1 KURS ISHI TURKIYA XX ASRNING 60-70- YILLARIDAGI HARBIY TUZUM DAVRIDA I. Kirish II. Asosiy qism 1. Ikkinchi jahon urushidan so’ng Turkiya tarixida harbiylarning siyosiy roli 2. 1960 – yil 27 – maydagi harbiy to’ntarishning sabablari va uning oqibatlari 3. XX asr 70 – yillarida harbiy tuzum davrida Turkiyaning ichki va tashqi siyosatining xususiyatlari III.Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin yildan- yilga rivojlanib, oliy maqsad sari ildamlamoqda. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot uchun, olib borilayotgan amaliy islohotlar birinchi o’rinda inson va uning manfaatlarini ko’zda tutadi. Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish maqsadi har bir fuqaro uchun katta ma’suliyat yuklaydi. Yurt ravnaqiga daxldorlik tuyg’usi bilan yashash va bu yo’lda fidoiylik ko’rsatish, darhaqiqat sharafli vazifadir. Zero, ko’plab rivojlangan mamlakatlarning taraqqiyot xususiyatlarini va omillarini tahlil etarkanmiz, xalq fidoyiligi va vatanparvarligi, taraqqiyotning asosiy omillaridan bo’lganiga guvoh bo’lamiz. Shunday ekan, tadqiqotchi olimlar zimmasiga ham mazkur muqaddas ma’suliyat yuklanadi. Tarixchilar nafaqat mamlakatimizning boy tarixini, balki xorijiy sharq va g’arb mamlakatlarining tarixiy taraqqiyot xususiyatlari va tarixiy tajribalarini tadqiq etish orqali mamlakat rivoji uchun muhim hissa qo’shishlari lozimdir. ”Binobabarin, biz davlatimiz kelajagini o’z qobig’imizda o’ralib qolgan holda emas, balki umumbashariy va demokratik qadriytlarni chuqur o’zlashtirgan holda tasavvur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar tajribasidan foydalanib,davlat va jamiyat boshqaruvida erkinlashtirish, huquq va erkinliklarini, fikrlar rangbarangligini o’z hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko’ramiz”1. Hammamizga yaxshi ma’lumki, “O`tmishni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”. Tarixiy o`tmishda turkiy xalqlar bizning xalqimiz bilan turmushning siyosiy, ijtimoiy–iqtisodiy hayotini birgalikda kechirganlar. Mazkur xalqlar bir necha marotaba bizning xalqimiz bilan yagona davlat birligida ham hayot kechirgan, ya’ni O`zbekiston va Turkiya davlati tarixi bir-biri bilan o`zaro chambarchas bog`liq desak mubolag`a bo`lmaydi. “O`zbekiston boshqa musulmon davlatlar bilan ham o`zaro munosabatlarni–shu jumladan ko`p tomonlama asosda chuqurlashtirishga 1 Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас куч.-Тошкент: Маънавият, 2008, 114-б. 3 intilmoqda”. Shuning uchun ham qardosh xalqlar xususan, Turkiya davlati bilan yaxshi qardoshlik munosabatlarini saqlab, ular bilan o`zaro manfaatli iqtisodiy– siyosiy aloqalarni rivojlantirish uchun ham bu davlat tarixini to`laqonli o`rganish bugungi kunda dolzarb masala hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan jahon tamaddunining bir qismi bo’lgan Turkiyaning 1960 va 1970 yillardagi siyosiy va ijtimoiy manzarasini tahlil etish dolzarblik kasb etadi.Turkiyaning geostrategik joylashuvi, shuningdek etnomadaniy xususiyatari, uning xalqaro munosabatlaridagi mavqe’yi bilan birga, davlat boshqaruvida muhim ahamiyatga ega bo’lgan harbiylar faoliyatiga ta’sir etgan. Turkiyada G’arb va sharq madaniyatlari to’qnashganini, sivilizatsiyalar muloqotining o’ziga xos samaralarini ko’rishimiz mumkin. Bu esa, davlat va jamiyat boshqaruvida ham o’z ifodasini topgan. Demak Turkiyaning 1960 – 1970 - yillardagi tarixini o’rganish quyidagi jihatlari bilan dolzarblik kasb etadi: Birinchidan, bilamizki, Turkiyada azaldan harbiylar mamlakatning siyosiy hayotida va boshqaruvida muhim ahamiyat kasb etishgan. Usmonli imperiyasi qudratining asosiy omili ham imperiyaning asosiy tayanchi ham harbiylar, ya’ni o’sha davrlarda yanicharlar korpusi hisoblangan.Ular mamlakat boshqaruvida o’z pozitsiyalariga ega bo’lishgan.Demak harbiylarning ahamiyati oldindan yuqori bo’lgan. Ikkinchidan, Ikkinchi jahon urushidan keyin Turkiyadagi ijtimoiy – siyosiy vaziyat murakkab edi. Natijada mamlakat hayotida ko’plab ichki muammolar va hukumatga nisbatan ishonchsizlik, noroziliklar paydo bo’ladi. Bu esa mamlakatning siyosiy boshqaruvida qanaqadir o’zgarish qilishni talab qilardi. Demak Turkiyaning bu davrdagi tarixini o’rganish 1960 – yilgi harbiy to’ntarishdan oldin mamlakatdagi vaziyat va o’sha harbiy to’ntarish o’tkazishning sabablari, shart – sharoitlari va oqibatlarini o’rganish bilan ahamiyatli va dolzarb hisoblanadi. Qolaversa, 1946 yilda tashkil topgan va o’sha davrda hukmron partiya hisoblangan Demokratik Partiya dastlab faoliyatini boshlaganida demokratik islohotlkarni chuqurlashtirishga katta e’tibor bergan. Mavzuning maqsad va vazifalari Kurs ishidan ko’zlangan 1960 – 1970- yillardagi Turkiyada harbiy tuzum davrini o’rganish hamda bu davrda yuz bergan 4 ijtimoiy – siyosiy voqealarni, jarayonlarni chuqur yoritish va tahlil qilishdan iborat. Asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: Turkiyada 1960 – 1970 – yillarda harbiy tuzum davrida yuz bergan ijtimoiy – siyosiy jarayonlarni aniq dalillar asosida yoritib berish; XX asr 50 – yillarining oxirida Turkiyadagi ijtimoiy – siyosiy hayotni o’rganish; 1960 – yilgi harbiy to’ntarishning sabablari va oqibatlarini ochib berish; 1971 – yilgi harbiy to’ntarishning sabablari va oqibatlarini yoritishdir. Mavzuning ob’ekti va predmeti: 1960 – 1970- yillardagi Turkiyadagi harbiy tuzum davridaharbiylar faoliyati va uning mamlakat ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotida tutgan o`rni va rolini,davlat va davlat boshqaruvinio`rganish tadqiqot ishining asosiy ob’ekti hisoblanadi. 1960 – 1970- yillardagi Turkiyadagi harbiy tuzum davrida yuz bergan voqealar, ijtimoiy – siyosiy jarayonlar, harbiy tashkilotlar va siyosiy partiyalar tadqiqot ishining predmeti hisoblanadi. 1. Ikkinchi jahon urushidan so’ng Turkiya tarixida harbiylarning siyosiy roli Yaqin sharqdagi an’anaviy jamiyat har doim etnik va diniy turfa xilligi bilan ajralib turadi. Bu ma’lum bir vaziyatlarda etnik va diniy asosda nizolarni keltirib chiqaradi. Ko’pincha bu nizolar aholining turli qatlamlari o’rtasida siyosiy va iqtisodiy qarama – qarshilikka sabab bo’ladi. Oxirgi yillarda globallashuv jarayoni ta’sirida yaqin sharq davlatlari aholisining ulkan qismining siyosiylashuvi ro’y 5 berdi. Bunday sharoitda chegaralanmagan konfessializm va millatchilik etnik separatizm va diniy nizolarga sabab bo’ladi va yaqin sharq mamlakatlarining davlat yaxlitligining saqlanishiga jiddiy xavf tug’diradi. Milliy – etnik va diniy asosda paydo bo’ladigan ko’plab turli xil muammolar shunga o’xshash nizolarni tartibga solishda armiyaning ishtirokini oldindan belgilab qo’yadi. Harbiylar Yaqin Sharq mamlakatlarida siyosiy jarayonlarda muhim rol o’ynashgan1. Bugun esa harbiylar yaqin sharq mamlakatlarining siyosiy tizimining barcha elementlari o’rtasida yuqori ishonchga ega va davlatning doimiy instituti hisoblanadi. Armiya birligi uchun eng asosiy xavf etnik millatchilik va diniy ekstremizm. Armiya o’zining birligini saqlash maqsadida himoyachi pozitsiyasi yoki milliy – tarixiy, madaniy – diniy an’analarni va mamlakat qadriyatlarni egasi sifatida chiqishi mumkin. Boshqa tarafdan esa ichki siyosiy maqsadlarda harbiylardan foydalanish shu narsani ko’rsatadiki, armiya yoki uning bir qismi islohotlar jarayonida murakkab va bir xil bo’lmagan natijalarida o’zining mustaqil roliga da’vo qilishni boshlashi mumkin. Harbiy tajribasi yuqori bo’lgan va ma’lum bir sharoitlarda og’ir jangovar texnikaga ega bo’lgan harbiylar shaxsiy hokimyatga shuningdek qo’shni xalqlarga qarshi yo’naltiriladi. Sharq mamlakatlarining ofitserlar korpusini taqdiq qilgan ko’pchilik olimlar shunaqa xulosaga kelishdi, harbiy tayyorgarlik va ta’lim, kollektivlikni his qilish ofitserlar o’rtasida milliy, dunyoviy dunyoqarashni asta sekinlik bilan kengaytirishga yordam beradi. Fuqarolik siyosiy elitadan farqli ravishda harbiylar ancha jips va diniy va etnik xarakterdagi siyosiy oqimlar ta’siriga kamroq tushadi. Lekin boshqa shunga o’xshash xulosalar har bir aniq vaziyatda va har bir mamlakatda haqiqiy holatni har doim ham aks ettiravermaydi. Bir faktga diqqatni qaratish shart emas, ya’ni armiya – bu jamiyatning nusxasidir2. Ofitserlar tarkibida barcha asosiy ijtimoiy guruhlar bor. Boshqa tarafdan esa, 1 Владимир Ахмедов.Роль армии в урегулировании этнорелeгиозных конфликтов на Ближнем Востоке–М: Восток, 2008,стр 3. 2 Эргашов. Ш – Жаҳон тарихи. Энг янги давр 1945-2017. Тошкент. 2019. 169-б 6 ofitserlar korpusida jamiyat guruhlari vakillari kamroq bo’lishi mumkin yoki umuman bo’lmasligi ham mumkin. Misol uchun, Sudanda XX asrning 50 – 60- yillarida ofitserlar korpusi tarkibida asosan mamlakatning janubiy tumanlaridan kelgan harbiylar bo’lgan. Pokistonda fuqarolar urushi arafasida ofitserlar g’arbiy tumanlardan kelgan harbiylar sanalishgan. Ofitserlar korpusida dunyoviy xarakter va milliy mentalitet bir qancha mamlakatlarda ya’ni ofitserlar asosan aholining bir guruhidan bo’ladigan mamlakatlarda qattiq chegaralangan. Harbiylar birdamligi ofitserlar korpusi jamiyatning ikki yoki undan ortiq etnik – diniy guruhlaridan tashkil topadigan mamlakatlarda o’ziga xos mustahkamligi farq qilmaydi. Ofitserlarning hayotiy qiymati ularning etnik, diniy va qayerdan kelib chiqishiga bog’liq. Mamlakatda etnik va diniy nizolar paydo bo’lganida ofitserlar korpusi diniy yoki etnik tamoyillarga ko’ra bo’linishi mumkin. Bunday holatlarda an’anaviy jamiyat bilan oldingi aloqalari kasbiy birdamligi va milliy umumiylikni his qilishdan ustun kelishi kerak. Livanda chegarada XX asrning 70-80- yillarida musulmonlar son bo’yicha xristianlardan oshib ketdi. Oldin ofitserlar korpusining katta qismi xristianlardan tashkil topgan edi.Natijada fuqarolar urushi sharoitida oxirgi vaqtgacha armiya ixtilofni ko’rsatmaslik uchun amalda siyosiy voqealarda ishtirok etishdan qochishga harakat qiladi. Shu nuqtayi nazardan, ofitserlar korpusiga ayniqsa siysoiy inqiroz sharoitida, diniy nizolar kelib chiqqanda birmuncha mustahkam birlik sifatida qarash to’g’ri bo’lar edi. Harbiylarning nizolarning oldini olish va ularni bartaraf etishdagi o’rni ko’p jihatdan hukmron tuzumning tipini, davlat qurilishini modelini, davlat boshqaruvi tizimida harbiylar egallaydigan joyni, fuqarolik hokimyati bilan o’zaro aloqasining xususiyatini, shuningdek aholining etnik – diniy tarkibini va tashqi faktorlar ta’sirini aniqlashga yordam beradi. Yaqin sharq mamlakatlarida harbiylar diniy va etnik asosda paydo bo’lgan nizolarni to’xtatishni uddalab kelmoqda (Misr, Suriya, Iroq)1. 1 M.Lafasov. U. Jo’rayev. Jahon tarixi – Toshkent: Muharrir, 2007. 