1913 yy. 12. Flug, Martson va Yerofeevlar – 1913-1916 yy. 13. A.N. Kuropatkin – 1916-1917 yy. Chor Rossiyasi ma’murlari o’zlarining Turkistondagi mustamlakachilikka asoslangan maqsadlarini keng qo’lamda amalga oshirish uchun o’lkani ruslashtirish siyosatiga alohida e’tibor berganlar. Ma’lumotlarga ko’ra, Turkistonda ochilgan davlat muassasalari, sudlar, banklar va boshqa tashkilotlarda ish yuritish faqat rus tilida olib borilgan. Mahalliy aholi (asosan boylar, savdogarlar, qozilar va oqsoqollar) ning bolalarini rus tiliga o’rgatish uchun rus – tuzem maktablari ochilgan. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad chorizm ma’muriyatiga sadoqatli Ilmiybaza.uz amaldorlarni tayyorlash va kelajakda “siyosiy ahamiyatga ega bo’lmagan boshqaruv ishlarigagina mahalliy aholini jalb qilishdan ” iborat edi. Vassal Buxoro amirligi va Xiva xonligining siyosiy tuzumi X1X asrning oxiri va XX asr boshlarida Buxoro amirligida quyidagi uchta murakkab ijtimoiy va siyosiy vaziyatning vujudga kelganligiga alohidae’tibor berish lozim: 1. Buxoro amirligi X1X asrning oxiri va XX asr boshlarida o’zining ijtimoiy- siyosiy ahvoliga ko’ra o’ziga xos xususiyatlarga ega edi. 2. X1X asr II yarmidan boshlab hukm surib kelayotgan Rossiya imperiyasining hukmronligi amirlikning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotiga kuchli ta’sir o’tkazdi. 3.Amirlik va Rossiya davlatlari o’rtasida 1868 va 1873 yillarda tuzilgan shartnomalar bilan Buxoro amirligining davlat mustaqilligiga barham berildi. 1873 yilning 28 sentyabrida Rossiya va Buxoro davlatlari o’rtasida “Do’stlik shartnoma” si tuzildi. Ushbu shartnomada Buxoro va Rossiya davlatlarining chegaralari belgilanib, quyidagilar alohida qayd etilgan edi:  Rus va Buxoro kemalarining Amudaryo bo’yicha harakati aniqlab qo’yildi;  Buxoro amirligining barcha shahar va qishloqlarida rus savdogarlarining erkin va ochiq faoliyat ko’rsatishi, ularning xavfsizligini ta’minlash  Buxoro hukumati zimmasiga yuklatildi;  Rus va Buxoro amirligi fuqarolarining Rossiya imperiyasi hamda Buxoro hududida uy, bog’, yer maydonlarini sotib olish va sotish huquqlari belgilandi;  Rus fuqarolarining Rossiya hukumati ruxsati bilan Buxoro amirligi hududida yurishi mumkinligi, Buxoro hukumati Rossiya imperiyasi hududida jinoyat sodir etganlarni darhol topshirishi qayd etildi;  O’zaro aloqalarni saqlab turish uchun Buxoro hukumati o’z vakillarini Toshkentda tayinlashi va uni mablag’ bilan ta’minlashi, shuningdek rus hukumati Buxoroda o’z vakilini tayinlashi va uni mablag’ bilan ta’minlab turishi ta’kidlandi. Ushbu shartnomaga muvofiq Buxoro hududida qul savdosi ta’qiqlab qo’yildi, xorijdan sotishga olib kelingan qullar egalaridan tortib olinib, ozod qilinishi belgilab Ilmiybaza.uz qo’yildi. Bu shartgomaning 1888 yil 23 iyunda qabul qilingan Qo’shimcha qoidalar Bayonnomasida ko’rsatilishicha, Rus fuqarolari Buxoro hududida yer, uy, bog’ sotib olishi Buxoro hududida amal qilingan qonunga ko’ra, avval Qo’shbegi tomonidan so’ngra Siyosiy agent tomonidan tasdiqlanishi lozim bo’lgan. Bu akt siyosiy agent tasdig’idan so’nggina kuchga kirgan. Buxoro amirligining davlat boshqaruvi ikki qismdan iborat bo’lgan. Birinchisi, amir saroyining xizmati bo’lsa, ikkinchisi bevosita davlat boshqaruvi hisoblangan. Saroyda quyidagi aniq vazifalar mavjud bo’lgan: Udaychi – ularning vazifasiga doim amirning yonida bo’lish, unga ish yuzasidan ma’lumotlar berib turish, shuningdek, Peterburg va Turkiston general- gubernatori qoshidagi elchixonalarda alohida topshiriqlarni bajarish kirgan; Shig’ovul – shaxsiy adyutantlar; Mirzo, munshiy – amirning shaxsiy kotiblari; Mirzo- mushrif – amirning ikkinchi darajali kotiblari; Mehmonxona amaldori (mehmonxudoy) – amir mehmonxonasi xodimi; Devonbegi – daromad, xarajat va xo’jalikni