Turli kasalliklardan keyingi psixologik kasalliklar Reja: 1. Yuqumli kasalliklardan keyingi psixologik kasalliklar 2. OITS va OIV da ruhiy kasalliklar 3. Bosh-miya va qon-tomir kasalliklarida ruhiy kasalliklar Tayanch tushunchalar: psixiatriya, patologiya, psixopatalogiya, psixika, yuqumli kasalliklar, OITS/OIV, qon-tomir kasalliklari Psixik buzilishlarga uchragan bolalar uchun ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u bolalarning muammolarini yengillashtiradi, aks holda esa yanada qiyinlashtiradi... bolalik chog‘idagi ko‘plab klinik holatlar, xususan depressiya, hulq buzilishi va qo‘pol munosabatlar bolalarni jamiyatdan begonalashtiradi va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga to‘sqinlik qiladi. Ularning oila, tengdoshlari guruhi va jamiyatda yakkalanib qolishigaa olib keladi. Ijtimoiy qo‘llab- quvvatlashning ma'lum bo‘lgan usullari esa samarali aralashuvga zamin yaratadi. Shunga ko‘ra, mazkur toifa bolalarni davolashda, ular guruhiy davolashmi, tengdosh-tengdoshga tamoyilimi, ota-onalarni o‘qitishmi, terapevtik dasturlarmi, psixoterapevtik intervensiyami va yoki boshqa vositalarmi, ijtimoiy yondashuvni ko‘proq qo‘llagan ma'qul.1 Yuqumli kasalliklarda kuzatiladigan ruhiy buzilishlar. Skarlatinadagi ruhiy 1DEVELOPMENTAL PSYCHOPATHOLOGY. Copyright © 2006 by John Wiley & Sons, Inc. All rights reserved. Published by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey. p-xii buzilishlar tasnifi kasallik shakllari va kechishiga bog‘liq. Kasallik yengil shaklining ikkinchi kuniyoq uyquchanlik, bo‘shashganlik, yomon kayfiyat kabilarni o‘z ichiga olgan astenik alomatlar kelib chiqadi. Bolalarda uchraydigan o‘rta va og‘ir shakllarining 3-4 kunlarida esa tashqi olamdan uzilib qolish ham qo‘shiladi. Bemorlar savollarga qiynalib tushunishadi va qisqa tanaffusdan so‘ng javob bera olmaydilar. Tez o‘qilgan gaplarni eslab qolmaydilar va tez charchab qoladilar. Skarlatinaning og‘ir shakllarida deliriy va oneyroid ko‘rinishlardagi psixozlar kelib chiqadi. Bunda, psixoz tez-tez kayfiyatning o‘zgarishi bilan boradigan to‘lqinsimon kechadigan bo‘ladi. Kamquvvat, tez-tez og‘rib turadigan kasalmand bolalarda skarlatinaning atipik shakli 4-5 haftada yuzaga keladi. Klinik manzarasida vaqti- vaqti bilan kuchayib turuvchi gallyutsinatsiya bilan oneyroid psixozlar ko‘proq uchraydi. Gallyutsinatsiya fantaziya tabiatida bo‘lib, bemor faoliyatsiz bo‘ladi va psixoz astenik holat bilan tugaydi. Bolalarda astenik buzilishlar skarlatinadan keyin nevrotik reaksiyalarning hosil bo‘lishida alohida o‘rin tutadi. Skarlatinaning zaharlanishi, toshmali shakllari bosh miyaning ensefalit va meningit ko‘rinishidagi, organik zaharlanishdagi kabi asoratlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bunday holatlarda tutqanoqsimon sindromlar, xotiraning pasayishi, bemor shaxsiyatida o‘zgarishlarni kuzatish mumkin. Toshmali shakli esa kasallikning 3-5 haftasida gemiplegiya va miya qon tomirlarining emboliyasi bilan asoratlanishi mumkin. Ko‘pincha skarlatinadagi ruhiy buzilishlar oxiri yaxshilik bilan tugaydi. Infeksion ruhiy buzilishlar bosh miya organik kasalliklari bilan qiyoslanadi. Gripp. Gripp