178-b 7 To’g’ri, shuni ta’kidlash kerakki, yuqorida sanab o’tilgan mamlakatlarda faqatgina doimiy armiya emas yana qanchadan – qancha xavfsizlik kuchlarining maxsus bo’limlari harakatda bo’lishdi. Ularning muvaffaqiyatli harakatlari ko’p jihatdan hukmron tuzumning harbiylar – fuqarolar koalitsiyasi ko’rinishida bo’lishiga, aholining diniy birligiga, regional kuchlarning muvozanatining ijobiylashuviga va tashqaridan bo’ladigan to’g’ridan - to’gri aralashuvlarning yo’q bo’lishiga imkon yaratdi.Armiya tajribasi, ayniqsa harbiy tuzum o’rnatilgan mamlakatlarda, etnik – diniy belgilarga ko’ra davlatning tarkibiy qismlarga bo’linishini oldini olishda armiya yaxshi tajribaga ega emas. Ko’pgina harbiy tuzumlar, aholi tarkibibining etnik – diniy xilma – xilligi mavjud bo’lgan mamlakatlarda shuni ko’rsatdiki, harbiylar bu nizolarning tarqalishini to’xtatib turolmaydi yoki xohlashmaydi. Aksincha, tez – tez ular ongli ravishda yoki bilmagan holda bu nizolarning rivojlanib ketishiga ko’maklashadi. Shular qatorida bu narsa jamiyatning dezintegratsiyasiga va zulming ortishiga olib keldi.Yaqin sharqdagi harbiylar boshqaruvi shakli shuni ko’rsatadiki, nizolarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy parametrlarining ahamiyatiga yetarlicha baho berishmadi. Ular og’ir etnik va diniy ziddiyatlarni “turli xil” hujumlar, qurol yo’li bilan hal qilish mumkin deb hisoblashadi. Shunga ko’ra harbiylar ichki tartibsizliklarni kuchaytirishga juda ham qattiq aloqalari bo’ladi, unda armiya vamamlakat birligiga bo’ladigan muqarrar xavfni ko’rib, ularni tez, metod va vositalarga qaramasdan bartaraf qilishga harakat qilishadi. Bugungi kunda islohotlar jarayoni va siyosiy modernizatsiya qilish ta’sirida armiyani siyosatga jalb qilish me’yorlari o’zgarmoqda. XX asrning 50 – 70- yillarida fuqarolar armiya boshqaruvidan chetlashtirildi va u qo’lida butun fuqarolik va harbiy hokimyatni to’pladi. Bugungi kunda Yaqin sharq davlatlarining ko’pchiligida asta - sekinlik bilan harbiylar hokimyati tuzumidan harbiylar – fuqarolar koalitsiyasi tizimiga o’tilmoqda. Fuqarolarning davlat boshqaruvida ishtiroki etishi kengaymoqda (Misr, Turkiya, Eron). Harbiylarning siyosiy nafsi va ijtimoiy – iqtisodiy maqsadlari yanada mo’tadil bo’lmoqda. Ularning hokimlik vakolati o’lchovlari qisqarmoqda, lekin 8 harbiylarning siyosatga aralashuvi esa yanada kengaymoqda. Uular siyosiy hokimyatni va uzoq muddatga davlat boshqaruvini qo’lga olishga harakat qilishmoqda. Ularning maqsadi mamlakatda raqobatlashayotgan siyosiy guruhlar o’rtasidagi kuch muvozanatini saqlash, hokimyatning konstitutsiyaviy asosini mustahkamlash, iqtisodiy farovonlikni taqsimlashda jiddiy o’zgarishlarning oldini olish. Ayniqsa Yaqin Sharqdagi bugungi sharoitda faqatgina armiya va harbiylardan bu nizolarni bartaraf etishga umid bog’lash to’g’ri bo’lmas. Hozirda fuqarolarga, ularning harkati yoki harakatsizligiga ham bog’liq. Agar ular bu nizolarni hal qilishdan o’zini chetga olsa, o’rtalarida kelishmovchilik yuzaga keladi va yana armiya siyosiy sahnaga chiqishiga to’g’ri keladi. Modomiki, harbiylar kelishuvdan ko’ra kuch ishlatishga harakat qilishadi. Ular sun’iy ravishda etnik – diniy muvozanatni o’rnatishga harakat qilishadi, Agar fuqarolik hokimyati ijtimoiy jihatdan javobgar bo'lsa, jamiyatning qo'llab – quvvatlashidan foydalanadi va armiyani ittifoqdosh sifatida chaqirishdan qo’rqishga hojat qolmaydi, armiya esa adolatli, xolisona harakat qiladi. Bunday holatda dunyoviy mafkuraga va milliy g’oyaga sodiqlik ekstremistik qarash va kayfiyatni birlashtirishda asosiy faktor bo’lib xizmat qiladi va bir xilda ko’tarilishga yordam beradi. Lekin har qanday sharoitda bir narsani tushunish kerak, yaqin sharqning hozirgi sharoitida keng fikrlovchi ofitserni toppish qiyin. Bir tomondan umumiy dunyoqarash va umummilliy o’zlikni anglash, ikkinchi tomondan an’anaviy qadriyatlarga sodiqlik etnik va diniy tafovut o’zaro qarshilikka uchraguncha tinchgina yashayveradi. Bunday holatda bir narsaga, ya’ni armiya oldindan taxmin qilmaydigan vositachi yoki hakam roliga chiqishi mumkin degan ishonch ancha kamayadi.Shunday qilib, shunga o’xshash nizolardagi yakuniy qarorga siyosiy yo’llar bilan erishish mumkin. Armiyadan foydalanish esa toza funksional xususiyat kasb etishi va davlatni tashqi dushmanlardan himoya qilishga va soxta terrorizmga emas haqiqiysiga qarshi kurashishga yo’naltirlishi kerak. Armiyaning ahamiyati va harbiy boshqaruv Turkiya siyosiy hayotida har doim eng muhimi sanalgan. 1930 – yillarning boshiga kelib, harbiylar o’zlarini xalq erkinligining timsoli sifatida qabul qilib, mamlakat barqarorligi va hududiy yaxlitligining kafolati sifatida muhim o’rin 9 egalladi. Uzoq vaqt davomida Turkiyada “harbiy patronaj” tizimi mavjud bo’lgan.Turkiyada harbiylar mamlakat hayotida qadimdan muhim o’rin egallab kelishgan.Ular Saljuqiylar davridan boshlab turli xil imtiyozlarga ega bo’lishgan.Bilamizki, mamlakat tashqi siyosatining asosiy yo’nalishini hududlarni zabt etish siyosati bo’lgan. Usmonli turk imperiyasining dunyoda qudratli davlat bo’lishiga olib kelgan asosiy omillardan biri – bu uning armiyasi. Imperiyada juda kuchli armiya tashkil qilindi.Armiya orqali dunyoning uch qit’asida mustamlakalarga ega bo’lgan yagona davlat bo’lganligini tarixning o’zi isbotlab turibdi. Yanicharlar korpusining tashkil qilinishi Usmonli turk imperiyasining g’alabaga erishishining eng asosiy omili sanaladi1. Sultonlar armiya bilan hisoblashishgan.Qolaversa armiyaga ko’plab imtiyozlar berishgan.Harbiylar sulton hokimyatining eng muhim tayanchi hisoblangan.Usmonli imperiyasida harbiylar 1834 – yilgacha, ya’ni harbiy – len tizimi amalda mavjud bo’lgunga qadar mamlakatning tayanchi hisoblangan. Ularga bosib olingan hududlar bo’lib berilgan. Usmonli turk imperiyasining zaiflashuviga ham aynan armiya sabab bo’lgan. Ular o’zlariga berilgan imtiyozlardan foydalanib davlatga, markaziy hokimyatga bo’ysunmay qo’yadi.Natijada XVIII asrda Usmonli imperiyasida zaiflashish kuzatiladi, ayniqsa harbiy jihatdan Yevropadan orqada qola boshlaydi. Bunga qurolli kuchlar va harbiy fanlar sohasida Yevropaning ustunligini tan olish, yevropa tajribasini aynan shu sohaga jalb qilish, o’z navbatida, madaniyat, siyosat va ma’muriy boshqaruv sohasida ayrim jihatlarni o’zlashtirishni kechroq amalga oshirish va boshqalar sabab bo’lishgan. Saralangan kadrlarni tayyorlash maqsadida g’arb na’munasi asosida harbiy o’quv maskani tashkil qilindi.U yerda ta’lim olganlar kerakli fanlarni o’zlashtirish bilan bir qatorda, yevropa madaniyati, falsafasi hayot tarzini ham o’rganishdi. Usmonli imperiyasidagi harbiy o’quv maskani o’qituvchilarini yevropadan kelgan mutaxassislar tashil qilishgan, yosh ofitserlar tez – tez tajriba almashish maqsadida Yevropaga borishgan.Shunday qilib, Yevropadan farqli ravishda, 1 Туровская А.А. Роль армии в политическом развитии Турецкой Республики и Исламской Республики Пакистан после второй мировой войны. Сравнительный анализ.- Москвa, 2014, стр 19. 10 Turkiyada harbiylar zamonaviy fikrlovchilarlar bo’lishgan. XIX asr oxiri – XX asr boshidagi voqealarni bu fikrni isbotlaydi. Yosh turklar harakati aynan harbiylar orasida paydo bo’lgan. Sulton Abdulhamid II tuzumiga qarshi bo’lgan bu tashkilot 1889 – yil harbiylar tomonidan tuziladi. Yosh turklar faoliyatida harbiylar, ayniqsa 1908 – yilgi revolyutsiya arafasida hal qiliuvchi rolni o’ynashgan.Armiya revolyutsiyani qo’llab – quvvatlagan.Bu qo’llab – quvvatlashga doir bir dalil shuni ko’rsatib turibdiki, 1908 – yilgi revolyutsiya paytidagi armiya ofitserlar korpusi tarkibida sinfiy o’zgarishlar sodir bo’lganini isbotlab turibdi. Lekin o’sha davrda ham harbiylar orasida eskilik tarafdorlari ham revolyutsiya ruhidagi harbiylar ham bo’lishgan.Shuning uchun siyosat masalasida armiya butunlay jipslashgan deb aytibbo’lmaydi. Mustafo Kamol – harbiy general, milliy – ozodlik harakatining yo’lboshchisi, Turkiya Respublikasi asoschisi, armiyani siyosatdan ajratishni ilgari surgan. Ofitserlar – qurolli kuchlar vakillari – siyosiy partiyalarga a’zo bo’lish huquqiga ega bo’lishmagan.Davlat boshqaruvini o’z qo’liga olgan JXP a’zolarining yarmini sobiq harbiylar tashkil qilgan. JXP, armiya, amaldorlar va davlat tashkilotlarini boshqaruvchilari Turkiya respublikasi siyosiy qatlaminitashkil etishgan. Buni harbiylar va davlat o’rtasidagi aloqani usmonli imperiyasi an’anasining davomi deb atash mumkin. Bundan tashaqri bir narsani ta’kidlash kerakki, bu davrda armiya dunyoviylik va kamolizmning 6 ta tamoyillarining himoyachisi bo’lgan. Qolaversa yana bir narsani ta’kidlash joizki, XX asr ikkinchi yarmida XXI asr boshida Turkiyada jamiyatning armiyaga bo’lgan ishonchi oshgan (76 foizdan 91 foizga). Armiya muntazam ravishda jamiyat ishonchida sud organlarini, politsiyani va TBMMni ortda qoldirgan holda birinchi o’rinda kelmoqda. Armiyaga davlatning bir instituti sifatida shunchalik ishonch bildirish dunyoning boshqa bir davlatida kuzatilmaydi.Armiyani mamlakat siyosiy hayotiga jalb qilish ikkinchi jahon urushidan keyin Turkiyada ko’ppartiyaviylik tizimini joriy qilinishi bilan ancha oshdi. Ikkinchijahon urushidan so’ng dunyodagi siyosiy va mavkuraviy manzara yangicha tus oldi. Dunyoning ikki qutbga bo’linishi va sovuq urush tufayli siyosiy 11 kurashlar avj olishi Turkiyadagi siyosiy o’zgarishlarga ta’sir o’tkazmasdan qolmadi. Boshqa tarafdan, ikkinchi jahon urushi fashizmni fosh etilishi bilan nihoyalanishi, xalqaro miqyosda demokratiyani jozizibalantirdi. Xalqaro siyosatda demokratik boshqaruv tinchlikparvar siyosiy tartibotning voz kechib bo’lmaydigan asosi sifatida baholana boshlandi. Turkiya o’z ichki va tashqi siyosatini ana shu jarayonlarga qarab belgilashga majbur bo’ldi. Turkiya bunday sharoitda BMTga qo’shilish va g’arb davlatlari bilan, xususan AQSh bilan yaqinlashish uchun siyosiy o’zgarishlarga majbur edi. Bu yaqinlashuv Turkiyani xalqaro siyosatda yolg’izlanishdan qutqaribgina qolmasdan, ayni paytda AQShning iqtisodiy yordamlariga zamin yaratardi. Turk burjuaziya yuqori qatlamining tez suratlarda boyib ketishi inflyatsiya darajasining o’sishiga, narxlarnining oshishiga, ishsizlikka olib keldi. Bularning hammasi tezda mamlakatda ijtimoiy noroziliklarni keltirib chiqaradi, faqatgina mullka ega bo’lmagan qatlamning noroziligini emas, balki ziyolilar, harbiylar va o’rta qatlam vakillarining noroziligiga sabab bo’ladi. Demokratik partiya esa bunga javoban konstitutsiya bilan hisoblashmasdan repressiyani kuchaytiradi, qirg’inlar uyushtiradi, sud jarayonlarini tashkil qilishadi. Xalq bilan kurash, ya’ni hurfikrli turk fuqarolari bilan kurash “kommunizm bilan kurash” bayrog’ ostida o’tkazildi. 1951 yilda hukumat Jinoyat kodeksiga o’zgartisrish kiritdi: demokratik rejimga va dunyo siyosatiga qarshi chiqqan kurash qatnashchilari uzoq muddatli qamoq jazosiga, bu kurash rahbarlari esa o’lim jazosiga tortilishi nazarda tutildi. 1954 yilda oppozitsiya ruhidagi va mustaqil nashrlarga qarshi repressiya to’g’risidagi qonun qabul qilindi. Demokratik partiya hokimyatini mustahkamlash uchun barcha choralarni qo’lladi, oppozitsiya faoliyatini cheklab qo’ydi. 1956-yil iyun oxirida TBMM yig’ilishlar va namoyishlar haqida qonun qabul qildi, qaysiki hukumat ruxsatisiz barcha ochiq va yopiq yig’ilishlar va namoyishlar ta’qiqlandi. Saylovoldi kampaniyasi davomida Demokratik Partiya o’zining siyosiy maqsadlari yo’lida dinning ta’sirida foydalangan holda saylovchilarni o’ziga og’dirishga harakat qildi. 1957 yil sentabr oyida majlis oppozitsiya partiyalarga saylovlarga yagona ro’yxat bo’yicha chiqishni ta’qiqlovchi qonunni e’lon qildi. 