boshqaruvchi mansabdor shaxs; Miroxurboshi –otlar, anjom va harakatlanish qismlarini boshqaruvchi shaxs; Mirshabboshi – politsiya qismini boshqaruvchi shaxs; Jamoat – mehmon kutish va yig’ilishlarda ishtirok etuvchi shaxslar; Yurtchi – amirning chiqishlarida oldinga chiqib yo’l ochib boruvchi shaxs; Shogird-pesha – amirning maxsus farmonlari bitilgan pochtani yetkazib berish bilan shug’ullanganlar va alohida topshiriqlarni bajarib turganlar; Sarkarda – qabila boshliqlari, sobiq beklar ham tayinlanganlar, ular Buxoro navkarini boshqarganlar; Mahramlar – yaqin shaxsiy himoyachilar; Farroshboshi, sharbatdor, oftobachi (yuvinish asboblarining mutasaddisi), bakovul-oshpaz, shabgard (tungi qorovullar) va boshqalar; Ilmiybaza.uz Ma’muriy boshqaruvni maxsus tashkil etilgan quyidagi to’rtta markaziy organ amalga oshirgan: davlat devonxonasi, moliya-soliq organi, diniy sud organi va nazorat organi. Davlat devonxonasi boshqaruv organi sifatida amaldorlar tarkibini to’ldirish, ularni almashtirish, Rossiya siyosiy agenti va mahalliy (joylardagi) amaldorlar bilan yozishmalar olib borish, chet el mahsulotlaridan soliq yig’ish ishlarini boshqarish bilan shug’ullangan. Devonxonani mamlakatning bosh vaziri Qo’shbegi boshqargan. Amir mamlakatda bo’lmagan paytlarda davlat boshqaruvi uning qo’lida bo’lgan. Ikkinchi boshqaruv moliya-soliq organi bo’lib, ma’muriy boshqaruv organi hisoblangan va uni Devonbegi boshqargan. Devonbegi lavozimi Qo’shbegidan keyin ikkinchi o’rinda turgan. Bu organ mamlakatda soliq yig’ish, xazinaning daromad va xarajatlarini hisoblash bilan shug’ullangan. Uning qoshida mirzolar, shogirdpeshalar, mehmonxona amaldorlari, zakotchilar, miroxurboshi, sharbatdor, mahramlar, navkarlar (300 nafarga yaqin) va quyi xizmatchilar bo’lgan. Barcha amaldorlar Devonbegi tomonidan lavozimiga tayinlangan va amir tomonidan unvon berilgan. Uchinchi ma’muriy boshqaruv diniy sud organi hisoblanib, uni amirning bosh din peshvosi Qozikalon boshqargan. Bu organ sud ishlari, notarial vazifalar, din veshvolariga bog’liq masalalarni hal qilish va o’quv muassasalarining faoliyatiga rahbarlik qilgan. Uning qoshida mirzolar (ish yurituvchilar), qozilar, mullai azimlar (tergov ishlarida jalb etiladigan vakillar), devonbegi (xo’jalik yurituvchi shaxs), miroxurboshi, mahramlar hamda quyi xizmatchilar faoliyat ko’rsatgan. Mazkur mansabdorlarni Qozikalon tayinlagan va vazifasidan ozod qilgan. To’rtinchi ma’muriy nazorat organi Rais qaramog’ida bo’lib, uning vakolatiga qonunlarning bajarilishi, axloqiy soflik, diniy e’tiqodni himoya qilish hamda bozorlarda tosh-tarozi va o’lchov birliklarining aniqligi ustidan nazorat qilish kirgan. Uning qoshida mirzalar, raislar (topshiriqlarning bajarilishiga mutasaddi amaldor), mahramlar, devonbegi(xo’jalik boshqaruvchisi), miroxurboshi va quyi xizmat vakillari faoliyat ko’rsatgan. Barcha amaldorlarni Bosh Raisning o’zi Ilmiybaza.uz tayinlagan. Bosh Rais bevosita amir va Qozi kalon oldida javob bergan. Har bir beklik amlokdorlarga bo’linib, ularni ma’muriy – politsiya va soliq yig’ish vazifalarini bajaruvchi amaldorlar boshqargan. Ularning huzurida mahalliy oqsoqollardan yordamchi Qishloq yoki ovullarni mingboshilar boshqargan. Bir urug’-qabilaga mansub bir necha qishloq va ovullar oqsoqollarga bo’ysungan. Ular mahalliy aholi tomonidan saylanib bek tomonidan tayinlangan. Tojik qishloqlari esa aholi tomonidan saylanadigan arboblar tomonidan boshqarilgan. Ko’chmanchi aholini esa o’zlari tomonidan saylab qo’yiladigan Elbegi boshqargan. Oqsoqollar tergov va turli ishlarda beklarning topshiriqlarini bajarganlar va amaldorlarning yordamchilari hisoblangan.lar va maxsus topshiriqlarni bajarish uchun amaldorlar bo’lgan. X1X asrning II yarmidan boshlab Xiva xonligi ustidan Rossiya hukmronligi o’rnatildi. Bu “Rossiya