TURLI XIL MATERIALLAR BILAN ISHLASH DARSLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI REJA: 1. Turli xil materiallar haqida tushuncha. 2. Turli xil materiallarni to‘plash va ishga tayyorlash 3. Turli xil materiallardan turli buyumlar yasash texnologiyasi. 4. Tabiiy materiallarni to‘plash va ishga tayyorlash. 5. Tabiiy materiallardan turli buyumlar yasash texnologiyasi 6. Plastilin va loy bilan ishlash darslari tashkil etish metodikasi 7. Ish joyini to‘g‘ri tashkil etish talablari. Texnika xavfsizligi qoidalari. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar eng avvalo faqat texnologiya darsi mashg‘ulotlaridagina emas, balki boshqa darslarda ham to‘qnash keladigan materiallar bilan ham tanishadilar. Bu barcha o‘quv anjomlari daftarlar, kitoblar, o‘quv qo‘llanmalari bosiladigan qog‘oz turlar, yozadigan muqova qilinadigan, bosma, rasm solinadigan kitob va gazeta qog‘ozlaridir. Qog‘oz va karton bilan boshlang‘ich sinflar mehnat darslarida eng ko‘p qo‘llanadigan materiallardir. O‘quvchilar bu materiallarga kundalik hayotda ham ko‘p marta duch keladilar. Boshlang‘ich sinflardagi texnologiya ta’limi dastur materiallarini tahlil qilar ekanmiz, barcha sinflardagi ish turdaridan biri “Qog‘oz va karton bilan ishlash” ekanligini ko‘ramiz. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilar qog‘oz va kartonga ishlov berishning quyidagi usullarni o‘rganadilar: Qog‘ozning turi, navi, rangi, o‘lchamiga ko‘ra tanlash 1- Qog‘ozdan maketlar yasaganda qog‘ozga ishlov berishning eng oddiy usulari sifatida qog‘ozni buklab o‘rtasidan va to‘rtburchak qilib buklash (uzunasiga va ko‘ndalangiga). 2- Ingichka qog‘oz parchalarini to‘g‘rilash, bukilgan joylarini ikki tomonidan buklash. 3- 45-90 gradus burchak qilib buklash. 4- Qog‘ozni buklab belgilangan chiziq bo‘yicha qaychi bilan qirqish, asbobni ushlash, xavfsizlik choralarini qo‘llash. 5- Qog‘ozni andoza bo‘yicha belgilash. Qalam bilan chiziq bo‘yicha oddiy belgilash. 6- Qaychi bilan kvadratlar, turli burchaklar, uchburchaklar, doiralar qirqish. 7- Qaychi bilan murakkabroq shakllar: barglar, qo‘ziqorinlar, mevalarni qirqish. 8- Qog‘ozdan qirqilgan applikatsiya detallariga yelim surtish usullari. 9- Applikatsiya detallarini yelimlab yopishtirish. Tayyor mahsulotlarni quritish. 10- Qog‘ozni yelimi surtiladigan qismlarini oldidan ko‘chirib buyum detallarini bir-biriga yopishtirish. 11- Daftar, kitoblarni muqovalash. 12- Qog‘ozni buklash va turli shakllar yashash. O‘quvchilar ishlov berilayotgan materiallarning xususiyatlarini hisobga olib, ish usullaridan ongli foydalanishlari, mehnat jarayonida fan asoslarini o‘rganish vaqtida egallagan bilimlarini qo‘llashlari lozim. Birinchi sinfda o‘quvchilar eng avvalo faqat mehnat darsi mashg‘ulotlaridagina emas, balki boshqa darslarda ham to‘qnash keladigan materiallar bilan tanishadilar. Bu barcha o‘quv anjomlari daftarlar, kitoblar, o‘quv qo‘llanmalari, bosiladigan qog‘oz turlari: yoziladigan, muqova qilinadigan, bosma, rasm solinadigan, kitob va oynoma qog‘ozlaridir. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar turli qog‘ozlarning asosiy jismoniy xususiyatlari; rangi, qalinligi, zichligi siyohni singdirish xususiyati, sathining xarakteri – silliq g‘adir-budirligi bilan tanishadilar. O‘quvchilar mashg‘ulotlarda qog‘oz varaqlarini buklaydilar va to‘g‘rilaydilar, ularni qismlarga bo‘lib yirtadilar va qirqadilar, bo‘yaydilar. SHu bilan birga qog‘ozii buklash yo‘l bilan turli xil narsalarning shaklini yasaydilar. “Qog‘oz va karton bilan ishlash” o‘quvchilarni garmonik rivojlantirishida katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, (rangli qog‘oz bilan ishlash ijodni rivojlantirshga yordam beradi, fantaziyani boyitadi, kuzatuvchanlik, diqqat va tasavvurni aktivlashtiradi, irodani tarbiyalaydi, qo‘l mehnati, chamalash va rangni sezishni o‘stiradi. Qog‘oz va karton bilan ishlash mashg‘ulotlariga oldindan quyidagicha tayyorgarlik ko‘rishadi: stolning ustiga qog‘oz yozib, o‘ng tomoniga qaychi, yelim uchun cho‘tka, chizg‘ich qalam avtoruchka, old tomonlariga yelim qiyqimlar uchun quti, chap tomonlariga, ish vaqtida halaqit bermaydigan qilib rangli qog‘oz to‘plamini qo‘yadilar. Har bir mashg‘ulot oxirida o‘quvchilar keyingi mashg‘ulotda kerak bo‘ladigan narsalarni yozib oladilar. O‘quvchilar ishlayotgan materiallarga tejamkorlik bilan munosabatda bo‘lishlari, o‘z ishlarini rejalashtira bilishlari, materialni tejamkorlik bilan sarflashlari, vaqdan unumli foydalanishlari, o‘qituvchi ko‘rsatmalariga amal qilishlari, shu bilan birga ish joyini toza va ozoda saqlashlari, mashg‘ulotdan so‘ng sinfni tozalab qo‘yishlari kerak. Barcha fanlarda qo‘llanilgani kabi mehnat darslarida ta’limning ko‘rsatmali vositalaridan foydalaniladi. Jumladan, mehnat darslarida turli xil namuna, rasm, chizma, sxematik namuna, turli predmetlarning modellari, shuningdek texnika vositalaridan foydalaniladi. O‘zbekiston tabiiy resurslar, foydali qazilmalar, metall va qotishmalar, plastmassalar, yog‘ochlar va o‘simliklarga boy o‘lkadir. Respublikamizning bu tabiiy boyliklari sanoatda, turmushda foydalanadigan xomashyo bo‘lishi bilan bir qatorda mehnat darslarida bajariladigan ishlar uchun kerakli material bo‘lib ham xizmat qiladi.O‘quvchilarni ilk yoshligidan boshlab ona tabiatga qiziqish va muhabbatni, undagi go‘zalliklarni ko‘ra bilishni tarbiyalash kerak. Tabiiy materiallar bilan ishlash ularni tabiatni kuzatishga majbur qiladi. Kuzatishlar esa badiiy ijodiy qobiliyatlarni, konstruktorlik g‘oyasini, tushunchalarning aniqligini uyg‘otadi. Gerbariy ramkalarida quritish. Gerbariy ramkalarida quritilgan o‘simliklarning ko‘pchiligi o‘zining tabiiy rangini saqlab qoladi. Bunda o‘simlik yumshoq qog‘oz yoki gazeta orasiga solib qo‘yiladi. Har bir varoq qog‘oz va o‘simlik o‘rtasiga yana bir necha qavat qog‘oz yoki gazeta qo‘yiladi, chunki quritilayotgan o‘simlik o‘zidan namlik chiqaradi. Shundan so‘ng papka ikkita tursimon ramka o‘rtasiga qo‘yilib, ochiq havoga qo‘yiladi. Agarda havo harorati kechqurun va kechasi juda pasayadigan bo‘lsa, quritilayotgan o‘simlik issiq va quruq joyga olib qirqiladi. Pressda quritish. Orasiga o‘simlik solingan qog‘ozlar gerbariy papkasi o‘rniga ikkita faner listlar o‘rtasiga joylanib, og‘ir narsa bostirib qo‘yiladi. Og‘rilik pressga qancha o‘simlik joylashtirilganiga bog‘lik bo‘ladi. Mayda nozik o‘simliklar kam og‘irlikni va quritish uchun kamroq vaqtni talab qiladi. 