12 1957 yil 27 sentabrdagi saylovlar juda ham og’ir bir davrda bo’lib o’tdi. Demokratik Partiya saylovdan oldin qonunlarga bir qancha o’zgartirishlar kiritadi va muxolifatning saylovda qatnashishiga to’sqinlik qiladi. JXPining e’tiroziga ko’ra, saylovchilar ro’yxatga olinmagan va ba’zi qutilarda saylov natijalari almashtirib qo’yiladi. Kayseri, Giresun, Chanoqqal’a va Samsunda namoyishlar bo’lib o’tadi va noroziliklar kuchayadi. Gaziantepda esa radio va gazetalar dastlab JXPning g’alabasini e’lon qiladi, biroz vaqt o’tgandan keyin “qishloqdan berilgan ovozlar” bilan saylovnatijalarini Demokratik Partiyaning g’alabasi deb o’zgartirib e’lon qiladi. JXPning e’tirozi tufayli saylov natijalari Gaziantep Adliyasi binosiga olib kelinadi, lekin bu natijalar Gaziantep Adliyasi binosi bilanr yondirib yuboriladi. Demokratik Partiya “Antep voqeasi” tarqalishiga qattiq to’sqinlik qiladi. Demokratik Partiya ovozlarning 47,88 foizini olib parlamentda 424 o’rinni egallaydi. Ismet Inenyu boshchiligidagi Jumxuriyat Xalq Partiyasi esa 41,09 foiz bilan 178 deputatlik o’rinni egallaydi. Jumxuriyatchi Millat Partiyasi va Xurriyat Partiyasi to’rttadan o’rinni egallaydi. Muxolifatning ummumiy to’plagan ovoz miqdori Demokratik Partiyani ortda qoldirardi. Saylovlardan keyin siyosiy muhitdagi keskinlik yanada ortdi. JXP mamlakatda qo’llab – quvvatlana boshladi. Bundan oldingi saylovda 35 foiz ovoz to’plagan JXP bu galgi saylovda esa 41 foiz ovoz to’playdi. Demokratik Partiya esa 1954 yildagi saylovda to’plagan 57 foiz ovozini bu galgi saylovda 47 foizga tushirib qo’yadi. Hukmron Demokratik Partiya va bosh oppozitsiyachi partiya – JXP o’rtasidagi konflikt yanada kuchaydi. Endi bu partiyalarning rollari almashdi, JXP o’zining hujumlarini Demokratik Partiya qabul qilgan antidemokratik va avtoritar qonunlarga qarshi to’pladi. Hukumat yangi qonunlar va qarorlar “mas’ulyatsiz jurnalistlarning” tartibsizlik keltirib chiqaradigan ig’volarini oldini olish uchun kerak bo’lganligini tasdiqladi. Ikki asosiy siyosiy partiyalarning majlisda hamkorlik qila olmasligi amalda parlament ishini to’xtatib qo’ydi. Ko’chalarda politsiya Inenyu bilan uchrashuvga kelgan JXP a’zolarini va boshqalarni kaltaklay boshladi, ularga qarshi gaz va ko’zni yoshlantiruvchi granatalardan foydalanishdi. Misol 13 uchun Tokata viloyati Zil shahrida 1958 yil 17 oktabrda politsiya JXP a’zolari va tarafdorlariga Inenyuni kuzatish uchun ko’chaga chiqishini ta’qiqlab qo’ydi. Yana to’qnashuv sodir bo’ldi, politsiya yana kaltaklardan, ko’zni yoshlantiruvchi gazlardan foydalanishga majbur bo’ldi. 1959 yil 30 aprelda hokimyat Ushak shahrida Inenyuga qarshi suiqasd uyushtirdi, natijada esa u boshidan jarohat oldi. Bir necha kundan keyin 1959 yil 4 may kuni Istanbulda Topkapi tumanida hukmron partiyaning 5 mingga yaqin a’zolari tosh va tayoqlarni Inenyu mashinasiga qarab uloqtirishdi, uni harbiylar qutqarib qolishga erishdi. 1960 yil bahorida hukumatga qarshi chiqish ommaviy tus oldi, ayniqsa unda asosiy rolni talaba yoshlar o’ynashdi. 19 aprel kuni Anqarada hukumatning antidemokratik harakatlariga qarshi ko’pminglik namoyish bo’lib o’tdi, 28 aprel kuni esa Boyazid maydonida politsiya Istanbul universiteti talabalari namoyishini o’qqa tutdi. Ulardan bir qanchasi yaralandi, bir kishi esa halok bo’ldi. Keyingi kuni Anqarada Anqara universiteti talabalarining norozilik namoyishi bo’ldi, namoyish siyosiy fanlar va huquq fakultetlari binolarida boshlandi. Bu yerda politsiya namoyishchilarga qarshi hujum boshlashdi va bir qancha talabalar yaralanishdi1. Keyin esa fakultetlar binolari portlatib yuborildi va “tartib” o’rnatishdi. Shundan keyin ko’pgina talabalar, talabalar namoyishining asosiy markazi bo’lgan Qiziloy maydoniga yo’l olishdi. Hukumat Anqara va Istanbulda favqulodda holat joriy qildi. Qamoqqa olishlar boshlandi.Yuzlab talabalar axloqni tuzatish koloniyalariga jo’natildi.Lekin hukumatning hich bir chora – tadbirlari talabalar noroziligini to’xtatib qololmadi. Anqaradagi Qiziloy maydonida har kuni talabalar to’planishdi va “qo’paruvchilikka oid” faoliyatni tergov qilish bo’yicha komissiyani tuzish to’g’risida qabul qilingan qonunni bekor qilishni talab qilishdi. Menderes hokimyatining so’nggi yillarida Marshal rejasi bo’yicha boshqa kreditlar berilmaydi va Seydishehirdagi Alyuminiy va Iskanerundagi temir va boshqa sanoat loyihalarini kreditlash uchun Sovet Ittifoqi bilan yaqinlasha boshlaydi. Bu maqsad bilan Sovet Ittifoqiga bir qancha rasmiy tashriflar qilinadi, mamlakat sanoati rivoji uchun 1 Поцхверия Б.М. Внешняя политика Турции в 60-х – начале 80-х годов ХХ в. – М., 1986. 69-б 14 investitsiya jalb qilish haqidagi shartnomalar tuziladi1. Demokratik Partiyaning davomchisi sanalgan Adolat Partiyasi to’ntarishdan 5 yildan keyin yakka o’zi hokimyatga kelganida Adnan Menderes davrida loyihlari tuzilib kredit yo’qligi tufayli amalga oshirilmagan bu loyihalar Sovet Ittifoqidan olingan kreditlar tufayli oxiriga yetkaziladi. 3 may kuni turk harbiy kuchlari quruqlikdagi qo’shin komandiri Jamol Gursul milliy mudofaa vaziri Etem Menderes nomiga “mamlakatni, hukumatni va demokratik partiyani qiyin vaziyatdan qutqarish” uchun shoshilinch choralarni ko’rish kerak mazmunidagi xat jo’natadi. Respublika prezidenti va hukumat a’zolarini iste’foga chiqarish, Anqara va Istanbul xavsizligi boshqarmasi gubernatorlari va boshliqlarini almashtirish, tergov qilish bo’yicha komissiya tuzish to’g’risidagi qonunni bekor qilish, qamalgan talabalar va jurnalistlarni ozod qilish kabilar bo’lishi mumkin.Gursulning xati mudofaa vaziriga ham, Menderesga ham hech qanday ta’sir qilmadi, amalda bu armiyaning ultimatumi bo’lsa ham.Gursulga qachonlardir so’ragan iste’fosi qabul qilingani xabar qilindi Politsiyaga yordamga qo’shin yetib keladi. Natijada to’qnashuvda yaralanganlar va o’lganlar bo’ladi. Yana bir qattiq namoyish poytaxtda 1960 yil 4 mayda sodir bo’ladi. Namoyish joyiga yetib kelgan bosh vazir Adnan Menderes namoyishchilar bilan kelishishga harakat qiladi, lekin g’azablangan bir yosh odamning qo’lidan bomba portlab ketadi.Politsiya namoyish qatnashchilarini qattiq kaltaklaydi. “Oxirgi harakat” uchun politsiyachilarga shaxsan Anqara harbiy komendantining buyrug’iga binoan 250 ming lira ajratiladi. Bunday shiddatli kunlarda Menderes mamlakat bo’ylab sayohatga chiqadi. Bu sayohat Anqara va Istanbuldagi voqealar Aholining unga bo’lgan haqiqiy munosabatini aks ettirmasligini ko’rsatib berdi. Haqiqatan, 14 may kuni kechasi u kemada Chanoqqal’aga keladi, uni yuzlab qayiq va katerlarda odamlar qarshi oladi, yanashunday uchrashuvlardan biri Izmirda tashkil qilinadi. Bu uchrashuv haqida Aydemir shunday yozadi: “Qirg’oqqa yaqinlashishiga bir soat qolganida kemani yuzlab qayiq va katerlar o’rab oladi. Minglab izmirliklar xuddi kelin misoli kemani 1 Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 28-b 15 kutvolishga chiqadi. Qirg’oq bo’yi va maydonlar xuddi odamlar dengiziga o’xshab ketadi. Uchrashuvga kelganlar soni 20 000 mingga yetadi, Egey tumanidan yetib kelganlar Izmir aholisiga kelib qo’shiladi”. Izmirda chiqish qilgan Menderes mamlakatda 15 kundan beri davom etib kelgan to’polonlar tugaganini va aybdorlar “gunoh va jinoyati uchun” javob berishlari boshlanganini e’lon qiladi. Xuddi shunday maqsad bilan u Anqaraga qaytib keladi.Uning fikrlari qanchalik xato ekanligini keyin bo’lib o’tgan voqealar ko’rsatdi. Boyar – Menderes hokimyati turk armiyasida norozilikni keltirib chiqardi. Bu hokimyat qanaqadir yangi bir fuqarolik hokimyati sifatida yashirini tarzda o’zini harbiylarga qarshi qo’yadi.Bundan tashqwari norozi bo’lgan harbiylarning bir qismi, ayniqsa talabalarga xahrixohlik qilgan yosh ofitserlar Boyar – Menderes hokimyati Otaturk prinsiplarini toptab tashaganday hisoblashdi. Keng xalq ommasining noroziligiga olib kelgan va boylar uchun umuman kerak bo’lmagan voqealarni keltirib chiqishga sabab bo’lgan bu rejimning yo’lboshchilari o’zlarining keskin harakatlari bilan mamlakatda shunday vaziyat yuzaga kelishiga zamin yaratishdi deb hisoblagan mavjud tuzumga qarshi generallarning bir qismi katta sahnaga chiqishdi. 1960 yil 3 mayda General Jamol Gursul Etem Menderesga xat jo’natganida buning hammasi ko’rinib turgan edi. 21 – may kuni hukumatga qarshi norozilikka ochiqdan – ochiq armiya kelib qo’shiladi: Anqara harbiy ta’lim maskanining minglab kursantlari namoyishga chiqishadi. Kursantlarga mudofaa vazirligi, bosh shtab va armiya qo’shilmalaridan minglab ofitserlar kelib qo’shildi. Qiziloy maydoniga kelishda namoyishchilar Chankayyadagi prezident saroyiga qarab harakat qilshmoqchi bo’lishdi, lekin bunga komandirlarning aralashuvi xalaqit berishdi. Poytaxtdagi vaziyatga to’g’ri baho bermagan Menderes 25 may kuni poytaxtni tashlab chiqib ketishga majbur bo’ladi. Konyaga uchib ketadi.Bu shahar ham xuddi Izmir kabi Demokratik Partiyani qo’llab – quvvatlar edi.Menderes samolyoti Eskishehirda to’xtab o’tdi.Bu shaharda harbiy – havo maktabi joylashgan edi. Menderes samolyot atrofida qator tizilgan ofitserlardan o’tib samolyotini oldiga borishga ulgurolmadi.Eskishehirda dushmanlik atmosferasi hukmron edi.Menderes minbarga shahr aholisi oldida so’zga chiqqanida mikrofon simi kesilgan 16 edi.Kechqurun shakar zavodida bosh vazir sharafiga qilingan qabulda hukumat rahbarlari Menderesga e’tibor berishmadi. O’sha kuni Anqaradan majlis raisi Refik Koraltan qo’ng’iroq qildi va Istanbulda universitet professorlarining namoyishi bo’layotganini xabar qildi. Bu telefon qo’ng’irog’idan keyin zalga qaytib kelganda, Menderes Turkiya bosh vaziri sifatida o’zining oxirgi ma’ruzasini qilayotgandi. U yana namoyishchilarga qarshi hujum boshladi. Bu vaqtda Anqarada esa harbiy maktab binosida bo’lajak to’ntarish rahbarlari yig’ilishdi. Bu yerda bir qancha harbiy qo’shilmalar qo’mondoni Jamol Madanoglu, tank brigadasi komandiri general Bashtug, polkovnik Alparslon Turkesh, harbiy maktab o’qituvchisi va boshqa ko’pchilik bor edi. Hukumatga qarshi qurolli chiqish haqida qaror qabul qilindi. O’sha oqshom Anqaraning ko’plab aholisi uxlashmadi: ko’cha va maydonlarga harbiy qismlar joylashtirildi. Ko’rinib turibdiki, harbiylar qo’zg’aldi, lekin kim qo’zg’olonni boshqarayapti hech kimga ma’lum emasdi. Yarim kechasi Ismet Inenyuni uyg’otishganida va armiya chiqishini xabar berishganida u birinchi “kim boshida” deb so’raydi. Demokratik Partiya tuzumiga qarshi bo’layotgan qurolli chiqishni polkovnik A. Turkesh boshchiligidagi ofitserlar guruhi amalga oshirayotganini o’sha kecha bilish unga nasib qilmaydi. 26 maydan 27 mayga o’tar kechasi kursantlar harbiylar uyiga yo’l olishadi va quruqlikdagi qo’shin komandiri Suat Kuyashni va Anqara harbiy komendanti Namiq Arguchni qamoqqa olishadi. O’sha uylarning birida bosh shtab boshlig’i Rushtu Erdelxun ham qamoqqa olinadi1. Beshta boshqa tanklar esa shahar markaziga qarab yo’l olishadi va Radio va Pochta Telefon Telegraf binosini ham qurshab oladi. Radio binosida qo’riqchilar bilan otishma sodir bo’ladi va hujumda qatnashayotgan leytenant Kalmaz halok bo’ladi.44Bu to’ntarish qatnashchilari orasidagi yolg’iz yo’qotish edi. Otishma yana TBMM, Vazirlar kengashi, ichki ishlar vazirligi va bosh xavsizlik boshqarmasi binolarini egallashda ham sodir bo’ldi. Bir vaqtning o’zida qamoqqa olishlar ham 1 Зубкова А.И. Влияние снижения роли армии в политике Турции на стабильность в стране – М., 2005. 