va Xiva o’rtasidagi 1873 yil 12 fevralda tuzilgan Do’stlik shartnomasi” asosida tartibga solindi. Davlat boshlig’i xon hisoblangan. U meros tariqasida qoldirilgan. Rossiya qo’shinlarining Xivada bo’lgan vaqtida xonga faqat sud hokimiyatigina bo’ysingan. Hokimiyat esa yetti kishidan iborat maxsus devonga topshirilgan. Ularning to’rt nafari general-gubernator tomonidan ayinlangan. Shartnomaga binoan Xiva xoni qo’shni davlatlar bilan har qanday tashqi aloqalarni o’rnatish, shartnomalar tuzish va harbiy harakatlar olib borishga haqli bo’lmagan. U Turkiston general-gubernatori bilan faqat Amudaryo bo’limi orqali aloqa qilishi mumkin bo’lgan. Davlatda xondan keyingi muhim mansab qo’shbegi va mehtar hisoblangan. Qo’shbegi mamlakatning janubiy qismidan soliq yig’ish bilan shug’ullansa va boshqarsa, mehtar mamlakatning shimoliy qismiga mutasaddi bo’lgan va asosan moliya ishlari bilan shug’ullangan. Devonbegi – davlat devonxonasini (kantselyariyasini) boshqargan. Mansabdorlarga vazifalarning bo’lib berilishi shartli ravishda mavjud bo’lib, aslida esa xonning xoxishiga bog’liq bo’lgan. Masalan: Bosh vazir lavozimini goh qo’shbegi, goh mehtar va goh devonbegi egallagan. Ilmiybaza.uz Ma’muriy-hududiy jihatdan Xiva xonligi yigirmata beklikka va ikkita noiblikka bo’lingan. Bekliklarni hokimlar, noibliklarni noiblar boshqarganlar. Xonlikning poytaxti Xiva va uning atrofidagi tumanlar alohida okrugni tashkil qilgan va ularni xonning o’zi boshqargan. Sud hokimiyati butunlay musulmon ruhoniylari qo’lida bo’lgan. 1873 yildagi bitimga muvofiq Xiva xonligida sud hokimiyati xon qo’liga topshirilgan. Uning muovini oliy sudya (qozi kalon) va qozi askar bo’lgan. Joylarda sud hokimiyati qozilar qo’lida bo’lgan. Shaharlar va bekliklarda ikkita qozi bo’lgan. Biri sud ishlarini muhokama qilsa, ikkinchisi, ya’ni qozi-rais musulmon shariati qoidalarining bajarilishini nazorat qilgan.Ko’chmanchi aholi – qozoqlar va qoraqalpoqlar o’rtasida sud ishlari oqsoqollar yoki oqsoqollar kengashi tomonidan urf-odat bo’yicha,turkmanlarda qavliyot, qozoq va qoraqalpoqlarda odat asosida muhokama qilingan. Ba’zi hollarda ko’chmanchi aholiga nisbatan sud ishlarini ham mansabdorlar ko’rganlar. Oliy bosqich sud organini qozi kalon boshqargan, uning vakolatiga hukumat jinoiy, fuqaro ishlarini muhokama qilish kirgan. Bundan tashqari u yana xonlik poytaxti Xiva shahrida aholi tomonidan sodir etilgan jinoiy va fuqaro ishlarini ham ko’rgan. O’lim jazosiga mahkum etilishi mumkin bo’lgan barcha jinoiy ishlarni ham qozikalon muhokama qilgan. Rus aholisiga aloqador ishlarni rus jinoiy va fuqaroviy sudlari ko’rgan. Sud protsessi ayblov xususiyatiga ega bo’lgan. Har qanday ish jabrdiydaning arizasiga binoaan qo’zg’atilgan. Ommaviy ayblov protsessi mavjud bo’lmagan. Sudlov ishlari og’zaki olib borilgan, hech qanday qaydnoma (majlis bayonnomasi) yoki yozuv asosida olib borilmagan. Ish oshkora tarzda muhokama qilingan. Hukm, odatda, qozi tomonidan o’sha majlisning o’zidayoq o’qilgan. Manbalar va adabiyotlar 1.Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. – T.: Sharq, 2000. 2.Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. – T., 1994. Ilmiybaza.uz 3.Istoriya gosudarstvennosti Uzbekistana: V 3-x t. / Otv. red. E.V. Rtveladze, D.A. Alimova. – T.: Uzbekistan, 2009. 4.Sagdullaev A., Aminov B.B., Mavlonov O’.M., Norqulov N. O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: Akademiya, 2000. 5.O’zbekistonda harbiy ish tarixi (eng qadimgi davrlardan hozirgacha) / Mas’ul muharrir D.Ziyaeva. – T.: Sharq, 2012. 6.Eshov B.J. O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012. 7.Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.– Toshkent: Akademiya, 2006 8.Eshov B.J. O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi.- T.; Yangi asr avlodi, 2012.