2-3 soatdan so‘ng qog‘oz almashtiriladi. Quritish shu usulda davom ettiriladi. Issiq dazmol bilan quritish. Issiq dazmol bilan odatda barglar, poyalar, maysalar quritiladi. Qavat-qavat gazeta yoki yumshoq qog‘oz orasiga o‘simlikni qo‘yib, ustidan dazmol yurgiziladi. So‘ngra ustki qavatidagi gazetani olib, quritilayotgan o‘simlik shamollatiladi va quruq joyga suriladi, so‘ngra gazeta yopib yana dazmollandi. O‘simlik 2-3 minutda quriydi va u o‘zining tabiiy rangini yo‘qotmaydi. Agarda quritilgan o‘simlik ko‘tarilganda o‘zining tanasini ushlab tursa, u yaxshi quritilgan hisoblanadi. Agar u sinib maydalanib ketsa, demak, u ortiqcha quritib yuborilgan hisoblanadi. Loy-Loy narsalar yasashdagi asosiy material hisoblanadi, chunki u istalgan joyda topiladi, arzon va qayishqoqdir. Narsalar yasaladigan loyda boshqa narsalar tosh, qum va shu kabilar bo‘lmasligi kerak. Chunki ish qo‘lda bajariladi. SHuning uchun ish boshlashdan oldin loyni tekshirib ko‘rish kerak. Loy shirali va shirasiz bo‘ladi. Shirasiz loyning tarkibida ko‘p qum bo‘lib, unda yopishqoqlik xususiyati yomon bo‘ladi. Loyni aralashmalardan tozalab, ustiga suv qo‘yib, 5-6 soat saqlanadi. So‘ngra suvi to‘kib, qo‘lga yopishmaydigan quyuqroq xamir holatiga kelguncha yaxshilab ishlanadi. Plastilin–narsalar yasashda qo‘llaniladigan materialdir. U sun’iy plastik massa bo‘lib, loydan hech qachon qurimasligi va doimo ishlatishga tayyorligi bilan farqlanadi. Plastilinning har xil – oddiy va murakkab turlari bo‘lib uni tayyorlashni bir nechta usullari bor. Birinchi variant – toza quyuq loyga glitserin qo‘shib bir turli massa hosil bo‘lguncha aralashtiriladi. Glitserin tayyorlanadigan massa qo‘lga yopishmaydigan holatga kelguncha qo‘shiladi. Ikkinchi variant–quritilgan toza loy mayda qilib tuyuladi va unga vazelin qo‘shib, qo‘lga yopishmadigan quyuq massa hosil bo‘lguncha aralashtiriladi. Plastilinga kerakli rangdagi quruq bo‘yoq massasini qo‘shib va puxta aralashtirib bo‘yash mumkin. Uchinchi variant -1 qism tuproqga 1/5 qism ilitilgan mum hamda plastilin qo‘lga yopishmaydigan darajaga yetguncha glitserin qo‘shib aralashtiriladi. Barglar. Barglar o‘yinchoqlarni yasashda qiziqarli va kerakli qo‘shimcha material hisoblanadi. Ular turli shakl va ranglarda bo‘lishi mumkin. Eman daraxtlarning yirik barglarini bolalar kemalarga yelkan sifatida ishlatishadi. Barglardan kapalak qanoatlari, baliq so‘zgichlarini (bu o‘yinchoqlar butta va bargdan yasaladi) yasashda qo‘llash mumkin. Barglarni kuzda, ular chiroyli bo‘lganida terish yaxshi. Darsda foydalaniladigan tabiiy materiallar o‘qituvchi rahbarligida ekskursiya jarayonida to‘planadi. Ekskursiyani uyushtirishdan oldin bolalarga bo‘lajak ish namunasi ko‘rsatiladi. Bolalar uni diqqat bilan ko‘rib, mashg‘ulot jarayonida foydalaniladigan tabiiy materiallar ya’ni, bargning shaklini, daraxt navlarini aniqlaydilar. Shundan so‘ng uyushtiriladigan ekskursiya rejasi tuziladi. Ekskursiya yo‘nalishi, tabiiy materiallarni to‘plash uchun mo‘ljallangan joylar aniqlanadi. O‘quvchilar e’tiborini va aqliy faoliyatlarini kuzatilayotgan ob’ektdan mehnat darslarida ishlarni bajarish uchun zarur bo‘lgan asosiy muhim belgilari, elementlari va xususiyatlarini ajratishga, to‘planayotgan materialni to‘g‘ri baholashga yo‘llaydigan savollar ro‘yxati tuziladi. Daraxtzorga kelganda bolalar kayfiyati ko‘tarilib, ular har narsaga qiziqish bilan qaraydilar, barglar, ularning ranglari, shakllari bolalarni ajablantiradi. Ular tabiatning butun go‘zalligini, uning ranglarini, to‘kilgan barglar hidi va ular o‘zining elastiklik xususiyatini yo‘qotganligini, qattiqlashib, sinuvchan bo‘lib qolganligini ko‘radilar. Bolalarning atrof-tabiat bilan zavqlanishlari kamayib borishiga qarab, ularning e’tibori barglarning shakli, daraxtlar navlariga qaratiladi. Ana shu vaqtda o‘simliklarda sodir bo‘layotgan ichki jarayonlar qisqa va tushunarli bayon etib beriladi: o‘simlik yangi sharoitlarga moslashib, qish fasliga tayyorgarlik ko‘rayotganligi bilan tanishadilar. Bolalarning e’tibori atrofda uchib yurgan qushlar, kapalak, ninachilarga, ularning asosiy belgilariga jalb qilinadi, Uchib yurgan qushlar ularning tuzilish formalarini texnologiya darslarida qushlar applikatsiyasini tayyorlash uchun to‘plangan barglar material xizmatini o‘tashi to‘g‘risida suhbat o‘tkaziladi. O‘quvchilar barglarni to‘plar ekanlar ularning ranglarini, shakllarini qiyoslashni o‘rganadilar, bu ularning ko‘zatuvchanligi va diqqat qilish qobiliyatlarini o‘stirishga yordam beradi. To‘plangan barglar oldindan tayyorlab qo‘yilgan daftar varoqlari orasiga qo‘yiladi. Shundan keyin bolalarga barglarning mehnat mashg‘ulotlarigacha rangini yo‘qotmasligi, buralib ketmasligi uchun qanday ishlov berish kerakligi tushuntiriladi. Har bir ekskursiyada bolalarning e’tiborini insonning yaratuvchilik mehnatiga albatta jalb etish kerak. Ekskursiya oxirida suhbatga yakun yasaladi, ekskursiyada egallangan bilimlar umumlashtiriladi. Bundan tashqari, bolalarga uylarida qushlar tasviri tushirilgan rasmlarni, suratlarni ko‘rishni, ularning tanasi va qanotlarining shakliga, rangiga alohida e’tibor berish topshiriladi. Bunday uyushtirilgan ekskursiyadan keyingi mashg‘ulotda bolalar quritilgan barglardan qush applikatsiyasini zo‘r ishtiyoq bilan bajaradilar, agarda applikatsiyani o‘z istaklariga ko‘ra, o‘zlari to‘plagan materiallardan mustaqil yasash topshirilsa, qiziqishlari yanada ortadi. Bunday dars, mashg‘ulot quyidagi sxemaga ega bo‘ladi: Ishni bajarilish tartibini aniqlash 1. Predmetning qismlarining joylashishini grafik tasvirlash. 2. Predmetning qismlari uchun shakli hamda o‘lchamlari bir xil bo‘lgan barglarni topish. 3. Ularni qog‘ozga joylashtirish. 4. Ishni bajarilish texnologiyasi haqida tushuntirib berish. 5. Ishni amaliy bajarish. Applikatsiyasini bajarish bo‘yicha mustaqil ish 1. Shaklni, o‘lcham va buyoqlarni to‘g‘ri tanlash; 2. Elimlash ishlarini tartibli bajarish; 3. Detallarning joylashishini to‘g‘ri tasvirlash; 4. Ish bajarilgan qog‘ozning orqasiga barglaridan foydalanilgan daraxt yoki o‘simliklarini nomlarini yozish. Bajarilgan ishni tahlili va baholash 1. Ishni bajarilishda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni aniqlash; 2. Xato va kamchiliklarni o‘z vaqtida to‘g‘irlash; 3. Namunali, sifatli va chiroyli bajarilgan ishlarni rag‘barlantirish. Turli barglarni to‘plash o‘qituvchi quygan maqsadga bog‘liq bo‘ladi. O‘quvchilar ko‘rib chiqilgan va batafsil tahlil qilingan yoki o‘zlari o‘ylab topgan tasvir uchun barglarini to‘playdilar. Yoki aksincha, avval turli barglarni to‘plab, keyin ishni bajarish tartibini aniqlashlari mumkin. Bargning xususiyatlari va shakllari shunday xilma-xilki, applikatsiyalar yasashda ulardan asosiy material sifatida ham, yasalgan narsalarga bezak berish materiali sifatida ham foydalanish mumkin. Bu ishlarni bajarish o‘quvchilarni estetik didini, tasavvurini oshiradi va ijodiy izlashnish va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini o‘stirishga yordam beradi. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, o‘quvchilarni barkamol shaxs sifatida tarbiyalash, ijodkorlik qobiliyatlari, ko‘nikma va shaxs xislatlarini shakllanishida muhim bosqich bo‘lib, o‘quv fanlari va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda ijodiy yondashish, ta’lim jarayonini integratsiyalash asosida tashkil etishga zamin bo‘ladi. Urug‘lar. O‘yinchoq uchun tabiiy materiallarga qimmatli qo‘shimcha bo‘lib daraxtlar, gullar, sabzavotlar urug‘lari xizmat qiladi. Masalan: zarang, shumtol urug‘lari. Bolalarga ular qanotchalar sifatida tanishdir. Ulardan ninachi qanotlarini, quyon quloqlarini, baliq suzgichlari, tarvuz, qovun, kungaboqar urug‘laridan ko‘zlar yasash mumkin. Urug‘larni kuzda yig‘ish yaxshiroq. • Ish mavzu va fikrni tanlashdan boshlanadi; • Ochiq tondagi qog‘oz va fon tanlanadi; • Applikatsiyaga mo‘ljallangan tasvir ushun urug‘lar tanlanadi; • Tasvir ustida ishlanganda asosiy e’tibor tanlangan mavzuning mazmuniga, kerakli materiallar, ularning o‘lchamlari, ranglarini tanlashga qaratiladi; • Tasvirlash lozim bo‘lgan predmetlarning holati aniqlanadi; • Tasvirlanadigan urug‘ ranglari va hodisalarning uyg‘unligiga erishiladi; • Tasvirning barcha detallari, hatto eng kichiklari ham urug‘dan tayyorlanadi, ularni chizmaslik kerak; • Urug‘lar qog‘oz sathiga joylashtiriladi va o‘ylangan tasvir hosil qilinadi; • Agarda bu tasvir ma’qul bo‘lmasa urug‘lar boshqacha joylashtiriladi; • Urug‘larni yelimlashda PVA yelimidan foydalaniladi; • Tasvirni kerakli qismi yelimlanadi va urug‘lar yopishtiriladi; • Urug‘larni yelimlashda qisqichlardan foydalaniladi; • Urug‘larni yopishtirishda joyni adashtirmaslik uchun ularning o‘rnini qalam bilan belgilab qo‘yiladi; • Urug‘lar yelimlab bo‘lgandan so‘ng quritish uchun qo‘yiladi. Quritishda yelvizak bo‘lmasligi kerak. Somon -texnikasi yangi yo‘nalish bo‘lganligi uchun asta sekin yoshlar tomonidan o‘rganilmoqda. Ayniqsa bu sohani imkoniyati cheklangan bolalarga o‘rgatish men uchun quvonarli hol. Chunki ular ish jarayonida o‘zlarini nogiron ekanliklarini unutib, yaratayotgan namunalaridan zavq olishadi va hunar egasi bo‘lishadi. 1. Avvalo xomashyo sifatida somon kerak bo‘ladi. Aynan bug‘doy yig‘ini boshlangan vaqtda somonning kerakli, ya’ni tepa va pastki bandlari alohida yumshoq hamda qattiqligiga qarab, qirqib olinadi. Chunki, tepa qismi quyosh nuriga yaqinligi uchun qizarib, to‘qroq, pastkisi esa salqinlikda ochroq rangda bo‘ladi. Ushbu qalamchalarni bunday ajratishning boisi, ular asar tayyorlash jarayonida o‘z o‘rniga moslab qo‘llaniladi. 2. Yig‘ib olingan qalamchalar 1 kun davomida suvga solib qo‘yiladi va ular ho‘l holicha olinib, qattiq bosib, birma bir dazmol qilinadi. Ushbu sohani tanlagan hunarmand nafaqat o‘z ishini bilishi, balki tasviriy san’at yo‘nalishini ham puxta egallashi lozim. Asar uchun eskiz tayyorlashda bu juda asqotadi. 3. Endingi navbat chizmaga. Qog‘ozga o‘ylangan kompozitsiya chizib olinadi va ushbu eskiz oddiy qog‘ozga ko‘chiriladi. Eskizning har bir qismi alohida-alohida qirqib olinadi. 4. Dazmollangan somon qalamchalari kompozitsiyaning kerakli, ya’ni issiq, sovuq, soya, nur kabi joylariga moslab qog‘oz ustidan yelim yordamida yopishtirib chiqiladi. 5. Yaratilgan asar janriga ko‘ra, unga ishlov beriladi. Masalan, bolakay obrazi bo‘lsa, uning yuziga ifoda berish maqsadida maxsus kuydirish uskunasidan foydalaniladi. Bu uskuna yordamida asar xuddi rassom chizgandek tasvirlanadi. Alohida ishlangan kompozitsiya o‘zaro birlashtiriladi va qora mato yoki somon qalamchalaridan tayyorlangan tag qismiga yopishtiriladi. Hajmiga qarab, ramkaga solinadi. Asosiysi, ular hech bir ranglarsiz ustaning mahorati ila asar sifatida yaratiladi. Rangsiz kompozitsiyalar ranglilaridan farqli ravishda yaratilishi, kuydirilishiga ko‘ra anchayin murakkab hisoblanadi. Rangli qilish mumkin, ya’ni somon ustidan bo‘yoq beriladi. Latviya, Belorussiya, Litva va Rossiyaning turli shaharlarida somonchilik namunalaridan aynan rangli qilib tayyorlanadi. Tabiiy materiallardan (barglar, somon qalamchalari, yong‘oq po‘choqlari, patlar, o‘simlik urug‘lari va boshqa materiallar) applikatsiyalar va o‘yinchoqlar yasash texnologiyasi Tabiiy materaillar bilan ishlash jarayonida o‘quvchini ona tabiat bilan yaqinlashuviga, unga tejamkorlik va mehribonlik, ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. Tabiiy material – bolalar ijodiyotini rivojlantirish uchun asosiy tayanch hisoblanadi. O‘quvchilarga o‘yinchoq va buyumlar yasashda ulardan qanday foydalanishni o‘rgatish zarur. Shu maqsadda tabiiy materiallar burchagi tashkil etiladi. Tabiiy materiallar burchagini sinf xonasida, uyda tashkil etish mumkin. Tabiiy materiallardan buyum va o‘yinchoqlarni tayyorlash –qiziqarli, oddiy bo‘lmagan va juda yoqimli mehnatdir. O‘quvchilar tabiatga ekskursiyalar vaqtida turli xil tabiiy materiallar masalan: yong‘oqlar, barglar, shoxchalarni, hovuz qirg‘og‘idan – chiroyli toshchalar, chig‘anoqlarni olib kelishadi. O‘quvchilar tabiiy to‘plash jarayonida turli materiallarni teradilar, ushlab ko‘radilar, shaklini, rangini har birining xususiyatini o‘rganadilar. Bu esa materiallarning nomini eslab qolishga yordam beradi. Masalan, bolalar yong‘oqning yumoloqligini, jigar rang ekanligini, ustki qismi g‘adir-budur ekanligini bilib oladilar, cho‘chqa yong‘og‘ini esa oval shaklda yaltiroq sariq- jigarrang, shakli – silindr, yumshoq baxmalsimon, jigarrang bo‘lishini bilib oladilar. Tabiat bilan bo‘lgan muloqat bolalarning tasavvurini kengaytiradi, diqqat bilan kuzatish qobiliyatini shakllantiradi, tabiiy materiallardan buyumlar yaratishda idrok va tasavvurning bir butunligini saqlaydi. Buyumlarni yasashda o‘quvchilar avval qiynalsalar, keyinchalik, uzluksiz mehnat natijasida bolaning o‘ziga ishonch, aniqlik, qoniqish va xohish kabi sifatlarga ega bo‘ladi va barmoqlari epchil harakat qiladi. Tabiiy materiallar bilan ishlash bolaning aqliy rivojlanishiga, tafakkuri va fikrlash qobiliyatining rivojlanishiga katta ta’sir qiladi. Tabiiy materialdan buyum tayyorlash jarayonini kuzatadigan bo‘lsak, boshida bolalar namunani ko‘rib chiqadilar, uni tarkibini, tayyorlash usulini tahlil qiladilar; bu jarayonni o‘zlashtirgandan so‘ng ish murakkablashadi: O‘quvchiga tayyorlanadigan o‘yinchoqning rasmi yoki fotosurat ko‘rsatiladi va ular topshiriq yoki o‘zining o‘ylagan fikri asosida buyumni yasaydilar. O‘yinchoqlarni tabiiy materiallardan tayyorlashning qiziqarliligi bolalarning diqqatini rivojlantiradi, uning mustahkamligini oshadi. Erkin diqqat shakllanadi. Masalan, kuchukchani tayyorlashda bolalarga avval uning