73-б 17 boshlandi.Bir qanchalar yashirinishga harakat qilishdi.Ichki ishlar vaziri Gedik tomdan topiladi, tashqi ishlar vaziri esa haydovchisining qaynotasining uyida yashiringani ma’lum bo’ladi. 27 may kuni ertalab Turkiya radiosi orqali gapirishadi. “Diqqat, diqqat!” Hurmatli fuqarolar! Radiongiz oldiga yaqinlashing.Bir necha daqiqadan keyin siz ishongan harbiy kuchlar sizga murojaat qilishadi. Chaqiruv bir necha marotaba takror qo’yiladi, keyin yana murojaat qilishadi. “Yurtimizda vujudga kelgan inqiroz va oxirgi ayanchli voqealar tufayli, shuningdek bir – birimizni o’ldirishning oldini olish maqsadida Turk harbiy kuchlari hokimyatni o’z qo’llariga olishdi”. Murojaat davomida harbiylar chiqishini qo’llab – quvvatlashga chaqirildi.Murojaatning oxirgi qismida Turkiya ittifoqdoshlari, qo’shnilari ham murojaat qilishdi. BMT prinsiplariga va Otaturk ko’tarib chiqqan shiorlarga ishonch tasdiqlandi. “Mamlakatda tinchlik, dunyoda tinchlik!”. Murojaatda yana: “Biz hamma ittifoqchilarimizga va majburiyatlarimizga sodiqmiz. Biz NATOga ishonamiz va unga qo’shilamiz, SENTOga qo’shilamiz” degan gaplar ham bor edi. Bir qancha vaqtdan keyin majlisning tarqatib yuborilganligi, hukumat a’zolarining qamalganligi, siyosiy partiyalar faoliyati ta’qiqlab qo’yilganligi e’lin qilinadi. To’ntarish bo’lgan oqshomda Adnan Menderes va moliya vaziri Xasan Polatkanlar Eskishehirda vaqt o’tkazishayotgandi. Anqaradagi bo’lib o’tgan voqealardan xabar topgandan keyin ertalab Kutaxga ketishadi.Yo’lda ular orqaga burilgan, bosh vazir mashinasi ustida uchib ketayotgan harbiy samolyotni ko’rishadi.Kutaxda Menderes gubernatordan uning hukumati ag’darilganligini biladi. Aynan o’sha vaqtda gubernator uyiga ofitserlar guruhi yetib keladi va Menderesga qamoqqa olinganini aytadi. Sobiq hukumat rahbari qo’riqchilar qurshovi ostida Eskishehirga jo’natiladi, u yerdan esa harbiy samolyotda Polatkan bilan birga Anqaraga olib kelinadi. 27 may kuni soat 4 da Turkiya radiosi orqali to’ntarish rahbari, tuzilgan Milliy Birlik Qo’mitasi raisi general Jamol Gursul chiqish qiladi. Gursul yana bir bor armiya chiqishining sabablarini tushuntiradi va qo’mitaga ishonch bildirishlariga chaqiradi. 18 2. 1960 – yil 27 – maydagi harbiy to’ntarishning sabablari va uning oqibatlari Demokratik Partiya hokimyat tepasiga kelishi bilan mamlakatda bo’layotgan jarayonlardan chetga chiqishni boshladi, arab tilida azon o’qishni bekor qildi, dars mashg’ulotlarini din asosida olib borishga qaytishni ta’minladi. Anqara, Istanbul, Adana, Isparta, Marasha, Konya, Kayserida diniy maktablar ochildi. Bu jarayonlar turk armiyasining noroziligiga sabab bo’ldi. Hukmron partiyaning bunday siyosat yuritishi go’yoki orqaga ketish, respublika mavjudligiga rahna solish armiyaning qo’zg’alishiga olib keldi. Demokratik partiyaning tashqi siyosatida Turkiyaning NATO, SENTOga kirishi, BMTda AQSHni qo’llab – quvvatlashi Otaturkning tashqi siyosatda neytral bo’lish konsepsiyasining buzilishi edi. Bu davrda harbiy xarajatlarning o’sishi, AQSH siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaramlikning kuchayishi, yuqori qatlamning tezda boyib ketishi, ishsizlar sonining ko’payishi, inflyatsiya darajasining ko’tarilishi (1946 – 1952-yillardagi o’rtacha yillik ko’rsatkichi 2,2 foizdan 1953 – 1959-yillarda 17 foizga oshdi) Turkiyaning og’ir iqtisodiy muammolar girdobiga tushib qolishi, “importdan qutulish” siyosati, 1958 yilda defolt holatini e’lon qilish – barcha bu faktorlar aholi o’rtasida norozilikni keltirib 19 chiqardi1. 1950 yillarning oxiridan boshlab xalq DP ni qo’llab-quvvatlashni susaytira boshladi. Buning asosiy sababi tashqi bozorlardagi qulay konyunkturaning tugashi va iqtisodiyotdagi buzilishlar edi. Tez sur’atlarda yuksalayotgan inflyatsiya, shahar axolisi, armiya va davlat tizimidagilarning moddiy ahvoliga o’z ta’sirini ko’rsatdi.Boyar-Menderes hukumatidan ko'pchilik norozi bo'ldi.Mamlakatda korrupsiya, talon-toroj avj oldirilgan edi. Mamlakatda mavjud rejim ustida bahslar kuchaydi.Universitetlarning talablari ko’chalarga namoyishga chiqdi. 1960 yil 20 aprelda Istanbul universitetining talabalari ommaviy jabr-zulmga qarshi norozilik belgisi sifatida miting o’tkazishdi. Ertasi kuni talabalarning ko’p kishilik namoyishi bo’lib o’tdi.Politsiya ularga qarshi o’t ochdi.Istanbulgi tinch namoyishning o’qqa tutilishi umumiy qahr-g’azab uyg’otdi.Mamlakatning hamma tomonlaridan norozilik arznomalari tusha boshladi.Mamlakatdagi siyosiy vaziyat yanada keskinlashganligidan favqulodda holat e’lon etildi2. Shunday qilib, 1960 yilning 27 mayida armiya boshchiligida Otaturk prinsiplariga qaytish shiori ostida davlat to’ntarishi muvaffaqiyatli bajarildi. Hokimyat to'ntarish o'tkazgan yangi tashkilot — Milliy birlik qo’mitasi (MBQ) qo'liga o'tdi. Mamlakatning vaqtinchalik konstitulsiyasi qabul qilindi.Unga ko'ra, MBQ oliy qonun chiqaruvchi organ deb e'lon qilindi. Unga J. Gursul raislik qildi va u vaqtinchalik hukumatni ham boshqardi. Bu to’ntarish 37 ta harbiylar rejasi asosida amalga oshirildi.Generallar hokimiyatni qo’lga olib o’zlarining qatorlarini mustahkamlash bo’yicha tezda chora ko’rishdi. 1960 yil noyabrda to’ntarish qatnashchilari, Turkesh bilan bir qatorda Milliy Birlik Qo’mitasi ichidagi J. Gursulning radikal – milliy muxolifatini fuqarolik boshqaruviga o’tish fikrlariga qarshi bo’lganligi tufayli Milliy Birlik Qo’mitasidan chiqarilib yuborildi va iste’fo berildi, keyin esa chet elga diplomatik ishga jo’natildi. Qolaversa, A. Turkesh 1963 yilga qadar Dehlidagi turk elchixonasida maslahatchi lavozimida ishlashga majbur 1 M.Lafasov. U. Jo’rayev. Jahon tarixi – Toshkent: Muharrir, 2007. 198-b 2 Aбдураззакова. M. Политика лаицизма в Турции: история и современность. – Ташкент, 2007. 69-б 20 edi. 1960 yilgi to’ntarish tashabbuskorlari yosh ofitserlar edi. Keyinchalik ma’lum bo’lishicha, ulardan bir qanchasi ko’ppartiyaviylik tizimiga qarshi bo’lishgan, ochiqdan – ochiq avtoritar hokimiyatni afzal ko’rishgan. Ma’lumki, turk ofitserlar korpusi an’anaviy ravishda davlatini harbiy kuch bilan tan oldirishdi, ofitserlar o’zlarini “milliy erkinlik”ni bajaruvchilari deb hisoblashgan. Kommunizmga va islomga qarshi ularning qarashlarini tashkil qilgan muhim elementlardir. Vaqtinchalik hukumatni shakllantirishda MBQ nazorati ostida 28 may kuni 3 general va 15 ta oddiy fuqaro hukumatga kirdi. Jamol Gursul bosh vazir lavozimini egalladi va milliy mudofaa vaziri bo’ldi. Tez orada yangi kostitutsiya matnini tuzish bo’yicha komissiya tuzildi. Generallar mashhur va obro’li professorlarni to’plashdi, bu komissiya konstitutsiya loyihasini tayyorlashdi. Shu orada harbiy o’qishda yig’ilganlar hukumatning sobiq a’zolari, sobiq deputatlar o’zlarining qatnashishi qarorini kutishardi. 27 maydagi to’ntarishdan keyin prezident Jalol Boyar, bosh vazir Adnan Menderes, hukumat a’zolari va muhim qo’mondonlardan biri bo’lgan Alu Fuat Jebesoy ham bo’lgan Demokratik Partiya deputatlari, partiya boshqaruvchilari, askarlar va ba’zi yuqori darajadagi jamoat tashkilotlari vakillari qo’lga olinib Yassi oroliga olib boriladi. Qamoqdagilardan biri bo’lgan Demokratik Partiyaning sobiq deputati G’iyosiddin Emre boshiga tushganlarni shunday izohlaydi: “Harbiy aeropotda samolyotdan tushyapmiz. Ovqatlanayotganda gaplasholmasdik. Gaplashgani uchun kaltak yeganlar ko’p bo’ldi. Har kun ertalab qum solingan, kechqurun esa tosh solingan ovqat berishardi”. Qamoqdalik paytida Demokratik Partiya a’zolaridan Yusuf Salman, Lutfi Kirdar, Gazi Yigitbashi, Yumnu Uresin, Nuri Yamut va Kenan Yilmazlar halok bo’lishdi. Pastki qavatdagi kuchli qo’riqlanayotgan alohida xonada Boyar, Menderes va Koraltanlar bor edi. Ulardan biri, ichki ishlar vaziri Namiq Gedik 29 may kuni oqshomda o’z joniga qasd qiladi. O’sha binoning uchinchi qavatida u bilan birga bo’lgan boshqa asir Menderesning so’zlariga qaraganda, u singan oynaning ovozidan uyg’onib ketgan va tezda tushunganki uning hamrohi oynadan o’zini tashlab yuborgan, hatto oynani ochishga harakat ham qilmagan. Bu yerda qamoqdagilarga og’ir azob va qo’pol 21 muomala qilinganligi taxmin qilinadi. Og’ir azob va bunday muomala natijasida Jemil Kelesheog’lu va Namiq Gedik o’z jonlariga qasd qilgani ma’lum bo’ldi. Demokratik Partiya advokatlaridan bo’lgan Husamettin Jindoruk Namiq Gedikning o’limi shubhali ekanligi aytib o’tdi: “Namiq Gedikning o’limida zo’rlik alomatlari bor. Uning oilasi uning o’z joniga qasd qilganiga umuman ishonishmadi”.Keyinchalik esa uning xayrlashuv xati aniqlandi. Qamalganlar orasida ko’prog’ini (600 ga yaqin) yuristlar tashkil qilgan, ulardan keyin savdogarlar, keyin yer egalari, doktorlar, ma’murlar, harbiylar, jurnalistlar, diplomatlar va boshqalar. Tez orada qamalganlar Marmara dengizidagi Yassi oroliga harbiy turmaga jo’natiladi. Kechroq 9 – iyun oqshomida Yassi oroliga yuqori darajadagi harbiylar qo’riqlashi ostida Jalol Boyar va Adnan Menderes jo’natiladi. Ularning orasida ko’pchiligi o’lib ketishadi. Jalol Boyar o’zini o’zi o’ldirishga urinib ham ko’radi. Yassi orolida sud 1960 yil 14 oktabrda boshlanadi va 1961 yil 15 sentabrgacha davom etadi. 15 ta o’lim hukmi chiqariladi. Ularni ko’rib chiqadigan bo’lsak, MBQ 1961 yil 16 sentabrda jamoatni qisman yumshoqlikka chaqirish maqsadida Boyarning o’lim hukmi va boshqa 11 ta kishiniki umrbod qamoq jazosiga o’zgartiriladi, lekin Menderes va sobiq ichki ishlar vaziri Fotix Rushtu va moliya vaziri Xasan Polatkanning hukmlari o’z kuchida qoldiriladi va keyinchalik amalga oshirildi. Sud ishi davom etayotgan bir mahalda harbiylar hokimiyatning yangi organlarini tuzishni davom ettiradi, siyosiy partiyalar tashkil qilishga ruxsat etildi. 1961yil yanvarda ta’sischilar majlisi bo’lib o’tdi, uning ishida MBQ qatnashdi. Bu vaqtinchalik qonun chiqaruvchi organ may oyida yangi konstitutsiyani qabul qildi va keyin 9 iyulda umumxalq referendumiga taqdim qilindi. U saylovchilarning 60 foizi tomonidan ma’qullandi, bu narsa esa MBQ a’zolarini sarosimaga solib qo’ydi. Bu esa tarqatib yuborilgan Demokratik partiyaning saqlanib qolinishiga olib keldi, ayniqsa uncha katta bo’lmagan shaharlarda va qishloq saylov okruglarida. 12 735 kishi qonuniy saylash huquqiga ega edi, referendumda 10323 saylovchi qatnashishdi. Konstitutsiyani ma’qullab 6349 kishi ovoz berishdi, qarshilar esa 3934 22 kishi edi1. Ovozlarning bunday taqsimlanishi shuni ko’rsatdiki, ayniqsa Turkiyaning g’arbiy va shimoliy tumanlarida Sobiq demokratik Partiya tarafdorlarining ta’siri hali-hamon kuchli edi. 1961 yil 6 oktabrda MBQ va Vakillar majlisidan iborat Majlis tashkil qilinadi. Keyinroq esa Enver Ziyo Karal va Turhan Feyziog’lu boshchiligida 20 kishidan iborat qo’mita tuziladi va yangi konstitutsiya tuzish uchun harakatlar boshlanadi. Yangi tayyorlangan konstitutsiyada 1924 yilgi konstitutsiyadan farqli ravishda xalqchillik, davlatchilik va inqilobchilikka o’rin berilmadi. 1961 yil 9 iyundagi referendum natijasida 1961 yilgi konstitutsiyani yoqlab 61,7 foiz ovoz yig’ilgan bo’lsa-da, ba’zi akademiklar va mutaxassislarning 40 foizga yaqini rad javobini berdilar va bu javobda jon borligini isbotlashga urindilar. Konstitutsiyaning jamiyatning muhim qatlami tomonidan qo’llab – quvvatlanmaganligini bahona qilib ko’rsatishdi. 