virusining neyrotropligiga va kasallikning epidemik tarqalishga qaramasdan yaqqol ruhiy buzilishlar sezilmaydi. Gripp kasalligida astenik simptomlar: madorsizlik, adinamiya, bosh og‘rig‘i, qo‘zg‘aluvchanlik xosdir. Ba'zida bu belgilarga uyquning va tetiklikning buzilishi (ba'zida kunduzgi uyquchanlik) yoki sutkaning hamma vaqtida uyquchanlik qo‘shiladi. Bu alomatlar (simptomlar) 1-2 haftada yo‘qolib ketadi. Kamdan-kam hollarda ruhiy buzilishlar, ayniqsa postinfeksion davrda yaqqol va rang-barang bo‘ladi. Astenik ko‘rinishlarga xissiy buzilishlar qo‘shiladi. Kayfiyatning umumiy foni depressiv holga o‘tadi, bunda g‘amginlik, qo‘rquv, vahima fikrlar paydo bo‘ladi. Boshqa holatlarda kayfiyatning umumiy foni maniakal holatga yaqin bo‘ladi. Yana amentiv holatlar: birdaniga harakat qo‘zg‘alishi bilan, doimiy bo‘lmagan eshituv va ko‘rish gallyutsinatsiyalari bilan, yaqqol depersonalizatsiya va derealizatsiya sindromlari bilan kechadi. Bu o‘tkir epizodlar 2-3 kun davom etadi. Uzoq davom etuvchi (bir necha oygacha) psixozlar bo‘lishi mumkin. Ular asteniya fonida kelib chiquvchi cho‘zilgan amentiv holat yoki ko‘z yoshli depressiya ko‘rinishlari bilan xarakterlanadi. Gripp bilan og‘rigan bemorlarda shizofreniyaga xos manzarani kuzatish mumkin. Agar grippozli gemorragik ensefalit bo‘lsa, ruhiy buzilishlarda ongning xiralanishi mahsulotsiz simptomatika bilan yoki qo‘rquv, ko‘ruv va eshituv gallyutsinatsiyalari bilan kechadi. Oxirgi yillarda grippning toksik formali asoratlariga diensefal sindromning turli shakllarini kiritish mumkin. Diensefal sohadagi qon tomirlar o‘tkazuvchanligining oshishi toksinlar va viruslar uchun sharoit yaratadi. Ko‘pincha bu sindromning vegetativ - tomir shakli kelib chiqadi. Davosi. Infeksion psixozlarda birinchi o‘rinda asosiy kasallikni davolash kerak. Keyin dezintoksikatsion (zararsizlantirish), sedativ terapiya, neyroleptiklar (aminazin, nozepam, galoperidol), nootroplar (nootropil, aminalon, piratsetam) ishlatiladi. ORTTIRILGAN IMMUNITET TANQISLIGI SINDROMI (OITS) OITS - o‘ziga xos kasallik bo‘lganligi uchun biologik va tibbiyot mutaxassislari qatori psixiatrlar ham o‘rganishi kerak bo‘ladi. OITSda kuzatiladigan ruhiy buzilishlar turli-tumandir. Ma'lumki, OITS virusi markaziy nerv tizimi hujayralarini zararlaydi. Shuning uchun ruhiy buzilishlar paydo bo‘lishi bilan ko‘p o‘tmay bemorda immunitet pasayib ketadi. Ularda OITSga xos harorat ko‘tarilishi, tunlari terlash, diareya va limfoadenopatiya yuzaga chiqadi. OITSda ruhiy buzilishlar kelib chiqishining asosiy sabablaridan biri bemorning siqilishidir. Bunda qo‘zg‘aluvchanlik, ipoxondrik siqilish, depressiya , qisqa vaqtli reaktiv psixozlar, paranoid shizofreniyaga oid psixozlar kuzatiladi. Shuni unutmaslik kerakki, ko‘pincha depressiya OITSning birinchi sindromi bo‘lishi mumkin. Qo‘zg‘aluvchanlik qo‘rquv, anoreksiya va uyqusizlik bilan boradi. Shuningdek, bemorda murakkab psixopatologik belgilar kelib chiqadiki, shizofreniyaga o‘xshash o‘tkir, paranoid va depressiv psixozlar hamda turg‘un gipomaniakal va maniakal holatlar kabi qator endogen kasalliklar bilan qiyosiy tashxislash kerak bo‘ladi. Bunda vasvasa mayli, gallyutsinatsiya, paranoid