oyoqchalarini mahkamlash joylarini diqqat bilan ko‘rib chiqib, (ular simmetrik holda turishi past ham, baland ham bo‘lmasligi, haqiqiyga o‘xshashi kerak) teshiklarini belgilash, boshi va boshqa detallarini mahkamlash joylarini ko‘rib chiqish tavsiya etiladi. Tabiiy materialdan yasalgan buyumlar ko‘pincha bolalarning qiziquvchanligini oshiradi. Bu mehnatda har doim yangilik, ijodiy izlanish, yanada yuqori natijalarga erishish imkoniyati bor. O‘yinchoqlarning tayyorlashda bolalarni qulay emotsional yo‘naltirish, mehnatda muloqot quvonchi, chiroyli o‘yinchoq yasash jarayonida rohatlanish hissi umumiy rivojlanishi uchun juda muhimdir. Tabiiy materiallardan o‘yinchoqlar yasash mehnati bola shaxsining rivojlanishiga yordam beradi. O‘yinchoqni yasash oson ish emas. Uni yasashda noaniqlikka duch kelganda, u mustaqil ravishda uni yechishga harakat qiladi. Ba’zan biron bir ishni yasash uchun kerakli o‘lchamda to‘ng‘iz yong‘og‘ini (butur, shishka) tanlash, o‘yinchoq qismlarini o‘lchash yo‘llarini amalga oshirish va h.k. Kattalar yordami bilan bola omadsizlik sababini ularni yengish yo‘llarini o‘rganadi. Shu asnoda unda maqsadga intilish, qat’iyatlilik, boshlangan ishni oxiriga yetkazish kabi sifatlar shakllanadi. Ushbu mehnat turida o‘z faoliyatini baholash va nazorat qilish sifatini shakllantirishning real imkoniyatlari bor. Tabiiy matreialdan o‘yinchoq yasash mehnati individual va jamoaviy bo‘lishi mumkin. Kattalarga kabi bolalarga ham jamoaviy mehnat ulkan quvonch olib keladi. Bu yerda shunisi muhimki, bolalar jamoaviy mehnatning natijasini, foydasini tushunishlari kerak. Turli materiallar bilan ishlash. Turli materiallar bilan ishlaganda chiqindi materiallar: po‘kak, korobka, plastmassa idishlar va shu kabilardan foydalaniladi. Mashg‘ulotlarni rejalashtirish va materiallarni tanlashda mahalliy sharoitlar: o‘lka iqlimi, tabiati, ishlab chiqarish korxonalari, xalq badiiy ustaxonalari va shu kabilarni e’tiborga olish kerak. Mashg‘ulotlarni shunday tashkil etish kerakki, ular bolalarning ijodiy qobiliyatlarini o‘stirish, tasavvur qilishni boyitsin. Turli materiallarning texnologik xususiyatlari shunday xilma-xilki, narsalar yasashda ulardan asosiy material sifatida ham, yasalgan narsaga bezak berish materiali sifatida ham foydalanish mumkin. Tabiiy materiallarni to‘plash, saqlash va ularga ishlov berish tabiatshunoslik darslarida egallangan bilimlarni qo‘llash hamda ularni mustahkamlash imkonini beradi. Turli materiallardan, o‘yinchoqlar, suvenirlar, yodgorliklar, ro‘zg‘or uchun foydali buyumlar va boshqa buyumlarni yaratish badiiy konstruktsiyalashga yaqinlashib ketadi, bolaning estetik hissiyotlari va badiiy moyilliklarini o‘stirishga yordam beradi. Bu ishlarni bajarish jarayonida bolalar quyidagi malaka va ko‘nikmalarni egallaydilar hamda mustahkamlaydilar: 1. Turli tabiiy materiallar hamda ularni to‘plash va saqlash qoidalari bilan tanishish. Atrof muhitni muhofaza qilish. 2. Turli tabiiy materiallarga ishlov berish va mustahkamlash qoidalari. 3. Buyum uchun atrof muhitdan ob’yekt tanlash. 4. Predmetni tahlil qila bilish. Detallar uchun material, shuningdek ularga ishlov berish uchun asboblar tanlash. 5. Mustaqillikni, fantaziyani namoyon qilish. Ijodiy qobiliyatlarni o‘stirish. 6. Boshqa materiallar bilan tanishish. 7. Obrazlarni yaratishda konstruktorlik va ijodiy qobiliyatlarni o‘stirish. 8. Metallga ishlov berish asboblari bilan tanishish. Jarayon bosqichlarini taqsimlay olishni, umumiy maqsadni hisobga olgan holda o‘z faoliyatini rejalay olish qobiliyatini bolalarda shakllantirish uchun jamoaviy ishning turli shakllaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Jamoaviy mehnat bolalarda jamoalik, do‘stona munosabat, o‘zaro yordam, birodarlik kurtaklarini shakllantiradi. Jamoaviy mehnatning natijalari, ayniqsa kattalar tomonidan quvvatlanib, bolalarga qanot bag‘ishlaydi, ularni yangi buyumlar yasashga undaydi. Har bir ishga ko‘tarinki ruhda kirishadilar. Shunday ekan, tarbiya va ta’lim jarayoni to‘g‘ri tashkil etilsa turli tabiiy material bilan ishlash bolalarni barkamol o‘stirishda samarali vosita bo‘lib qoladi. Boshlang‘ich sinflarda loy va plastilin bilan ishlash mashg‘ulotlarining maqsadi va vazifasi bolalarning haykaltoroshlikning elementar asoslari bilan tanishtirish va amaliy ishlashga o‘rgatishni nazarda tutadi. Bunday mashg‘ulotlarni yuksak saviyada tashkil etish va o‘tkazish har bir o‘qituvchidan mazkur soha bo‘yicha ma’lum tayyorgarlikka ega bo‘lishni talab etadi. Buning uchun o‘qituvchilar o‘z ustlarida ko‘proq ishlashlari, haykaltoroshlik va sopoldo‘zlik asoslarini yaxshi bilib olishlari kerak bo‘ladi Mehnat darslarida loy, plastilin, mum kabi materiallardan foydalanib, ulardan turli o‘yinchoqlar, jonivorlar, qushlar, ertak qahramonlari yasaladi. O‘yinchoq– dekorativ san’atning eng qadimiy turlaridan biri bo‘lib, qadim asarlarda loydan yasalgan narsalar bizgacha yetib kelgan. Mamlakatimizda sanoat va madaniyatning rivojlanib borishiga ko‘ra o‘yinchoqlarni assortimenti, ularning obrazlari yildan- yilga boyib bormoqda. O‘yinchoqlar yasaladigan materiallar xilma-xildir. Biroq afzallik loyga beriladi. Loy narsalar yasashda asosiy material hisoblanadi. Chunki u istalgan joyda topiladi, arzon va qayishqoqdir. Narsalar yasaladigan materialda chet predmetlar, tosh, qum va shu kabilar bo‘lmasligi kerak. Chunki ish qo‘lda bajariladi. Shuning uchun ish boshlashdan oldin loyni tayyorlash kerak, topilgan matni narsalar yasashga yaroqli yoki yo‘qligini oldindan tekshirish kerak. Loy shirali va shirasiz bo‘ladi. Shirasiz loy tarkibida qum ko‘p bo‘lib, uning yopishqoqlik xususiyati yomon bo‘ladi. Loy va plastilin ham turli narsalar yasash uchun juda qulay bo‘lib, ayrim xususiyatlariga ko‘ra, bir-biridan ajralib turadi. Masalan, plastilin rang-barangligi va doimo ishga tayyor holda ekanligi bilan ajralib turadi. Lekin asosiy kamchilik shundaki, plastilin issiqda tez erib ketadi va o‘zining qayishqoqlik xususiyatini yo‘qotadi. Bundan tashqari plastilindan ishlangan haykalchalarni ochiq joyda saqlash juda qiyin. Undan asosan kichik modellarni yasashda foydalaniladi. U sun’iy plastik massa bo‘lib, loydan hech qachon qurimasligi bilan farqlanadi. Plastilin har - xil oddiy va murakkab turlari bo‘lib, uning retseptlari bor. Birinchi variant toza quyuq loyga glitserin qo‘shib bir turli massa hosil qilguncha aralashtiriladi. Glitserin tayyorlanayotgan massa qo‘lga yopishmaydigan holatga kelguncha qo‘shiladi. Ikkinchi variant quritilgan toza loy mayda qilib tuyiladi va unga vazelin qushib, qo‘lga yopishmaydigan quyuq massa hosil bo‘lguncha aralashtiriladi. Plastilinga kerakli rangdagi quruq bo‘yoq massasi