1961 yilgi konstitusiya amalda 1924 yilgi konstitutsiyadan farq qilardi. U davlat va jamiyatdagi o'zgarishlarni aks ettirardi, Siyosiy erkinliklardan foydalanish uchun (garchi cheklangan bo'lsa-da) imkoniyatlar ochib, bir necha o'n yilliklar davomida sodir bo’lgan, fuqarolarning oddiy burjua huquqlari, albatta, borgan sari eskirayotgan edi. Yangi Konstitutsiya Turkiya Respublikasini siyosiy partiyalar va boshqa demokratik erkinliklarni barpo etish huquqini tasdiqlovchi, milliy demokratik, dunyoviy, ijtimoiy va huquqiy- davlat deb e'lon qildi. Shunday qilib, boshqaruv shaklini respublika, dunyoviy, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati mustaqilligini, vakillik organlarining tanlanishini va o’zgarishini tasdiqladi. Konstitutsiya chinakamiga demokratik emas edi, masalan, milliy ozchiliklarning muammolarini hal qilmagan edi, hammasidan oldin kurdlarnikini, siyosiy Islom va radikal turkchilikning huquqiy faoliyatiga yo'l ochdi. Biroq, unda e'lon qilingan huquq va erkinliklar mamlakatning demokratik kuchlariga ayrim ijtimoiy va boshqa huquqlari uchun kurashish imkonini berdi. Unda alohida dunyoviylik tamoyillari sanab o’tilgan: ta'lim olish huquqi, ibodat qilish huquqi o’zining diniy his-tuyg'ularini e'lon qilish 1 Анварь Қосимов Ҳозирги Туркия - Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 82-83-б 23 yoki qilmaslik kabi. XIX asrda siyosiy va shaxsiy maqsadlar uchun diniy his-tuyg'ulardan foydalanish ta’qiqlangan edi. Konstitutsiya ijro hokimiyatini kuchaytirib yubordi, TBMM tuzilishini o’zgartirdi, eng muhimi, hozirgacha Konstitutsiyaviy sudiga noma'lum Turk qonunini berdi. Ayniqsa, Turkiya davlatining kapitalistik rivojlanishining davlatning iqtisodiy tamoyillari batafsil sanab o’tdi va ijtimoiyiqtisodiy tuzilishini shakllantirishda davlatning hal qiluvchi roli ekanini ko’rsatib o’tdi. Mulkchilik masalalariga, iqtisodiyotga davlat aralashuvi alohida bo'limga berildi. 1961-yilgi Konstitutsiyasining 36-moddasida "har kim mulk egasi bo’lish va meros huquqiga ega." deyilgan. Davlatning Iqtisodiy hayotga aralashuvidagi belgilanmagan cheklovlarni bu hujjat o’z ichiga olmagan, davlatning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalari, 53 – moddada belgilanganidek, "o'zining iqtisodiy rivojlanish va moliyaviy manbalari ko'lami"ga muvofiq keladi. Ijtimoiy-iqtisodiy hayotga davlatning keng aralashuvini e’tirof qilish - shubhasiz Turkiya rivojlanish darajasining klassik shakldan farq qilishidan dalolatdir, ya’ni o’zida g’arb burjua tizimini namoyish etgan. 1961yilgi konstitutsiyaning o’ziga xosligi shundaki, Turkiya sharoitida ijtimoiy qatlamda byurokratiya va chinovniklarning barcha darajalarini qanaqa bo’lganliklarini ko’rsatib o’tgan. Hujjat, shuningdek, davlat ma’muriyatining turli xil bosqichlari va davlat xizmatchilarining ma’qomi va javobgarligi haqidagidagi holatni ham o’z ichiga olgan. Mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga davlat aralashuvi instituti 1961 yilgi mamlakat konstitutsiyasida, birinchi etatizmni himoya qilganlar, konstitutsiyaviy qoidalarni butun tizimida tarqatilishi edi. Mamlakatda 1961 yil 24 sentyabr Majlisga saylovlarga rasman to'rtta partiya saylovoldi kampaniyani boshladi, qaysiki ishtirok etish uchun ruxsat etilgan nufuzli Xalq respublika partiyasi (JXP) va Adolat Partiyasi (Ap), va kam sonli - Yangi Turkiya Partiyasi (YTOP) va Respublika qishloq Milliy Partiyasi (RQMP).Boshqa partiyalarga saylovoldi kampaniyalarini tashkil qilish muvaffaqiyatsiz tugadi. Saylov natijalari JXP Milliy Assambleyada 173 o'rin va faqat Senatda 36 o’rin egallashini ta'minladi. Demokratik Partiyaning vorisi bo’lgan Adolat partiyasi quyi 24 palatada 158 o’rin va yuqori palatada esa 70 o’rinni egalladilar. Qolgan o’rinlar esa, uzoq muddat mavjud bo’lmagan va oqibatda boshqa partiyalarga qo’shilib ketgan YTP va RQMP o’rtasida taqsimlandi. Partiyalar o’rtasidagi kelishmovchiliklar uzoq muddatga koalitsion hukumatni shakllantirishga yo’l qo’ymadi. Prezident va boshqa rahbarlarni saylash bilan bog’liq qiyinchiliklar paydo bo'ldi. Faqatgina harbiylar aralashuvidan keyin J. Gursul Turkiya prezidenti etib saylandi, hukumat raisi lavozimiga JXP rahbari I. Inenyu tayinlandi.Harbiy elita va G'arb hamkorlar nazorati ostida jamiyatni rivojlantirish yo'llarini topish, sovuq urush sharoitida, o'tkir ichki ziddiyatlar va tashqi nizolar kuchayib ketishi sharoitida sodir bo’ldi. Siyosiy kurash urbanizatsiyaga ta’sir ko’rsatish, mayda burjuaziya, ishchilarga bo’lgan talabning o’sishini, byurokratiyaning o’z ta’sirini yo’qotishidan qo’rqishini, g’arb tushunchalari va ommaviy madanaiyatning ta’siri ortishini, islomchilar reaksiyalarini kuchaytirib yubordi. Bu narsa 1960 yillardagi turk jamiyati holatini ifodalovchi rasm edi. 25 3. XX asr 70 – yillarida harbiy tuzum davrida Turkiyaning ichki va tashqi siyosatining xususiyatlari 1960-yil oxirlarida mamlakatda juda ham keng miqyosda talabalar namoyishi boshlandi.Bu harakatning birinchi to’lqinlari Fransiyadagi talabalar to’lqini ta’sirida 1968 yil iyunda ko’tarildi. 1968yil 10 iyunda Anqara universitetining til, tarix va geografiya fakultetlari talabalari fakultet binolarini egallab, mamlakatda oliy ta’limni isloh qilsh talablarini e’lon qilishdi. Bu chiqishlar Anqaraning boshqa oliy ta’lim muassasalarida ham paydo bo’ldi. 11 iyunda talabalar Anqara universiteti huquq fakulteti binosini egallashdi. 13-iyunda texnika fakulteti talabalari darslarni to’xtatishdi. Adolat partiyasining parlament guruhi yig’ilishida bosh vazir S.Demiral “ahvolni o’ta og’irligini” tan oldi. Bu vaqtda yangi kuchlar qo’shilib talabalar harakati Anqarada o’sib bordi. 1969 yilda bu harakat O’rta Sharq Texnika universitetiga, Xadjettepa universitetiga, Anqara universitetining siyosiy fanlar fakultetiga ham yoyildi. Talabalar universitet binosini egallab olishdi va darslarga qatnashmasligini e’lon qilishdi1. Talabalar harakati yoyilib ketdi. Chiqishlar yaqqol Amerikaga va boshqaruv hokimiyatiga qarshi olib borildi. 1970 yilda talabalar chiqishlari Amerikaga qarshi ko’rinishda saqlanib qoldi. 1970 yil 29 aprelda Anqaralik talabalar talabalar chiqishlariga 10 yil bo’lganini qayd etib, shahar markazi Qiziloy va Zafar maydonlarida namoyishlar o’tkazishdi. Namoyishlar “Mustaqil Turkiya”, “ Demokratiya” “yankilar, uylaringga qaytinglar” va boshqa shiorlarda olib borildi. 1 Анварь Қосимов Ҳозирги Туркия - Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 103-б 26 1970 yil 29 aprelda o’ng hukumat Turkiya milliy yoshlar uyushmasining o'ng qanoti boshchiligida kommunizmga qarshi milliy shiorlar ostida namoyish bo’lib o’tdi. 25 may kuni Anqara universitetining huquq fakultetida fakultet talabasi o’ldirildi. Uning o’ldirilishi Anqaradagi uch universitetning barcha talabalarini Zafar maydonidagi Otaturk haykali yonida talabalarning ommaviy namoyishining qaytadan o’sishiga olib keldi. Bu yerda yana “Amerikaga la’natlar bo’lsin”, “yo’qolsin yankilar” degan hayqiriqlar yangradi. Soner Yalchinning yozishicha, “har bir Amerikaga qarshi namoyishga javoban mustaqillik uchun komandirlarning jangovar guruhlari va musulmonlar chiqishdi”. 1969 yil 16 fevral Mustafo Kamol sharafiga Amerikaning 6 flotiga va imperializmga qarshi norozlik sifatida namoyishlar tashkil etildi. Biroq bundan oldin radikal ruhdagi diniy guruhlarda mitingga qarshi jihodga chaqirildi. Miting kuni qo’llariga tayoq va qurol olgan namoyishchilar paydo bo’lishdi. Namoyishda Turan Erdog’an va Turgut Aytachlar o’ldirildi, o’nlab odamlar yaralandi. Bu kun Turkiya tarixiga “Qonli yakshanba” nomi bilan kirdi. Bu voqea 1969 yil 16 fevralda yuz bergan.1960 yil oxirlarida radikallar, panturkistlar va islom tarafdorlari o’zlarining siyosiy partiyalarini tuza boshlashdi. 1969 yil oktabr boyida navbatdagi saylovlar bo’lib o’tdi. Bu saylovlarda Adolat partiyasi muvaffaqiyat qozondi va parlamentda 256 o’rinni egalladi. JXP esa 143 o’rinni egalladi.Saylovlar mamlakat siyosiy hayotida Adolat partiyasining yetakchiligini ta’minladi.68Sulaymon Demirel bosh vairligicha qoldi.Mamlakatdagi demokratik jarayonlardagi qarama – qarshiliklar reaksion kuchlarning chiqishi, politsiya provokatsiyasi, sudlangan demokratlarni ta’qib qilish bilan birga yuz berdi. Terroristik so’llarning chiqishi, asirlarni olib qochish va ularning o’ldirilishi hukumatga so’llar harakatiga qarshi repressiyani kuchaytirishga bahona bo’ldi. 1960 yillar oxiri 1970 yillar boshida talabalar, ishchilar harakatining keng quloch yoyishi jamiyatning mulkka ega bo’lmagan qatlamining siyosiylashuvi bilan birga kechdi. 1971 yil 12 martda yana bir bor to’ntarish o’tkaziladi. Bu to’ntarishning oldingidan farqli ravishda butunlay hokimyatni ag’darib tashlamadi. 1960yillarning oxirlarida butun dunyoda bo’lganidek, Turkiyada ham talabalar 27 harakatlari, ishchi mitinglari keng qanot yozdi. Bundan tashqari mamlakat ichki siyosatiga Amerikaning aralashuvi kuchaydi. Mamlakatning ham iqtisodiy ham siyosiy sohalarida tanglik vaziyati yuzaga keldi. Bu jarayonlar mamlakat va Otaturk g’oyalarining himoyachisi bo’lgan armiya yana mamlakatning boshqaruv masalasida o’z so’zini ayta boshladi. 1971 yil 12 mart sanasida mamlakat Qurolli kuchlari tomonidan imzolangan ogohlantiruvchi bayonot radio orqali e’lon qilindi. 1969 yil 16 martda “Genelkurmay” tashkiloti boshlig’i etib tayinlangan harbiy general Memduh Tag’mach, Quruqlik qo’shinlari qo’mondoni general Faruk Gurler, Havo qo’shinlari qo’mondoni general Muhsin Batur va Dengiz qo’shinlari qo’mondoni admiral Jalol Eyijeog’luning imzolari qo’yilgan ogohlantirish bayonnomasi quyidagi moddalardan iborat edi: 1. Parlament va hukumat o’zining qarashlari va faoliyati bilan yurtimizni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy parokandaliklar girdobiga tashladi. Otaturkning bizga maqsad qilib bergan madaniyatlilik darajasiga yetish umidini yo’qotdi va konstitutsiya ko’zda tutgan islohotlarni amalga oshirolmasdan, Turkiya Respublikasi kelajagini og’ir bir tahlikaga tashladi. 2. Turk millatidan chiqqan Qurolli Kuchlarning bu umidsiz sharoit haqida eshitgan qayg’u va umidsizliklarni bartaraf qilish choralarning, anarxistik vaziyatni bartaraf qilish uchun konstitutsiya ko’zda tutgan islohotlarni Otaturk kabi bir qarash bilan ilg’ab oladigan va inqilob qonunlarini joriy qiladigan kuchli va ishontiruvchi hukumatning demokratik qoidalar asosida qurish zarurligi aytilmoqda. 3. Bu qarash zudlik bilan amalga oshirilmagan taqdirda, Turk qurolli kuchlari qonunlari o’ziga bergan Turkiya Respublikasini qo’riqlashva qo’llab – quvvatlash vazifasini bajarib, boshqaruvni to’g’ridan – to’g’ri o’z qo’llariga olishga qaror qiladi. Bu ogohlantirish bayonnomasi TRT radiosi orqali butun mamlakatga o’qib eshittirildi. Harbiylar 27 maydagi to’ntarishdan 11 yil o’tib yana bir marta da’vo bilan chiqishdi. Bu safar hokimyatni ag’darib tashlamadi, faqatgina Sulaymon Demirelning iste’fosini talab qilishdi. Agar Demirel iste’fo bermasa ogohlantirish bayonnomasining 3 – moddasida aytib o’tganlaridek o’zlari hokimyatni qo’lga olishlarini aytib o’tishdi. Demirel 12 mart kuni ertalab prezident Jevdet Sunaydan iste’foga chiqishi kerakligi aytilgan telefon qo’ng’irog’ini qabul qildi. Lekin 28 Demirel majlisdan ishonch ovozini olmasdan iste’fo bermasligi javobini berdi. Armiya tavakkal qildi va Demirelning qarorini kuta boshladi. Demirel yo iste’fo bermay armiyaning hokimyatni qo’lga olishiga yo’l qo’yib berardi yoki iste’foga chiqardi. Demirel esa quyidagicha javob berdi: “Orqamda kuch yo’q ishonch bildirishlariga qanday erishay, ishonchsizligini olib bayonnomaning maqsadi shu ekan deb iste’foga chiqayimmi?” Qurolli Kuchlarning ogohlantirishi bilan 1971 yil 12 martda Sulaymon Demirel bosh vazirlikdan ozod qilingan. Mazkur ogohlantirishdan so’ng Sulaymon Demirel o’rniga shoshilinch tarzda sobiq JXP a’zosi Nihat Erim prezident tomonidan bosh vazir etib tayinlangan. Qurolli kuchlar ogohlantirishi va bosimidan taraddudlangan AP va JXP hukumat tarkibini qayta tuzishga majbur bo’ldilar1. Mavjud hukumatga Turkiya Ishchi partiyasidan tashqari JXP bosh kotibi Edjevit ham qarshi chiqgan va bosh kotiblikdan iste’fo bergan. 