verbigeratsiya va boshqa simptomlar kuzatiladi. Shu xil ruhiy holat oylab davom etadi, keyin miya zararlanishiga hamda demensiyaga o‘tadi. Agar bemorning yaqinlaridan biri OITSdan vafot etgan bo‘lsa, bemor o‘z-o‘zini o‘ldirishga harakat qilib ko‘radi. Bu kasallikda nevrotik depressiya nisbatan kam uchraydi. Depressiya natijasida yoki mustaqil ravishda bemorda obsessiv-komulsiv buzilishlar tavsiflidir. Bu buzilishlar bemorni ko‘p soatlab o‘z tanasida toshmalar axtarishi, o‘lim haqida o‘ylashi, kasallik yuqishi mumkin bo‘lgan jinsiy aloqa haqida o‘ylashi kabi holatlarga olib keladi. Shuni ham hisobga olish kerakki, OITSning psixopatologik simptomlari rakning terminal bosqichidagi bemorda kuzatiladigan belgilarga juda o‘xshab ketadi. Bu davolanmaydigan og‘ir kasalliklar sharoitida psixopatologik o‘zgarishlarning universalligini tekshiruvchiga eslatib o‘tadi. Kasallikning o‘tib borishiga qarab 40% hollarda bosh miyaning organik zararlanishi simptomlari, 80% hollarda operativ yo‘l bilan diffuz ensefalopatiyasi tasdiqlanadi. Bunday holatlarda bemorlarning diqqati asta-sekin pasayadi va bo‘lib o‘tgan voqyeani tez unutadi. Bir necha hafta ichida bemorda aql pastlik, ong buzilishlari, mutizm, siydik-najasni tuta olmaslik va koma yuzaga chiqadi. Kompyuter tomografiyada xar 10-13% hollarda serebral atrofiya aniqlanadi. Shunday qilib, OITS murakkab, kam o‘rganilgan va hozircha davosiz kasallikdir. Bunda juda ko‘p a'zo va tizimlar o‘z faoliyatini bajarmay qo‘yadi. Ayniqsa, markaziy nerv tizimidagi o‘zgarishlar nevrologik va ruhiy buzilishlarga olib keladiki, natijada bemorni ijtimoiy mehnat va ruhiy dezadaptatsiyaga olib keladi. Giyohvandlikning oldini olishda kishilarni giyohvandlik haqidagi tushunchasini oshirish, giyohvandlarni barvaqt ro‘yxatga olish, ularni o‘z vaqtida dispanser davolash, narkotik moddalarni qat'iy ro‘yxatga olish va saqlash eng muhim ish hisoblanadi. BOSH MIYA QON-TOMIR KASALLIKLARIDA UCHRAYDIGAN RUHIY BUZILISHLAR Gipertoniya kasalligida ruhiy buzilishlar. Gipertoniya kasalligi keng tarqalgan kasalliklardan biri bo‘lib, u bilan boshqa turdagi vrachlar qatori psixiatrlar ham juda ko‘p to‘qnashadi. Kasallik etiologiyasi va patogenezi zamonaviy tabobatning muhim muammolaridan biridir. Gipertoniya kasalligi har xil kuchlanishlar (jarohatlar) ta'sirida kelib chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, oliy nerv faoliyatining neyrogumoral mexanizm ta'sirida buzilishi tomirlar tonusini o‘zgartiradiki, natijada gipertoniya kelib chiqadi. Biroq tomirlar tonusini o‘zgartiradigan boshqa irsiy omillar, qarilik alomatlari, endokrin siljishlar va boshqa nazariyalar ham bor. Simptomatologiyasi. Gipertoniya kasalligida serebral buzilishlar boshqa xastaliklar qatori o‘ziga xos tavsifga ega. Ular yengil gipertonik krizdan boshlab to insult kabi eng og‘ir zararlanishgacha, miya qon aylanishi buzilishlari ko‘rinishida bo‘ladi. Lekin, miya qon aylanishi buzilishlaridan o‘ladiganlar soni yurak xastaliklaridan o‘ladiganlar sonidan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Gipertoniya kasalligi uchun ko‘p sonli nevrologik buzilishlar bilan birga gipertoniya psixozlari deb