qo‘shib va puxta aralashtirib bo‘yash mumkin. Uchinchi variant 1 qism to‘prog‘ida 1/5 qism ilitilgan mum hamda plastilin qo‘lga yopishmaydigan darajaga yetguncha glitserin qo‘shib aralashtiriladi. Plastilin va loydan narsalar yasashni u yaxshilab qo‘lda ezilgandan keyin boshlash kerak. Plastilin va loydan tashqari narsalar yasashda mumdan foydalaniladi. Mumning tabiiy va sun’iy turlari mavjud. Mum ancha qimmat turadi va undan mayda narsalar yasaladi. Mum bilan ishlash qulay, u qurimaydi, suv bilan namlanishni talab qilmaydi, darz ketmaydi va undan yasaladigan narsalar uzoq saqlanadi. Mehnat darslarida uchun magazinlarda ochdan to‘q ranggacha bo‘lgan rangli mum tayoqchalari sotiladi. Loy bilan ishlaganda asosan oddiy asboblar, pichoq, oddiy konstruktsiyadagi yog‘och va metall uchli stiklardan foydalaniladi. Plastilin va mum bilan ishlaganda metall stiklardan foydalaniladi. Ularni qizitish hamda yo‘g‘on mis, alyumin yoki temir simdan tayyorlash mumkin. Sirkul, o‘lchov, chizg‘ich va burchaklar kabi o‘lchov asboblari modellarni chizish va o‘lchash ishlarida kerak bo‘ladi.Tayyor narsalardagi changlarni yo‘qotish, loy narsalarni supurib tashlash, narsani solish va unga narsalar surtish jarayonida har xil mo‘yqalamlar bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Haykaltoroshlik haqida qisqacha ma’lumot. Haykaltoroshlik tasviriy san’at turlaridan biridir. San’atning bu turining xususiyati tasvirni hajmi formasidir. Plastik tasvirlar orasida aylana haykaltoroshlik yolg‘iz tur emas. Undan tashqari, barelyef va goreylef ham mavjud relyef aylana haykaltoroshlikdan farq qilib, yassi sathda aks etadi. Bu haykaltaroshlik formalaridan idish – tovoq sathini, binolarning old tomoni, interyeri va shu kabilarni bezashda foydalaniladi. Loy va plastilin bilan ishlashda kerak bo‘ladigan usullar. 1. Yumaloqlik – bu parcha loydan shar yasash, unga olcha, olma kabilar shaklini berishdir. 2. Bir bo‘lak loydan kaftda aylana harakatlar bilan shar yasaladi. 3. Shar yasash, so‘ngra uzunasiga harakatlar bilan uni tuxum, ustun kabilarga aylantirish. 4. Yassilash – sharikdan yassi non yasaladi, qo‘lning holati doimo o‘zgarib turadi. 5. Cho‘zish–sharikning bir qismi cho‘ziladi. 6. Surish (yamash) buyumning ayrim qismlarini o‘zaro biriktirish. Loy va plastillin bilan ishlash mashg‘ulotlarini tashkil etish va ish joyini bekam ko‘st jihozlanganligi muhim ahamiyatga egadir. Shuni qayd etish lozimki, O‘zbekiston issiq iqlim sharoitida narsalar yasash bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlarni loydan bajargan ma’qul, chunki plastilindan yasalgan narsalar issiqda o‘z shaklini tez yo‘qotadi. Ishni oddiy predmetlar: sabzavot-mevalarni yasashdan boshlash kerak. Bunda tayyor namuna yoki rasm bo‘yicha ishlashni taklif etish mumkin. O‘quvchilar narsalarni yasash usullarini egallab olganlaridan so‘ng o‘yinchoqlar, badiiy bezakli dekorativ idishlarni yasashga o‘tishlari mumkin. Tikish darslarida beriladigan politexnik bilim bolalarning bilim doiralarini kengaytiradi. Bolalarni tasavvurlarini insoniyat hayotida muhim o‘rinni egallovchi hamda keng tarqalgan materiallar va ularning xususiyatlari, sanoatning gazlama va tolali materiallar ishlab chiqaruvchi tarmoqlari, materiallardan texnika va insonning madaniy hamda maishiy ehtiyojlarini qondiruvchi ishlab chiqarish kabilar bilan boyitadi. Amaliy mashg‘ulotlar jarayonida o‘quvchilar turli asboblar hamda moslamalar, asosan qaychi, igna va o‘lchov asboblari bilan ishlash malakalarini egallaydilar. Ular bu asbob va moslamalarning har xil turlari bilan tanishadilar. Gazlama bilan ishlaganda mehnat madaniyati, o‘z ishini rejalashtirish hamda tashkil etish ko‘nikmasi rivojlanadi va takomillashadi. Bolalarning didlari ham jiddiy o‘sadi va takomillashadi. Gazmol, ip va boshqa materiallarni bir-biriga moslab tanlash, o‘quvchilarni ranglarni birikishi, gazmol va ipning rangi bir-biriga muvofiq kelishiga e’tibor berishga o‘rgatadi. O‘qituvchi o‘quv materiallarini darsda o‘quvchilarni politexnik ta’lim bilan qurollantirish amaliy ishlar bilan birikib ketadigan qilib qurollantiradi. U darsda ta’limni o‘quvchilarning faolliklarini, aqliy qobiliyatlarini o‘stiradigan metod va usullardan foydalanadi. 1-sinf o‘quvchilar quyidagi ko‘nikma, bilim va malakalarni egallab olishlari kerak: 1. Gazmol haqidagi umumiy tushunchalar bilan tanishtirish. O‘simlik (paxta, zig‘ir)dan tayyorlanadigan gazlamalar haqida dastlabki ma’lumotlar beriladi. Gazmolning tuzilishi, ulardagi iplarning to‘qilishi haqidagi ilk ma’lumotlar beriladi. 2. Gazmollar asosan nimalarga mo‘ljallanganligi bilan tanishtirish: kiyim- kechak, turmush narsalarga va shu kabilar. 3. Ishlatilishi (tikish, yamash, to‘qish iplari) va yo‘g‘on-ingichkaligiga ko‘ra farqlanadigan iplar bilan tanishtirish. 4. Tikish va to‘qishda ishlatiladigan asosiy asboblar hamda moslamalar (nina, qaychi, angishvona, to‘g‘nog‘ich) va ularni saqlashning asosiy qoidalari bilan tanishtirish. 5. Sanchiluvchan asbob va moslamalarni ishlatganda texnika xavfsizligi qoidalari bilan tanishtirish. Tikish vaqtida to‘g‘ri o‘tirish qoidalari, gigieyna talablari. 6. Kerakli uzunlikdagi ipni o‘lchash, uni qirqish yo‘llari bilan tanishtirish (ularni tishlab, totib uzishga yo‘l qo‘ymaslik), lentani o‘lchash va qirqish. 7. Ip va tolaga ishlov berish usullaridan biri bilan tanishtirish. 8. Yo‘g‘on ip va toladan to‘qishga o‘rgatish. 9. Ninaga ip o‘tkazish, tugun solish, ipni mustahkamlashni o‘rgatish. 10. “Baxya”, “chok” (biriktiruvchi va bezovchi) tushunchalari bilan tanishrish. 11. Oddiy andazalar tayyorlash. O‘qituvchi chizmasiga muvofiq to‘g‘ri burchak shaklidagi andozalar qilish. 12. Gazlamani andozaga ko‘ra chamalash. 13. Gazlamani qaychi bilan qirqish usullarini tanishtirish. 14. Gazlamani qalam yoki bo‘r bilan belgilangan to‘g‘ri yoki egri chiziq bo‘ylab qaychida qirqishni o‘rgatish. 15. Gazlamadan narsalar tikishni o‘rgatish. 