26 mart kuni tayyorlanib, 2 – aprelda ishonch ovozi olgan Erim xonasida AP va JXP a’zolari o’rin olgan edi. Bu hukumatning dasturi bir yondan mamlakatda rohat va ishonch bo’lishini va’da bergan, boshqa tarafdan yer islohoti kabi konstitutsiyada ko’rsatilgan bir qancha islohotlarning amalga oshishini bildirdi.12 mart voqealari Turkiyaning ilk tuzilgan partiyasi bo’lgan JXP faoliyatiga ham ta’sir etdi. Edjevit iste’fosidan so’ng partiya yetakchiligi uchun kurash boshlandi. Bir tarafda Edjevit tarafdorlari harakat qilgan bo’lsa, boshqa bir tarafdan bir guruh partiya a’zolari Inenyu nomzodini yoqlamoqda edi. 1972 yilning may oyida partiyaning navbardan tashqari quriltoyida Edjevitga berilgan ishonch ovozidan so’ng Inenyu iste’foga chiqib sobiq davlat rahbari sifatida senator bo’ldi. Inenyu tarafdorlari yangi Respublikasi partiyasini tashkil etishgan va 1967 yilda JXPdan ajralib chiqqan Ishonch partiyasi bilan birlashib Respublikachi Ishonch Partiyasini tuzishdi. 1971 yil 12martdagi davlat to’ntarishi bilan o’z nihoyasiga yetdi. Bosh qo’mondon va turk qurolli kuchlari qo’mondonlarining hamkorligida amalga oshirilgan davlat to’ntarishi anarxiya va terrorizmni oldini 1 Sharipov. A - Turkiya ijtimoiy-siyosiy hayotida islom omili. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2013. 87-b 29 olish, farovonlikni barqarorlashtirish, islohotlarini amalga oshirish, Otaturk nuqtai nazariga mos ravishda har qanday siyosiy partiyaviylikdan ustun bo’lgan bir hukumatni barpo etishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yganligini, aks holda vaziyatning armiyaning o’z qo’liga tamomila olishini bildiradi1. Shunday sharoitda hukumat bosh vaziri S.Demiral o’sha kuniyoq Respublika Prezidenti J.Sunay iste’fo arizasini topshirdi. So’l kuchlar tor – mor qilindi, Ishchilar partiyasi ta’qiqlab qo’yildi, uning liderlari esa 15 yilga qamoq jazosiga hukm qilindi. Ilg’or yoshlar tashkiloti tarqatib yuborildi va minglab faollari qamoqqa olindi, ilg’or fikrlovchi nashrlar ta’qiqlandi. Jazolashlar 1973 yilgacha parlament saylovlari amalga oshirilgunga qadar to’xtovsiz amalga oshirildi, anarxistlar va ekstremistlar o'rtasida ig’vo yuzaga keldi. Hukumat “Turkiya milliy – ozodlik armiya”sining so’l tashkilotlarining o’nlab rahbarlarini qatl etdi. 12 martdagi bu to’ntarish Ismet Inenyuning JXP bosh kotibi Bulent Edjevit bilan kelishmovchiligiga sabab bo’ldi. 18 mayda partiyaning navbatdan tashqari qurultoyida partiyaning bosh raisligidan ketdi.1972 yil 4 noyabr kuni Inenyu JXP a’zoligidan, 14 noyabr kuni esa JXP deputatligidan ozod qilindi. Sobiq davlat rahbari sifatida senat a’zosiga aylandi.Bayonnoma e’lon qilinib hukumat qaytadan qurilganidan keyin birinchi ish sifatida o’zlaricha to’ntarish qilmoqchi bo’lgan beshta general, bir admiral va 356 kapitanni armiyadan haydash bo’ldi. Buning sababi 1971 yil 12 martdagi bu kurash sodir bo’lmaganida ba’zi generallar, admiral va ofitserlar Adolat partiyasini butunlay mamlakat boshqaruvidan ozod qilib, o’zlaricha to’ntarish qilmoqchi bo’lganlaridir. Prezident Jevdet Sunay 15 martda JXP, DP, MGP, AP vakillari bilan ko’rishdi. Nihat Erimga hukumat tuzish vazifasi yuklandi. Erim 2 aprel kuni hukumatning yangi dasturini majlisda namoyish qildi. 7 aprelda partiyalar bilan maslahatlashgan holda partiyalar unga ishonch bildirishdi. Respublikaga qarshi faoliyatlarini nazorat qilish, qonli voqealarga barham berish, shardagi viloyatlarda ayirmachilik faoliyatlarini tugatish, Kiprda harakat uchun mos muhit yaratish 1 Aбдураззакова. M. – ХХ аср иккинчи ярми жаҳон тарихи. Тошкент. 2000. 57-б 30 maqsadida Milliy xavfsizlik boshqarmasi 27 aprelda 11 ta viloyatda qattiq boshqaruvni o’rnatdi. Bu boshqaruv bilan birga majlisdan tashqarida siyosiy faoliyatlarni to’xtatish, so’llarni butunlay bostirish maqsadida yoshlarning siyosiy tashkiltolari yopildi, ularning siyosiy majlislari va seminarlari ta’qiqlandi. “Jumxuriyat” va “Oqshom” gazetalari 10 kun muddat ichida yopildi, nashriyotlar noqonuniy nashr qilsalar jazo olishlari ogohlantirildi. 17 mayda Isroilning Istanbuldagi bosh konsuli Efraim Elrom Mohir Chayan boshchiligidagi THKC (“Türkiye Halk Kurtuluş Cephesi”) nomli noqonuniy tashkiloti tomonidan olib qochiladi, agar qamoqdagi do’stlarini ozod qilmasa Elromning o’ldirilishini aytishdi. Hukumat Elromning o’ldirishilishi barobarida odam olib qochganga o’lim jazosi berilishini ko’zda tutgan qonunni konstitutsiyadan olib tashlash fikrini ilgari surdi, lekin bu fikr majlisda katta tortishuvlarga sabab bo’ldi. Bu voqea arafasida butun mamlakat bo’ylab so’l qanot vakillari deya tahmin qilingan 427 kishi ko’z ostiga olingandi, Elromning o’tgan bir haftadan beri topilmaganligi sababli 23 mayda Istanbulda 15 soat mobaynida ko’chaga chiqishlari ta’qiqlanganligi e’lon qilindi. Nihat Erim bu voqealar yuz berganligidan umuman mamnun bo’lmagani bilan biror nima qilolishini bilmasdi. Nihat Erim: “Hech kim unutmasligi kerakki, 12 martdan oldingi kunlarga qaytish yo’q” degan holda Turkiyada yangi bir erkinlashtirish davri bo’lishini oldini olish, 1961 yilgi konstitutsiyani qisqartirish kerakligini ta’kidladi. Elrom 23 may kuni bir uyda o’lik holda topildi. Aybdorlar Mohir Chayan va Husayin Javohirlarga qarshi harbiy operatsiya tashkil qilinadi. Natijada Husayin Javohir o’ldiriladi, Mohir Chayan jarohat oladi va qo’lga olinadi. Nihat Erim hukumati ichki siyosatda ham tashqi siyosatda ham biror bir o’zgarish qilolmadi. Nihat Erim boshchiligidagi hukumat 11 nafar vazirning hukumatdan ajralgani tufayli iste’foga chiqqan bo’lsa – da unga ikkinchi bor hukumat tuzish vakolati berildi. Biroq bu hukumat atigi besh oygacha ham bormadi. Natijada bosh vazir etib Respublikachi ishonch partiyasi a’zosi Feret Melen tayinlandi. Bu hukumat davridagi eng muhim voqea prezidentlik saylovi bo’ldi. 1973 yilda TBMM da o’tkazilgan Prezident saylovida 12 mart nomzodi bo’lgan Faruk Gurler mag’lubiyatga uchradi. AP va JXPdan hamkorlikda 31 chiqarilgan nomzod Faxri Koruturk parlament tomonidan Prezident etib saylandi. 1973 yil 14 oktabrda parlamentga navbatdagi saylovlar bo’lib o’tadi. 1973 yilgi saylovlar AP va JXP o`rtasidagi kurashlar bilan kechdi. 1973 yildagi saylovlarda 1950 yildan so`ng birinchi marta Jumxuriyat Xalq Partiyasi eng ko`p ovoz (33,2%) olib parlamentda 185 ta deputatlik o’rnini egalladi. AP 29,8% ovoz oldi. Erbaqon boshchiligidagi islom partiyasi uchinchi bo’ldi. Bu partiya Milliy qutqarish partiyasi deb yangidan nomlandi va saylovda 11,9% ovoz to’pladi. Natijada parlamentda 48 ta deputatlik o’rnini egalladi1. Milliy qutqarish partiyasi 1972-yilda tuzilgan bo’lib, uning asosiy maqsadi ma’naviy va material tarafdan xalqni ko’tarish, tarixiy qadriyatlarga tayanib tanqidchilikdan vos kechishni nazarda tutgan edi. Partiya dasturida vijdon erkinligini cheklashni bekor qilish, otleizmga olib boruvchi ateizmdan din bilan davlat voz kechishni talab qilar edi. Milliy qutqarish partiyasi lideri professor, injiner Najmiddin Erbaqon va bir necha partiya yetakchilari JXP va AP tanqid qilishib, ularni Turkiyani g’arbning ko’rinmas quroliga aylantirganlikda va musulmon davlat bilan aloqalarni susaytirishda ayblashdi. Bunday yakundan keyin partiya majlisda hal qiluvchi rolga ega bo’ldi. Harbiy tuzum davrida uning faoliyati ta’qib qilindi, Erbaqonning o’zi sudga tortildi. Turkiyadagi Milliy qarash faoliyati haqidagi ma’lumotlar uning Yevropadagi funksiyalarining sinxronligini baholash imkoniyatini beradi. Bu mamlakatning demokratik tuzumlari MQ faollariga yevropada chuqur o’rnashib olishga, eng ko’psonli, eng ko’p ta’sir kuchiga ega va eng boy islom jamiyati bo’lishiga ruxsat berardi. Yevropada unga dunyoviy harakat tuzumlariga sodiq qolishga zarurat yoq edi, u o’zining nomi ostida birinchi G’arbiy Berlinda tashkilqilindi, keyin esa uning markazi Kyoln shahriga ko’chirildi. 1970 yillarda siyosiy hokimyatga kelgan JXP Edjevit boshchiligidagi hukumat 1974 yil yanvar oyidan hukumatni boshqara boshlagan. 14 oygina hokimiyat tepasida turgan bu partiya unchalik ko’p ishlarni qilib ulgurmagan bo’lsa ham tashqi siyosatda millatchilik tezislarini tasdiqladi. JXP 1 Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 36-b 32 lideri siyosiy ahamiyatda chap markazchilar pozitsiyasini egallab, iqtisodiy sohalarda yangi o’zgartirishlar kiritishga harakat qildi. Tashqi siyosatda AP bilan birgalikda ko’p hollarda birdamlik va hamkorlik olib bordi. JXP hokimyatga yakka o’zi kelishi uchun yetarli ovoz to’play olmaydi va yana koalitsion hukumat tuziladi. JXP va MQP 1974 – yil 26 – yanvarda Bulent Edjevit boshchiligida koalitsion hukumat tuziladi. MQP lideri Najmidddin Erbaqon bosh vazir o’rinbosari bo’ldi. Koalitsion hukumat dasturida davlat sektorini mustahkamlash zarurligi, keng miqyosda amnitsiya qilish, 18 yoshdan boshlab sayov huquqini berish, g’arbdagi ittifoqchilar bilan ishonchni saqlab qolish kerakligi belgilab olindi. Kipr muammosi bo’yichaTurkiyaning oldingi pozitsiyasi ma’qullandi. Yangi hukumat “Umumiy bozor” bilan aloqalarni qayta ko’rib chiqishga va’da berdi, modomiki mavjud kelishuv “Turkiyaning adolat tamoyillari hisobga olinmasdan” tayyorlangandi. JXP – MQP koalitsiya mustahkam emas edi. Uning faoliyati sheriklar o’rtasidagi ximla – xil fikr, dunyoqarash sharoitida amalga oshdi. 1974 yil 15 iyul kuni Kiprda qurolli fitna tashkil qilindi. Arxiyepiskop Makariosning qonuniy hukumati ag’darildi. 1959 yilgi Syurix London kelishuviga muvofiq Edjevit hukumati 20 iyulda Kiprning shimoli va shimol – sharqida turk qo’shini joylashgan orolga safar uyushtirdi. NATOning ikki a’zosi – Turkiya va Gretsiya o’rtasidagi aloqalar juda ham keskinlashib ketdi, har iki mamlakatning armiyasi jangovar holatga keltirildi. 1974 yil 20 iyulda BMT xavfsizlik kengashi barcha davlatlarni Kiprning hududiy yaxlitligini, suverenitetini, mustaqillgini hurmat qilishga chaqirgan rezolyutsiyani qabul qildi, tezda hujumni to’xtatishni talab qildi, Gretsiya, Turkiya va Angliyaga orolda tinchlik vaa konstitutsiyaviy boshqaruvni tiklash maqsadi bilan kelishuvlarni boshlashini tavsiya qildi. 22 iyul kuni hujumni to’xtatish haqidagi kelishuv kuchga kirdi. 1974 yil 25 iyuldan 8 avgustga qadar Jenevada Angliya, Gretsiya va Turkiya tashqi ishlar vazirlari o’rtasida natijasiz tugagan muzokaralar bo’lib o’tdi. 14 avgust kuni Turkiya oroldagi harbiy harakatlarini qaytadan boshladi va bosib olingan hududlarni yanada kengaytirdi (orolning 40% hududigacha). Bu esa Kiprda yana tanglik holatini keltirb chiqardi. 