nomlanadigan ruhiy buzilishlar ham tavsiflidir. Bu kasallikdagi psixopatologik ko‘rinishlar kasallikning har qanday shakli va bosqichlarida uchraydi. Shu bilan birga gipertoniya kasalligining ruhiy buzilishlar tavsifi bilan ma'lum nisbati bor. Masalan, nevrozga o‘xshash alomatlar 1-bosqichga, aql pastlik 3-bosqichga xosdir. Shuningdek, maniakal holat, depressiv vasavasa, psevdostupor sindromlari, psevdoparalitik status kabi aralash klinik ko‘rinishlarni uchratish mumkin. Gipertoniya kasalliklari bilan og‘riyotgan bemorlar: sezgirlikning oshishi, bosh og‘rig‘i, uyqusizlik, charchash va bo‘shashish, ish qobiliyatining pasayishi, ko‘ngli bo‘shlik va tez hafa bo‘lishlikdan shikoyat qiladilar. Bir so‘z bilan aytganda, ularning kayfiyatlari tushib ketadiki, ba'zan tang ahvolda ko‘rsang, ba'zan esa nimadandir toqati toq bo‘layotgandek tuyuladi. Sabrsizlik ko‘pincha to‘satdan tunlari boshlanadi. Shuningdek, gipertoniyada uchraydigan kuchli qo‘rqish hollari ham to‘satdan sodir bo‘ladi. Bu kasallikka yana ipoxondrik munosabat va kuzatuv vasvasalari, rashk, o‘z-o‘zini ayblash tafakkurlari; xotiraning har xil darajada pasayishi, demensiya, aqlsizlik tavsiflidir. Davosi va oldini olish. Gipertoniya kasalligining oldini olish omillariga: oilaviy muhit, mehnat va dam olishni to‘g‘ri tashkil etish, ovqatlanish tartibi, zaharlanishdan saqlanish kabilar kiradi. Davolashda rezerpin, serpazil, raunatin, fenotiazin qatoridan nozepam, aminazin, trankvilizatorlardan meprotan-andaksin, limbrium, elenium qo‘llaniladi. Boshlang‘ich davrida elektro uyquning ham katta ahamiyati bor. Tromboembolitik asorati yuzaga chiqmasligi uchun antikoagulyantlar ham tavsiya qilinadi. Gipertonik kriz holatida eufillin, dibazol, magneziy sulfat berishni unutmaslik kerak. Oqibati yaxshilik bilan tugashining yagona yo‘li yuqorida sanab o‘tilgan dorilar bilan birga ruhiy davolar, parxez ovqatlar va to‘g‘ri tashkil etilgan turmush tarzidan oqilona foydalanmoq joizdir. Gipotoniya kasalligidagi ruhiy buzilishlar. Gipotoniya bilan og‘riydigan bemorlarda bosh aylanishi, umumiy behollik, vazomotor buzilishlar va hushidan ketish hollari kabi belgilar bilan gipotonik kriz yuzaga kelishi mumkin. Ko‘pincha bemorning bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, quloqda shovqin hosil bo‘lishi, umumiy bo‘shashish va charchash kabi shikoyatlari o‘z gavdasini gorizontal holatdan vertikal holatga tezlik bilan o‘zgartirganda hosil bo‘ladi. Ba'zi bir bemorlarda yuqorida sanab o‘tilgan astenik simptomlar bilan birga depressiya belgilari ham kuzatiladi. Adabiyotlar 1.X.S.Xodos. Nervnыye bolezni. 1981. 2.N.M. Madjidov. Umumiy nevrologiya. 1998. 3.N.M. Madjidov, V.D.Troshin. Profilakticheskaya nevrologiya. 1993. 4.Sh.Sh.Shomansurov i dr. Detskaya nevropatologiya. 1995; 5.L.A.Ulitskiy. Diagnostika nervnыx bolezney. Sankt-Peterburg. 2001 6.E. Parays I. Senashin “ Nevrologicheskiye issledovaniya v grudnom i detskom vozraste “ 2000g. Moskva 7.Po‘latxo‘jayeva M.R. Defektologiyaning klinik asoslari. O‘quv qo‘llanma. T., TDPU - 2013. 8.Sodiqova Q, Aripova S.X, Shaxmurova G.A . Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi. T., “Yangi asr avlodi” - 2009.