16. Tugma qadash usullarini o‘rgatish. Bu mashg‘ulotda o‘quvchilar natural ipak va jun tolali materiallarni, to‘qimachilik sanoati mahsulotlari bilan tanishadilar. Namuna, rasm, chizma va berilgan o‘lchamlar bo‘yicha andoza bichish olishni va gazlamaning xususiyatlari (pishiqligi, egiluvchanligi, tuzilish) ni o‘rganadilar. Tabiiy material bilan ishlash bolalarni muzlatilgan tabiatning g'ayrioddiy hidi saqlanadigan tabiiy ustaxonasi bilan tanishtirishga yordam beradi. ona tabiat, unga ehtiyotkor va g'amxo'r munosabatni tarbiyalash va birinchi mehnat ko'nikmalarini shakllantirishTabiiy material bilan ishlayotganda, bola atrofdagi dunyoni bilish istagini bildiradi va mehnat orqali ma'lum darajada bu bilim darajasini bilib olish mumkin. Bolalarning idroki, kuzatuvi qanchalik rivojlangan bo'lsa, ularning g'oyalari qanchalik keng bo'lsa, ular o'z ishlarida haqiqatni shunchalik to'liq va to'g'ri aks ettiradi, ularning ishi boy va ifodali bo'ladi. V ijodiy faoliyat bolalar o'z tafakkurining aniqligi, tasviriyligi kabi o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Bolaning ijodiy faoliyati nafaqat individual funktsiyalar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur) bilan, balki butun shaxsiyat bilan chambarchas bog'liq. Unda bolaning manfaatlari va temperamenti namoyon bo'ladi. Tabiiy materiallar bilan ishlashda bolalar o'qituvchi bilan birgalikda turli xil kompozitsiyalar va qo'l san'atlari yaratishni o'rganadilar. Bolalar aniqlik, qat'iyatlilik, elim, bezak materiallari va maxsus adabiyotlar bilan ishlash qoidalarini o'rganadilar. Tabiiy material bilan ishlash ham bunga olib keladi ijobiy energiya va deyarli har bir mahsulot o'ziga xos tarzda o'ziga xos va o'ziga xosdir. Mehnat ob'ekti sifatida tabiiy materialdan foydalanish noyob imkoniyatlarni beradi: ekologik toza xom ashyolardan foydalanish, ular ham hayratlanarli darajada chiroyli va bu juda muhim, moddiy xarajatlarni talab qilmaydi. Tabiiy material - bu ruslarning bezak materialidir. Qadimgi Rossiya davridan beri u uy anjomlari (savat, choy savati, idishlar), o'yinchoqlar (somon buqalar, yog'och otlar), kiyimlar (kokoshniklar, poyabzal), qo'l san'atlari (qayin po'stlog'ining piktogrammalari, qutilari), yozish uchun asos sifatida (qayin po'stlog'i xati). Tabiiy materiallardan o'yinchoqlar, qo'l san'atlari yasash - mashaqqatli, hayajonli va juda yoqimli ish. Qiyinchiliklarni engib o'tish, kerakli natijalarga erishish ijobiy his -tuyg'ularni keltirib chiqaradi; o'ziga bo'lgan ishonchni mustahkamlaydi; kognitiv faoliyatga bo'lgan intilishni kuchaytiradi; faollik, mustaqillik; yangi bilimlarni o'zlashtirish uchun; mehnat ko'nikmalarini shakllantiradi. Hunarmandchilik qilish o'qituvchidan yordam talab qiladi, tizimli ish jarayonida qo'l ko'proq ishonchga, aniqlikka ega bo'ladi va barmoqlar egiluvchan bo'ladi. Bularning barchasi nozik motorli ko'nikmalarni rivojlantirish uchun juda muhim, sensorimotor ko'nikmalarning rivojlanishiga hissa qo'shadi - ko'z va qo'l ishidagi izchillik, harakatlarni muvofiqlashtirishni yaxshilash, harakatlarni bajarishda egiluvchanlik va aniqlik. Tabiiy material bilan ishlash katta ta'sir ko'rsatadi aqliy rivojlanish bola, uning tafakkuri rivojlanishi haqida. Tabiiy materiallardan yasalgan qo'l san'atlari bolalarning qiziqishini katta darajada qondiradi. Ijobiy his -tuyg'ular mehnatni rag'batlantirish uchun muhim rag'batdir. Tabiiy materiallardan o'yinchoqlar, qo'l san'atlari yasash mehnati bolaning shaxsiyatini rivojlantirishga, uning xarakterini tarbiyalashga yordam beradi. Hunarmandchilik, o'yinchoq yasash unchalik oson emas: uni ishlab chiqarish aniqlikni talab qiladi ixtiyoriy harakatlar... Talabalar o'rtasida do'stlik, xayrixohlik munosabatlari, o'zaro yordam va do'stlikni shakllantirishga jamoaviy mehnat katta ta'sir ko'rsatadi. Ayniqsa, kattalar tomonidan tasdiqlangan jamoaviy mehnat natijalari bolalarni ruhlantiradi, ularni yangi hunarmandchilikka undaydi. Ular har bir ishni katta ruhiy ko'tarilish bilan bajaradilar. O'quv jarayonining to'g'ri tashkil etilishi bilan tabiiy material bilan ishlashga aylanadi samarali vosita har tomonlama rivojlanish va bolalarni tarbiyalash. “Mato va tolali materiallar bilan ishlash” bo’limida boshlang’ich sinflarda texnologiya darslarini o’tkazish metodikasi. Darslarni rejalashtirish va o'tkazish. Mehnat jarayonini tashkil etish. Boshlang'ich maktabda matoning har xil turlari o'rganiladi, o'quvchilar ularning tuzilishini diqqat bilan o'rganadilar, to'qiydilar, old va orqa tomonlarini aniqlaydilar. Matoning xossalari o'rganiladi: zichlik, yupqalik, cho'zilish, qisqarish va boshqalar. 1-sinfda paxta va zig‘ir gazlamalarning xossalari o‘rganiladi. Paxta o'simlik kelib chiqishi tabiiy materialdir. Uni issiqda kiyish yoqimli, chunki u namlikni yaxshi qabul qiladi. Biroq, u birinchi qaynatishda tezda g'ijimlanadi va qisqaradi. Maxsus kimyoviy ishlov berish yoki kimyoviy tolalar bilan birgalikda paxta burishmaydi. Zig'ir - zig'ir poyalaridan olingan tabiiy mato. Iplar har xil qalinlikda bo'lishi mumkin. Zig'ir juda ko'p o'zgaradi, nafas oladi va teginish uchun salqin his qiladi. Misol tariqasida doka yordamida o'quvchilarga qattiq to'quvni ko'rsatish yaxshidir. Doka - juda kam uchraydigan oddiy to'quvning paxta matosi. U Frantsiyadagi Marli shahri sharafiga nomlangan. Doka yashil, kulrang yoki ko'k rangga bo'yalgan. Qopqoqlar uchun, deraza romlarini o'rnatish uchun ishlatiladi. Endi doka asosan tibbiy maqsadlarda qo'llaniladi. Batiste yumshoq, yupqa paxta mato bo'lib, oddiy iplar bilan to'qilgan. Mato 13- asrda uni birinchi marta olgan Kambrai shahridan Flamand to'quvchisi Baptiste sharafiga nomlangan. Batiste - zig'ir va paxta. Zig'ir mato yuqori sifatga ega, u uzun tekis tolalardan qilingan. Qadimgi kunlarda yuqori sifatga erishish uchun nam yerto'lalarda kambrik ip ishlab chiqarilgan. Vaqt o'tishi bilan ular gigroskopik glitserinni kiritish orqali ipni nam saqlash yo'lini topdilar. Baptiste bolalarning ichki kiyimlarini, ro'molchalarini tikishda ishlatiladi. Calico - oddiy, arzon tekis to'quv paxta mato. Odatda oqartirilmagan ipdan qilingan. Chintz - oddiy to'quvli engil paxta matosi, kalikoni tugatish natijasida hosil bo'ladi. Yengil ko'ylaklar, ayollar bolalari, erkaklar ko'ylaklarini tikishda foydalaniladi. Dag'al kaliko - bardoshli, ancha qo'pol mato, qalin kalikaning bir turi. Keng kaliko "kanvas" deb ataladi. U asosan choyshab ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Tuval - zig'ir, kanopdan tayyorlangan oddiy to'quv. U tikuvchilik va choyshab uchun ishlatiladi. Saten paxta - bu porloq yuzaga ega bo'lgan juda silliq, yumshoq tushadigan mato. Astarli saten - silliq, nozik, zich va porloq viskoza mato. Tarpaulin - bu suv o'tkazmaydigan va chiriganlikka qarshi kompozitsion bilan singdirilgan qo'pol, zich zig'ir yoki paxta mato. U kombinezonlar, qoplamalar tikishda qo'llaniladi. 2-sinfda siz ipak matolarni o'rganishingiz mumkin. Ipak — ipak qurti pillasidan olinadigan gazlama. Atlas (arabcha "silliq") - yuzasi juda porloq bo'lgan zich ipak yoki yarim ipak mato. Rossiyada 15-asrdan beri ma'lum. Atlasdan roʻmol, moʻynali palto, kaftan, feryazi, kiki, bosh kiyim, letnik, yostiqli kurtka, paypoq, etik, poyabzal, koʻrpa, parda tikilgan. Velvet (frantsuzcha baxmal-velvet nomi) - oldingi yuzasi yumshoq, yumshoq ipak iplardan tayyorlangan qoziq mato. Uning uchun ma'lum bir yo'nalishda turgan qoziq odatiy hisoblanadi. Uning matolari ikkita o'ralgan ipli, ulardan biri novda (metall yoki yog'och) ustiga o'ralgan - qoziq hosil bo'lgan. Qoziqning uzunligi novda qalinligiga bog'liq edi. Brokar - oltin yoki kumush ip bilan to'qilgan boy naqshli og'ir ipak mato. Hozirgi vaqtda brokar jakkard mashinalarida to'qiladi. Shifon - pardaga o'xshash engil ipak mato, u juda nozik, shaffof, havodor. Shifon kiyimi vaznsiz - ko'ylakning og'irligi bir necha gramm. 