1975 yilda Kiprning bosib olingan shimoliy qismida 33 turk hukumati Kipr davlatini turk federal davlati deb e’lon qildi. Uni faqat Turkiya tan oldi. Gretsiya bilan munosabatda kipr masalasini hal qilishdan tashqari, Egey dengizi bo’yicha kelishmovchilikni bartaraf qilish zarurati paydo bo’ldi. Bu kelishmovchilik 1973 yilda Egey dengizining greklarning Tasos oroliga yaqin qismida neft topilganidan keyin yuzaga keldi. Dengizda qidiruv ishlarini boshlagan Gretsiyaning ortidan Turkiya ham ishga kirishdi.Shundan so’ng Gretsiya Turkiyani qit’adagi Gretsiyaning huquqlarini buzishda aybladi.Edjevit hukumatining kipr masalasida harakatini Turkiyada ko’pchilik qo’llab – quvvatladi. Ular turk armiyasini orolga faqat bitta maqsad bilan joylashib olganini, ya’ni Kipr suverenitetini himoya qilish, kiprdagi turklarning mol – mulkini va hayotiy mavjudligini ta’minlash maqsadi bilan o’rnashib olgan deb hisoblardi. Kipr inqirozi paytida mamlakatda uning mashhurligi o’sishidan Edjevit muddatidan oldin parlament saylovlarida yakkapartiyaviylik hukumatini tuzish uchun foydalanadi. 1974 yil sentabrda Edjevit hukumati iste’foga chiqadi, JXPning mamlakatda o’z hokimyatini mustahkamlashga yo’naltirilgan boshqaruv rejalari amalga oshmay qoladi. JXP parlamentda muddatidan oldin saylovlar haqida masalani hal qilish maqsadiga erishdi, Adolat partiyasi o’z atrofiga o’nglarni yig’ishga shoshiladi va bu bilan 1977 yilda bo’lib o’tadigan saylovlargacha qimirlab turgan o’rnini mustahkamlab oladi. AP rahbarlari o’ng partiya rahbarlari bilan hamkorlik qilshga erishdi. Ular birgalikda “Milliy Front”ni tuzishdi. Bu frontga Adolat partiyasidan tashqari Milliy Qutqarish Partiyasi, Respublika Ishonch partiyasi va Turkesh boshchiligidagi Milliy Panturkizm Harakati Partiyasi ham kirardi. 1975 yil aprel oyining boshida hukumatning 6 oy davom etgan inqirozidan keyin Milliy majlisda o’ng partiyalarning ovozlari Sulaymon Demirelning “Milliy Front”i tuzilganini tasdiqladi. Uning dasturida mamlakat ichida kommunizm va anarxiyaga qarshi kurashish, ijtimoiy adolatni ta’minlashga bo’lgan intilish, Turkiyani juda qisqa vaqt ichida sanoatlashgan davlatga aylantirish maqsadi belgilangandi. Dasturda mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi “erkin tadbirkorlik va qonuniy daromad” orqali 34 ta’minlanishi ko’rsatilgandi1. Dasturda yana O’rta Sharq, Osiyo va Afrika mamlakatlari bilan savdo aloqalarini kengaytirish ham ko’zda tutilgandi. Mamlakatning asosiy iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan ko’tarilishi mamlakatning sanoatlashuvi deb nomlandi. Og’ir va milliy harbiy sanoat vujudga keldi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi aralash iqtisodiyot tizimi asosida amalga oshiriladi.Bunda davlat tadbirkorligi mamlakat aralash iqtisodiyotining muhim belgisidir.Davlat sektoriga sarmoya joylashtirish butun sarmoyalarning yarmidan ko’prog’ini tashkil qilardi. Davlat sanoat korxonalari Turkiya sanoatining asosiylari bo’lib qolaverdi. Bu hammasidan oldin metallurgiya va neft – kimyo sanoatiga aloqador edi. Davlatning bunday nazorati bank tizimi ustidan ham amalga oshirildi. Bank operatsiyalaridagi butun turk banklari sarmoyasining 89 foizi davlat banklari hissasiga to’g’ri kelardi. Katta xususiy mablag’larning mavjudligi natijasida davlat banklari bank kreditlarining katta qismini nazorat qildi. Faqatgina davlat sektori faoliyatini moliyalashtiribgina qolmasdan, xususiy sektorga ham kreditlar ajratdi. Amalda davlat shahar (Xalq banki orqali )va qishloqdagi (Qishloq xo’jaligi banki orqali) mayda ishlab chiqarishni to’laligicha kreditladi. Davlat sektori mamlakatdagi elektroenergiya ishlab chiqarishni ham nazorat qildi. Mamlakatdagi barcha katta – katta issiqlik va gidro elektro stansiyalar davlatga qarashli edi. Transport, xizmat ko’rsatish kabi xalq xo’jaligi sohalari kabi o’sa boshladi. Temir yo’llar, mamlakat dengiz transportining kattagina qismi, shahar ichidagi barcha yo’nalishlarda harakatlanadigan transportlar to’laligicha davlatga qarashli edi. Havoda amalga oshadigan qatnovlar va havo flotini “Turk havo yo’llari” davlat tashkiloti nazorat qilardi. Bu vaqtda xususiy avtomobil kompaniyalari qo’lida shaharlar o’rtasidagi barcha yuk va yo’lovchi tashish va shahar ichidagi yuk, qisman yo’lovchi tashish transportlari bor edi. Shahar avtobus, trolleybus va tramvay yo’nalishlari umumiy jamoat transportini tashkil qilardi. Davlat qo’lida esa Turkiyaning barcha shosse yo’llari bor edi. Bu yillarda 1 Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 37-b 35 pochta, telefon va telegraf kabi mamlakat aloqa tashkilotlari ham davlatning qo’l ostida edi. Mamlakatdagi barcha radiostansiyalar va televideniya ham davlatga qarashli edi. 1975 – 1977-yillarda iqtisodiy o’sishning o’rtacha darajasi 7%dan yuqori edi, ishlab chiqarish kuchlari va sanoatdan foydalanish darjasi ancha ko’tarildi, qishloq xo’jaligi sohasida esa Turkiya o’zini butunlay kerakli oziq – ovqat mahsulotlari bilan ta’minlaydigan darajaga yetdi. Bir vaqtning o’zida iqtisodiyotda xavotirli tendensiyalar ham o’sib borardi. Moliya tizimidagi kamomad 6,5%ni tashkil qilardi. Neft narxi jadal oshib borardi, ulurji narxining yillik o’rtacha o’sishi deyarli 17%ni tashkil qildi, invistitsiyalarni moliyalashtirishning tashqi manbalarining roli 6%ga yetdi. Natijada tashqi qarz tez suratlarda o’sib borardi. 1973 – yildan 1980 – yilga qadar 4,6 barobar oshib, 15,3 milliard dollarga yetdi. Natijada uning tuzilmasida xavfli o’zgarishlar sodir bo’ldi.Uzluksiz ravishda qarzdorlik ko’payib borardi. 1970 yillar boshida qarz miqdori katta emas edi. O’sha o’n yillikning o’rtasida umumiy qarzdorlikning to’rtdan biriga yetdi. 1977 yilda qisqa muddatda to’lanishi kerak bo’lgan qarz Turkiya tashqi qarzining 58%ini tashkil qilardi. Tashqi siyosat dasturida MF hukumati Yevropa Iqtisodiy va Xavfsizlik Kengashi ishida faol qatnashishini e’loq qildi. Bu vaqtda dasturda NATOga ishonch bildirildi. Hukumat o’zaro hurmat asosida Sovet Ittifoqi bilan yaxshi qo’shnichilik siyosatini rivojlantirishni davot ettirish istagi borligini ta’kidladi. Dasturda alohida e’tibor Turkiyaning arab davlatlari bilan o’zaro aloqalariga qaratildi. Turk – Amerika aloqalariga katta e’tibor berildi. Amerika kongressi bilan aloqalarning yomonlashuvi Turkiyaga amerika qurollarini yetkazib berishda embargo 80 joriy qilinishiga olib kelardi. “Milliy Front”ning hokimyat tepasida turgan ikki yillik muddat davomida undagi asosiy Partiya sanalgan Adolat partiyasi mamlakatdagi pozitsiyasini mustahkamlashga, koalitsiyadagi, parlamentdagi, mamlakatdagi va xalqaro maydondagi har qanday qiyichilikka sabr bilan yengib o’tishga harakat qildi. Ayniqsa Najmiddin Erbaqon boshchiligidagi MQP Demirelni xavotirda ushlab turdi. U faol ravishda “Umumiy bozor” bilan aloqalarini qayta ko’rib chiqishga undadi, kipr masalasida birorta imtiyozga qarshi ekanligini aytdi va Demireldan 36 katta xususiy kapitalni cheklashda amaliy harakatlarni talab qildi. Adolat partiyasi koalitsiyadagi asosiy partiya JXPga qarshi chiqardi.Mamlakatda yuz bergan qiyin sharoitlarda, ya’ni konstitutsiyani buzishga bo’lgan urinishlar, o’z ishini suiste’mol qilish, korrupsiya kabi muammolar yuzaga kelgan davrda saylovlarda raqibini ayblashga urinardi.JXP MF hukumatining davlat xavfsizligi sudlari to’g’risidagi qonunni qabulishga to’sqinlik qildi. U davlat, xususiy sektorlarni mustahkamlash va iqtisodiyotning “milliy sektori”ni yaratishini ta’minlashi kerak bo’lgan “yangi iqtisodiy tizim”ni tashkil qilishga chaqirdi. JXP MQP bilan qisqa muddat bo’lsa ham hokimyat tepasida bo’lgan davrda mustaqil tashqi siyosat yuritishga erishganini isbotladi, ya’ni Turkiya “O’rta Sharqda g’arbning vakili sifatidagi vazifasini bajarish”ga majbur bo’lmadi.Turkiya “AQSh va Sovet Ittifoqi bilan do’stlik” aloqalarni mustahkamlashi kerak edi. JXP “Turkiyaning Yevropa iqtisodiy jamiyatiga bergan katta iqtisodiy imtiyozlaridan tashvishda ekanligi” tasdiqladi.Natijada uning uyushmasi bu tashkilot bilan aloqasi “Turkiya iqtisodiyoti uchun tashvishli” edi, mamlakat sanoatlashuviga to’sqinlik qilardi. Shuning uchun Turkiyaning “Umumiy bozor” bilan aloqalarini qayta ko’rib chiqishiga to’g’ri keldi1. Turkiyadagi so’l kuchlar haqida gap ketganda bir narsani ta’kidlash kerakki, Turkiya Ischi partiyasi qayta tiklandi, uning raisi qilib yana Behidje Boran saylandi. So’l partiyalar va talabalarning bir qancha guruhlari o’nglarga, mamlakatni fashistlashtirishga, Amerikaning Turkiyaga aralashuviga qarshi chiqishdi. 1976 yil 1 mayda Istanbulda demokratik shiorlar ostida ko’p ming kishilik namoyish bo’lib o’tdi. Anqaradagi ilg’or tashkilotlar tashabbusi bilan 1 sentabr Tinchlik kuni deb belgilandi. Parlamentda partiyalar o’rtasidagi siyosiy kurashlarga sabab bo’lgan qiyinchiliklardan tashqari, “Milliy Front” hukumati inflyatsiya, Turkiya tashqi qarzining o’sishi, import qilinayotgan maxsulotlar va neft narxining ko’tarilishi kabi iqtisodiy faktorlar ta’sirini ham mavjudligini e’tirof etishdi. 1976 yilda tashqi savdo kamomadi 35 milliard dollarda yetdi. 1 Поцхверия Б.М. Внешняя политика Турции в 60-х – начале 80-х годов ХХ в. – М., 1986. 77-б 37 1975 –1976- yillarda hukumat eksportni kengaytirish maqsadida liraning dollarga nisbatan qiymatini deyarli 20%ga kamaytirdi (1 dollar 16 liarni tashkil qildi). Ma’lumki bu kamomadning uchdan ikki qismi mamlakatning “Umumiy bozor” bilan aloqalaridan keyin paydo bo’ldi. Bu Turkiya va “Umumiy bozor” mamlakatlari o’rtasidagi munosabatlardagi yagona qiyinchilik emas edi. Turkiya “Umumiy bozor” davlatlaridan turk eksporti uchun kvotani ko’tarishini, G’arbiy Yevropaga eksport qilinadigan qishloq xo’jaligi maxsulotlariga nisbatan bojxona cheklovini olib tashlashini, shuningdek Turkiyaga ko’rsatilayotgan moliyaviy yordamni oshirishini, “ishchilarning erkin harakatlanishi haqida”gi kelishuvni va kafolatlangan mehnat sharoitlarini yaratishini talab qildi. G’arb davlatlarining Turkiyaga munosabatlari, AQSh tomonidan e’lon qilngan iqtisodiy embargo, Kipr harakati uchun sarf-xarajatlar mamlakatda katta muammolarning yuzaga kelishiga sabab bo’ldi1. Kipr voqeyalaridan keyingi olib borilgan tashqi siyosatdagi koalitsiya ichidagi kelishmovchiliklar oqibatida JXP-MSP koalision hukumati buzildi.Sakkiz oyga yaqin faoliyat ko`rsatgan JXP-MQP koalitsion hukumati parlamentga taqdim etgan amnitsiya qonun loyihasining deputatlari muhokamasi paytida MQPning ba’zi deputatlari o’ng partriya bilan hamkorlik qilgani uchun ba’zi muammolarga duch kelgan. Biroq qonunning rad etilishi tufayli hukumat saqlanib qolindi. Kipr masalasi tufayli hukumat katta obro qozondi. Siyosiy beqarorliklar tufayli AP, MSP va RXP birlagalikda Milliy “Front” hukumatini tuzishdi. 1970 yillarda Turkiya tashqi siyosati haqida gapirilganda bir narsani ta’kidlash kerakki, bunda Turkiyaning AQSh va SSSR bilan munosabatlari muhim ahamiyat kasb etdi. Turkiyaning SSSR bilan munosabatlari tarixiga qaraydigan bo’lsak, ular o’rtasidagi aloqalar ancha oldin o’rnatilgan. Birinchi jahon urushidan keyin 1921 – yilda bu ikkala davlat o’rtasida o’zaro yordam to’g’risida shartnoma ham imzolangan. Harbiy tuzumlar davridagi ikkala davlat o’rtasidagi munosabatlarni ko’rib chiqadigan bo’lsak, bu davrda ham aloqalar yaxshi edi. 1966 yil 20 – 27 1 Эргашов. Ш – Жаҳон тарихи. Энг янги давр 1945-2017. Тошкент. 2019. 171-б 38 dekabr kunlari SSSR bosh vaziri rasmiy tashrif bilan Turkiyaga keladi. 1967 yil 25 mart kuni Turkiyada yettita sanoat korxonasi qurilishini nazarda tutgan texnik va moddiy yordam ko’rsatilishi belgilangan shartnoma tuziladi. 