3-sinfda jun gazlamalar va charm o‘rganiladi. Jun (шерс)- qo'y, echki va tuya junidan tayyorlangan tabiiy tola. Qadim zamonlarda jun Osiyoda ma'lum bo'lgan. Endi jun ishlab chiqarish bo'yicha chempionat Angliyaga tegishli. Baiz - yumshoq jun yoki qog'oz mato bo'lib, uzun uyquga ega. Dastlab, jun velosiped kashtan rangga bo'yalgan, keyinchalik ular uni turli xil ranglarda va hatto qafasda yasashni boshladilar. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab. Ular asosan turli nav va rangdagi paxtadan tayyorlanadi. Teri hayvonlarning terisi. Qadimgi Yunonistonda poyabzal teridan qilingan. 8- asrda Miloddan avvalgi. undan qo'lqoplar yasalgan. XVIII asrda. poyabzal ham, shlyapa ham, shimlar charmdan qilingan. Birinchi avtoulovchilar va aviatorlarning liboslari butunlay charmdan qilingan. 4-sinfda turli xil sun’iy va aralash gazlamalar o‘rganiladi. Trikotaj-mashina trikotaj matolari. Trikotaj mato cho'zilish, elastiklik va yumshoqlik bilan ajralib turadi. Trikotaj matolar ishlab chiqarishda sintetik, paxta, jun va ipak tolalari sof holda yoki turli xil kombinatsiyalarda qo'llaniladi. Jersi - yopishqoq yupqa jun trikotajdan, shuningdek, trikotaj jun yoki ipak matodan va undan tayyorlangan mahsulotdan tayyorlangan libosli matolar guruhining nomi. Mato La-Mansh bo'yidagi ingliz oroli sharafiga nomlangan. Dunyo bu matoning keng tarqalganligi uchun Chanelga qarzdor, u hech qanday bezaksiz, undan keng palto tikdi. Viskoza - tsellyulozadan tayyorlangan sun'iy tola, shuningdek, uning asosidagi mato. Ko'pincha viskoza aralash matolarning bir qismidir, masalan, zig'ir yoki ipak bilan. Viskozaning dastlabki ishlab chiqarilishi 19-asrning oxirida Angliyada, keyin esa boshqa mamlakatlarda tashkil etilgan. Tabiiy tolalar qo'shilishi bilan viskoza asosida har xil turdagi matolar, masalan, shtapel olingan. Sof shaklda viskoza juda ko'p kamchiliklarga ega: ho'l bo'lganda qisqaradi, kuchini yo'qotadi va hokazo. Lycra(laykra) - sintetik tola bo'lib, u paypoq, tayt, leggings ishlab chiqarishda qo'llaniladi. Bu mukammal moslikni ta'minlaydi. DuPont tomonidan ixtiro qilingan. Stretch mato elastandan, elastik sun'iy toladan. Ushbu elastik tolaning oz miqdori (Likra) matoga maxsus egiluvchanlikni berish uchun etarli. Shunday qilib, mavzu ustida ishlash jarayonida bolalar turli xil matolar bilan tanishadilar, ularning tuzilishini diqqat bilan ko'rib chiqadilar, to'qishadi, old va orqa tomonlarini aniqlashni o'rganadilar. Talabalar matoning xususiyatlarini o'rganadilar: zichlik, yupqalik, cho'zilish, qisqarish, zamonaviy jamiyatda o'z ahamiyatini yo'qotmagan. Shunga ko'ra, bolalar ushbu mavzuga qiziqish bildiradilar, bu esa qo'llarning diqqatini, aniqligini va nozik motorli ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. 1-sinfdan boshlab turli dasturlarda bolalar kashtachilik bilan tanishadilar. Bolalarni kashtado'zlik bilan tanishtirish eng oddiy tikuvdan boshlanishi kerak - "igna oldinga" va uni katak qog'ozga yoki maxsus astarli yupqa kartonga tikish kerak. Keyingi tikuvlarni o'rganish allaqachon halqa bilan yaxshi cho'zilgan matoda darhol amalga oshirilishi mumkin. Har bir tikuvni o'rganish hunarmandchilikda ("ignaga orqaga" tikuv, dastani tikuvi, tugma teshigi, vestibyul, "ilg'ish uchun halqa", "balyaj suyagi", "echki" tikuvi, o'rash tugunlari) o'rnatilishi kerak. , "xoch", silliq sirt). 1-sinfda siz turli xil belgilarni kiyim yoki peçete tikishingiz mumkin. 2- 3-sinflarda siz yangi o'rganilgan tikuvlarni qo'shish orqali kashtado'zlikni murakkablashtirishingiz mumkin. Izo ip. Izoto'rlash - badiiy kompozitsiyani bajarish texnikasi bo'lib, unda kompozitsiyaning asosi (karton) igna bilan yotqiziladi va undan ma'lum tartibda ip o'tkaziladi. Iplar odatda tikuv, ip yoki iris ishlatiladi. Ishlash uchun sizga keng ko'zli igna, avl, qaychi, kompas, o'lchagich va qalam kerak bo'ladi. Isoniya texnikasini 2- sinfdan boshlab, bolalar kompas bilan ishlashni, doira chizishni va ularni 12 va 24 qismga bo'lishni o'zlashtirganda o'rganish mumkin. Ipni tez-tez o'zgartirmaslik uchun uzun bo'lishi kerak. Agar ip tugagan bo'lsa, unda tugun amalga oshirilmaydi, lekin noto'g'ri tomondan yangi ip boshlanadi. Izotreading texnikasidan foydalangan holda kompozitsiyalarni bajarishdan oldin siz asosiy usullarni o'zlashtirishingiz kerak: burchak va doirani to'ldirish. Izothread texnikasida ishlash uchun asos tugallangan rasm yoki bola tomonidan tayyorlangan mustaqil eskizdir. Murakkab rasm bilan ishlashda bolalar qiyinchiliklarga duch kelishadi: chizmaning murakkab shakllarini qanday to'ldirish kerak? Bunday holda, rasmning har qanday elementini (tafsilotini) allaqachon tanish bo'lganlarga - burchak va aylanaga bo'lish mumkin. Ish printsipini tushunib, bolalar keyinchalik kompozitsiya bilan ishlashda kerak bo'ladigan individual elementlarni mustaqil ravishda bajarishlari mumkin. Tugma tikish. Boshlang'ich maktabda bolalarga tugma tikishni o'rgatish matoga ip bog'lash, tikuv tikish ko'nikmalarini yaxshilash, shuningdek, kiyimning buzilmasdan mahkamlanishi uchun kiyimdagi tugma teshigi bilan tugmani tikish joyini bog'lashi mumkin. Shuning uchun o‘quvchilarga tugma tikishni ba’zi o‘qituvchilar singari matoga emas, balki kiyimga o‘rgatish kerak. Tugmalar xilma-xil shakllarda bo'lib, tugmalarni tikishdan oldin turli maqsadlarda, jumladan, dekorativ maqsadlarda ham qo'llanilishi sababli, ularning shaklini o'quvchilarning o'zlari ixtiro qilishlari va masalan, polimer loydan yoki boshqa shunga o'xshash plastinka materiallaridan yasashlari mumkin. Bunday ish ijodiy faollikni, fikrlashni, tasavvurni rivojlantiradi. Mahsulotning turli tomonlarida tikilgan tugma va mahkamlagichdan iborat maxsus turdagi brendenburg tugmalari. O'yinchoqlar. O'yinchoqlar yaratish ishi har doim bolalarni o'ziga jalb qilgan. Mato ishlov berishda eng engil materiallardan biri bo'lib, uning dizayn imkoniyatlari katta. Siz ko'plab matolardan o'yinchoqlar yasashingiz mumkin. Umumiy dizayn printsipi shundaki, ularning barchasi bir-biriga tikilgan ikkita asosiy bir xil qismdan iborat. Ishlab chiqarishdagi soddalik ushbu turdagi ishlardan bolalarni o'qitishning turli bosqichlarida - sinfda ham, darsdan tashqari mashg'ulotlarda ham foydalanishga