1967 yilda Sulaymon Demirel Moskvaga tashrif buyuradi. Ikki davlat o’rtasidagi aloqalar sanoatlashishga katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Aliog’a neftni qayta ishlash korxonasi, Temir zavodi, Iskanderundagi metallurgiya zavodi va Seydishehirdagi Alyuminiy zavodi Sovet Ittifoqi yordami bilan tashkil qilindi. 1970 yillarda ishga tushirilgan Iskanderundagi metallurgiya zavodi milliy ishlab chiqarishning 40%ini, alyuminiy zavodi alyuminiy va alyuminiy oksidi ishlab chiqarishning 100%ini, sulfat kislota ishlab chiqaradigan zavod 27%ini, neftni qayta ishlaydigan zavod neft maxsulotlarini qayta ishlashning 28%ini ta’minladi.1970 yillar boshida ikki mamlakat o’rtasida transport aloqalari o’rnatildi. Moskva – Istambul aviayo’nalishi va temiryo’l yo’lovchi tashish harakati ochildi, Turkiya orqali Arab davlatlariga SSSRdan temiryo’l va aviayo’nalishlar yo’lga qo’yildi. Lekin ikkala davlat o’rtasidagi aloqalar rivojlanishi bir tekis bo’lmadi. Bunga 1970 yilda Batumi – Suxumi doimiy yo’nalishida aviaqatnov vaqtida samolyotga havo qaroqchilari hujum qilishi sabab bo’lgan. Terroristlar samolyot yo’lboshlovchisini o’ldiradi, uchuvchi va samolyot boshqaruvchisiga og’ir jarohat yetkazishadi, samolyotni Trabzonda vaqtinchalik qo’nishiga majbur qiladi. Sovet hukumati Turkiyadan qotillarni sudga topshirishni talab qiladi, lekin bu qonuniy iltimos bajarilmaydi. Texnik va iqtisodiy hamkorlikning kengayishi uzoq muddatga sovet – turk savdo aloqalarining davom etishiga zamin yaratdi. Misol uchun, 1967 – 1974 – yillardagi ikkala mamlakat o’rtasidagi umumiy savdo hajmi 50,4 million rubldan 129,1 million rublga o’sdi.83 Sovet Ittifoqi texnologiya va jihozlardan tashqari Turkiyaga ehtiyot qismlar, asbob – uskunalar, o’g’it, qora metal, fotoapparatlar, soatlar va boshqa narsalar yetkazib berdi. Sovet Ittifoqining Turkiyadan qilinadigan importining kattagina qismini qishloq xo’jaligi maxsulotlari tashkil qilardi. Sovet Ittifoqi Turkiyadan sitrus mevalar (20%), funduk yong’og’i (15%), mayiz (15%), katta miqdorda paxta, tamaki maxsulotlari va boshqa maxsulotlar sotib olardi. Bundan tashqari xom – ashyo, yengil va oziq – ovqat 39 sanoatining tayyor maxsulotlari ham SSSRga import qilinardi. 1972 yili SSSR Yuqori Kengashi Prezidiumi raisi N.V. Podgornning Turkiyaga tashrifi chog’ida “ V. I. Lenin va M.K. Otaturk ilgari surgan tinchlik, do’stlik va yaxshi qo’shnichilik an’analariga mos keladigan ikki mamlakat o’rtasidagi aloqalarni rivojlantirish” haqidagi deklaratsiya qabul qilindi; “davlatlarning suvereniteti va teng huquqliligini hurmat qilish”, “davlatlarning hududiy yaxlitligini va chegaralarning daxlsizligini hurmat qilish”, “davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik”, “har bir mamlakatning o’zining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tizimini tanlash va rivojlantirish kabi ajralmas huquqini hurmat qilish”, “kuch bilan tahdid qilmaslik” va boshqalar. 12 – mart voqealaridan keyin esa Turkiya va Sovet Ittifoqi o’rtasida iqtisodiyot sohasida aytarli o’zgarishlar bo’lmadi. 1971 yil 12 mart voqealaridan keyin tuzilgan Nihat Erim hukumati tashqi ishlar vazirligiga NATO vakili Osman Oljayni vazir etib tayinlanishi Turkiyani yana AQSh bilan yaqinlashganini va ular o’rtasidagi aloqalarga katta ahamiyuat berilganligini anglatardi. Bu voqealar Turkiya va SSSR o’rtasidagi aloqalarga salbiy ta’sir ko’rsatdi. 12 marta yuz bergan to’ntarishdan keyin SSSR Turkiyaga nisbatan “kut va ko’r” siyosatini yuritdi. 1975 yil iyul oyida Sovet Ittifoqi – Turkiya aloqalarining davomi sifatida yaqin 10 – 12 yilga mo’ljallangan iqtisodiy va texnik hamkorlikni rivojlantirish haqida hukumatlararo shartnoma imzolandi. Bu shartnoma energetika (400 ming kilovatt quvvatga ega bo’lgan ikkita issiqlik elektrostansiyalarini qurilishi), qora metallurgiya (Iskenderundagi metallurgiya zavodini kenaytirish), rangli metallurgiya (Seydishehirdagi akyuminiy zavodini kengaytirish) sohalardagi hamkorlikni nazarda tutardi1. 1978 yil 23 iyunda Turkiya bosh vaziri B. Edjevitning Sovet Ittifoqifa tashrifi davomida SSSR va Turkiya o’rtasida yaxshi qo’shnichilik va do’stlik aloqalari tamoyillari haqida siyosiy hujjat imzolandi. Bu kelishuv iqtisodiy va texnik hamkorlikni kengaytirish, savdo, madaniyat va boshqa sohalarda aloqalarni 1 Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 45-b 40 rivojlantirishga ko’maklashi kerak edi. Bu tashrif davomida shuningdek qora dengizda ikki mamlakatning continental chegarasi haqida sovet – turk shartnomasi imzolandi. Ikki tomonlama aloqalarni rivojlantirish shuningdek chegaraga oid masalalarni hal qilishga zamin yaratdi.1967 yilda sovet – turk chegaralarini qayta tiklash haqida protokol imzolandi. Chegaralarni qayta tiklashga oid ishlar amaliyotga ko’chirildi va 1973 yilning oxirida SSSR va Turkiya o’rtasida davlatlarning quruqlikdagi chegarasi haqida hujjat imzolandi. O’sha yili Qora dengizda sovetlar va turklar o’rtasida dengizdagi chegara chiziqlarini aniqlashga oid protokol imzolandi, bu masala 1980 yilda tugallandi. Xulosa Turkiyada harbiylarning ahamiyati oldindan, ilk davlatchilik asoslari paydo bo’lgandan beri katta bo’lgan. Aynan harbiylar omili Usmoniylar imperiyasining qudratli imperiyalardan biri bo’lishiga olib kelgan. Sulton va mamlakatning asosiy tayanchi hisoblangan harbiylar sababli Usmoniylar imperiyasi dunyoning uch qit’asida mustamlakalarga ega bo’lgan yagona davlatdir. Lekin yana bir narsani ta’kidlash kerakki, aynan shu harbiylar Usmoniylar imperiyasining tanazzulga yuz tutishiga sababchi ham bo’lishgan. Ular o’zlariga berilgan imtiyozlardan foydalangan holda mustaqil bo’lishga intilgan. Bu esa o’z navbatida harbiylarning markaziy hokimyatga bo’ysunmasligiga olib kelgan. Turkiyaning mustaqil bo’lishida va respublika tashkil qilinishida harbiylarning roli juda katta. Mustafo Kamol boshchiligidagi harbiylar mamlakatdan chet el bosqinchilarini quvib yuboradi va Mustafo Kamol Respublika tashkil qilinganini e’lon qiladi. Hukumat boshqaruvini eplay olmagan ba`zi jihatlarini o`nglashga harbiylar boshchiligidagi armiya generallari katta sahnaga chiqishadi. Harbiylarning bu qadar hukumat ishlariga aralashishlariga G`arb doimo ko`zini yumib kelgan. Chunki o`sha paytlarda AQShning asosiy raqobatchisi SSSRni shundoqqina biqinida 41 joylashganligidir. AQSH Turkiyaga NATO harbiy bazasini joylashtirib, G`arb uchun “kerakli” davlat nisbatini olgan edi. Shu sabab bilan harbiylar fuqarolik boshqaruvini ag`darib, o`zi istagan hukumatni shakllantirar edi. Lekin Yevropa bilan aloqalarga sovuqchilik tushishiga sabab bo`ldi. Gretsiya bilan munosabatlar yomonlashdi. Turkiyada harbiylar bir necha bor davlat to’ntarishini amalga oshirgan. 1960 va 1971 yildagi davlat to’ntarishlarida ham harbiylar asosiy rolni o’ynashgan. Bu harbiy to’ntarishlar Turkiya tarixida katta iz qoldirgan va bevosita Turkiyaning keyingi ijtimoiy – siyosiy jarayonlarga ta’sir ko’rsatgan. 1960 yilgi harbiy to’ntarishning asosiy sababi mamlakatdagi hukmron partiya sanalgan Demokratik partiya Mustafo Kamol Otaturk boshlab bergan demokratik va respublikachilik islohotlar o’tkazishni to’xtatib qo’yadi va aksincha, mamlakatda repressiyani avj oldiradi. Bu esa o’z navbatida bir qancha muammolarning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Natijada xalqning turmushi og’irlashadi. Mustafo Kamolning tarafdorlari hisoblangan harbiylar esa bu holatdan norozi bo’ladi va mamlakatda boshqaruvni o’z qo’llariga olishga intiladi. Bu yo’lda ular harbiy to’ntarish o’tkazishadi va hukmron partiya Demokratik partiyani hokimyatdan ag’darishadi. Hokimyat Jamol Gursul boshchiligidagi Milliy Birlik Qo’mitasiga o’tadi. 1961 yilgi saylov natijalariga ko’ra mamlakatda JXP va AP birgalikda koalitsion hukumatni tuzishadi. Lekin bu hukumat davrida mamlakatda sezilarli o’zgarishlar yuz bermaydi. Koalitsion hukumatning tarqalishiga asosan ikkita sabab bo’lgan. Birinchisi sobiq Demokratik partiya a’zolarini avf etish, ikkinchisi JXP va armiya qo’llab turgan iqtisodiy loyihaga Adolat partiyasi jiddiy qarshilik ko’rsatishi edi. 1960 yillar oxirlarida mamlakatda talabalar namoyishi, ishchilar mitingi keng avj oladi. Mamlakatdagi ichki voqealar yana bir marta harbiylarning davlat boshqaruviga aralashishiga olib keladi. 1971 yil 12 martida harbiylar “yumshoq” harbiy to’ntarishni amalga oshiradi va hukumatga ogohlantirish bayonnomasini jo’natadi. Bu bayonnoma 3 moddadan iborat edi. Harbiylar bu safar hukumatni ag’darib tashlamadi. Faqatgina bosh vazir Sulaymon Demirelning iste’fosini talab qilishdi. Agar Demirel iste’fo bermaydigan bo’lsa kuch ishlatishlarini ma’lum qilishdi. 42 Natijada 12 mart kuni ogohlantirish bayonnomasi e’lon qilinadi va Demirel iste’fo berishga majbur bo’ladi. Shundan so’ng sobiq JXP a’zosi Nihat Erim boshchiligida hukumat tashkil qilinadi. Shu o’rinda savol tug’ilishi mumkin. Nega aynan harbiylar to’ntarish tashabbuskori bo’lishgan? Buning bir qancha sabablari bor. Birinchidan, harbiylar azal - azaldan mamlakat boshqaruvida va ijtimoiy – siyosiy hayotida yetakchi rolni o’ynashgan. Ikkinchidan, Mustafo Kamol boshlab bergan demokratik islohotlar bu davrda Demokratik partiya tomonidan oyoqosti qilinadi. Bu esa armiyaning noroziligiga sabab bo’ladi. Chunki harbiylar Mustafo Kamolning tarafdorlari hisoblanardi. Ular bu voqealarga bevosita jim qarab turolmas edi. Uchinchidan, jamiyatning boshqa guruh vakillariga qaraganda harbiylarda to’ntarish o’tkazish uchun kuch ham yetarli edi, jasorat ham yetarli edi. Turkiyada armiya demokratiyaning tayanchi va Otaturk tamoyillarining himoyachisi hisoblanadi. Bu harbiy to’ntarishlar Turkiya tarixida ijobiy iz qoldirgan. Sababi, harbiy to’ntarishlar o’tkazilgandan keyin demokratik islohotlar davom ettiriladi. Misol uchun 1961 yilda mamlakatning yangi konstitutsiyasi qabul qilinadi, siyosiy partiyalar tuzilishiga ruxsat beriladi. Qolaversa mamlakat aholisining turmush darajasi oshadi. Inflyatsiya darajasi tushadi. Qishloq xo’jaligi, tekstil, energetika sohalarida bir qancha amaliy islohotlar o’tkaziladi. Shu sababli bu to’ntarishlarning ahamiyati juda katta. 43 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - Toshkent: O’zbekiston, 2017. 2. Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас куч. Тошкент.: Маънавият, 2008. 3. Aбдураззакова. M. Политика лаицизма в Турции: история и современность. – Ташкент, 2007. 4. Анварь Қосимов Ҳозирги Туркия - Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 5. Данилов В.И. ‹‹Турция после Второй мировой войны: демократический эксперимент продолжатется›› -М:Восток,1998. 6. Зубкова А.И. Влияние снижения роли армии в политике Турции на стабильность в стране – М., 2005. 7. M.Lafasov. U. Jo’rayev. Jahon tarixi – Toshkent: Muharrir, 2007 8. Поцхверия Б.М. Внешняя политика Турции в 60-х – начале 80-х годов ХХ в. – М., 1986. 9. Мадаминов.M - Жахон тарихи. (Ўқув қўлланма). Тошкент., 2012 10. Sharipov. A - Turkiya ijtimoiy-siyosiy hayotida islom omili. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2013. 11. Эргашов. Ш – Жаҳон тарихи. Энг янги давр 1945-2017. Тошкент. 2019. 12. Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 13. Aбдураззакова. M. – ХХ аср иккинчи ярми жаҳон тарихи. Тошкент. 2000