imkon beradi. O'yinchoqlarni uyda qilish mumkin. Odatda ular haqiqiy ob'ektning rangiga to'liq mos keladigan matoni topishga intilishadi. Birinchidan, ish ob'ekti tanlanadi, ya'ni ular qilmoqchi bo'lgan hayvon, eskiz ortiqcha tafsilotlarsiz qog'ozda amalga oshiriladi. Yuqori darajadagi umumlashtirish chizmaning asosiy xususiyati bo'lib, chiziqlar silliq bo'lishi kerak, murakkab egilishlar, kesmalar faqat hunarmandchilik qilish jarayonini murakkablashtiradi. Chizmalarni o'zingiz qilishingiz yoki eski kitoblardan dizayndagi ishlov berishni hisobga olgan holda rang berish uchun ishlatishingiz mumkin. Chizma tayyor bo'lgach, qalin qog'oz yoki yupqa kartondan naqsh kesiladi va matoga belgilar qo'yiladi. O'yinchoqlar qalin iplar bilan tikilgan, ularning rangi matodan farqli bo'lishi kerak, bu soxta dekorativ effektni ta'kidlaydi.Mahsulotlar paxta bilan to'ldirilgan. Bezatish uchun turli xil materiallar qo'llaniladi, ko'zlar sun'iy teri, mato, qalin qog'oz yoki tugmachalarni tikish orqali amalga oshirilishi mumkin. Burun xuddi shunday qilingan, mo'ylovi qora ip bilan naqshlangan. Yumshoq o'yinchoq. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari mehnatga tayyorlash darslarida asosan tayyor naqshlar bo‘yicha yumshoq o‘yinchoq yasaydilar. O'yinchoqlar uchun turli xil nozik va zich matolarning parchalari, sun'iy mo'yna bo'laklari foydalidir. Materialning turi va rangi bir xil naqshlardan foydalangan holda butunlay original mahsulotlarni yaratishga imkon beradi. Yuqorida aytib o'tilganidek, mato tasvirlangan hayvonning rangiga to'liq mos kelishiga intilmaslik kerak. O'yinchoqning jozibadorligi aniq rang sxemasida, ba'zan g'ayrioddiy, o'ziga xos tarzda ifodalanishi mumkin. O'yinchoqqa qattiqlik berish uchun hunarmandchilikka o'rnatilgan simli ramka yasash kerak, shundan so'ng u paxta bilan to'ldiriladi. Tel yumshoq, qalinligi 2 mm gacha, tercihen mis yoki alyuminiy olinadi. Ko'zlar, burunlar, sun'iy charmdan bezaklar, moyli mato, zich, oqmaydigan mato va turli xil tugmalar ishlab chiqarish uchun foydalidir. O'yinchoqni paxta sumkasi yordamida paxta bilan to'ldiring. Har bir holatda o'yinchoqning zichligi mustaqil ravishda hal qilinadi. Yupqa yumshoq mato har bir tikuv uchun 5 mm ruxsat bilan kesiladi. Parchalar ichkariga tikiladi, keyin ichkariga buriladi. Zich material ruxsatsiz kesiladi va old tomoniga chekka yoki tugma teshigi bilan tikiladi. Kichik detallar: ko'zlar, ko'zlar, burunlar - ba'zan ular tikilgan emas, balki yopishtirilgan. Bunday hollarda PVA elim, BF-6, Mars, Feniks, Moment-1 va boshqalardan foydalaning. Misol: "Sehrli daraxt" panel-ilovasini yaratish texnikasi 1. Dars mavzusi va maqsadini shakllantirish. "Bolalar, bugun biz panelga ariza beramiz." Ushbu bosqichda tartibga soluvchi UUDni shakllantirish amalga oshiriladi - bolalar o'quv vazifasini idrok etadilar va ushbu darsdagi vazifalarni bajarish rejasini belgilaydilar. 2. Materialni pedagogik jihatdan ko’rsatish. “Bolalar, har biringizning oldingizda ikkita kichkina kvadrat mato bor - kigiz va paxta. Har bir bo'lakni his eting, aylantiring, cho'zishga harakat qiling. Bu matolar tuzilishi, rangi bilan farq qiladimi? Ushbu bosqichda kognitiv va shaxsiy UUDni shakllantirish amalga oshiriladi. Bolalar o'z taxminlarini ifodalaydilar, uyushmalar quradilar va shu bilan ularning tasavvurlarini rivojlantiradilar. 3. O'qituvchining blanklarini ko'rsatish. “Bolalar, endi men sizga panel ilovasini qanday qilishni aytaman, siz esa diqqat bilan tinglang va eslab qoling. "Qo'l" ga qarang - bu bizning sehrli daraxtimizning tanasi bo'ladi. Unga teging. Ayting-chi, u qanday? Biz bu qo'lni tuvalga hozir, aniq o'rtada yopishtirishimiz kerak. Ushbu bosqichda tartibga soluvchi UUD shakllanishi sodir bo'ladi - bolalar o'quv vazifasini qabul qilishadi va o'qituvchi tomonidan qo'yilgan vazifaga muvofiq o'z harakatlarini rejalashtirishadi. Sehrli daraxt tanasining oxirgi joyini tanlab, bu qismni mahkamlash boshlanadi. Bolalar tomonidan "qo'l" ga elim tomchilari qo'llaniladi, uning qismi joyiga yopishtiriladi. 4. Pedagogik ko'rgazma. “Iltimos, yana matolaringizga qarang. Ulardan daraxtimiz uchun barglar yasaymiz. U muzlamasligi kerak, barglar ko'p bo'lishi kerak. Sizning daraxtingiz qanday bo'lishini birgalikda o'ylab ko'ring. Ushbu bosqichda kognitiv, shaxsiy va kommunikativ UUDni shakllantirish amalga oshiriladi. Bolalar o'z taxminlarini bildiradilar, uyushmalar quradilar, tasavvurlarini rivojlantiradilar, jamoaviy ishning muhimligini tushunadilar, sherik bilan muzokara olib boradilar va umumiy natijaga erishadilar. “Sizning tanlovingizga ko'ra, qaysi rangda barglar ko'proq bo'lishini hal qiling. Endi barglarni kesib tashlashim kerak. Kesishdan oldin, qaychi bilan ishlashda xavfsizlik qoidalarini eslab qolishingiz kerak, to'g'rimi, bolalar? Yigitlar birinchi navbatda shablon bo'yicha mato bo'lagidan barglarni kesib olishdi (naqsh biz tomonidan karton varag'ida oldindan tayyorlangan), biz barglarning o'lchamlari har xil bo'lishi kerakligini ta'kidlaymiz. Ushbu bosqichda tartibga soluvchi UUDni shakllantirish amalga oshiriladi - bolalar ta'lim vazifasini idrok etadilar va vazifaga muvofiq o'z harakatlarini rejalashtirishadi. 5. Ijodiy vazifani belgilash. “Demak, sizning vazifangiz chiroyli panel yasashdir. Sizning ishingiz nima bo'lishi kerak? (Estetik jihatdan chiroyli, toza, tafsilotlar varaqda mutanosib ravishda joylashishi kerak, individual xususiyatlarni hisobga olish kerak, ranglar uyg'un bo'lishi kerak). Yaxshi. Ishga kirishing, daraxt tagida bitta barg qoldirishni unutmang - hovlida kuz, daraxt allaqachon barglarini yo'qotishni boshlaydi. Bolalar, ayniqsa, gulbarglarga diqqat bilan qarang, ularning shakli, rangi, egilishi va boshqa gulbarglarga nisbatan joylashishiga e'tibor bering! Ushbu bosqichda bolalar ijodiy vazifani qabul qiladilar va saqlaydilar, fikr yuritadilar, gapiradilar - kognitiv va tartibga soluvchi UUD shakllanadi. 6. Mustaqil ijodiy ish. Kurs davomida biz maqsadli yurishlarni o'tkazamiz: - Ish joyini tashkil qilishni nazorat qilamiz; - xavfsizlik qoidalarining bajarilishini nazorat qilamiz; – Qiyinchilikka uchragan bolalarga yordam beramiz. Kommunikativ UUD shakllanadi - bolalar bir-biri bilan muzokaralar olib borishni, turli nuqtai nazarlarning mavjudligiga imkon berishni, sinfdoshlariga hurmat bilan munosabatda bo'lishni o'rganadilar. Shuningdek, talabalar, agar xohlasa, boshqa turdagi ishlarni bajarishga taklif qilinadi, masalan: "Cho'ntak - gurme", yamoqli adyol. Ushbu ish jarayonida talabalar kognitiv UUDni rivojlantiradilar - patchwork texnikasi, Rossiyada ushbu san'at tarixi bilan tanishish. Kommunikativ UUD - o'qituvchi bilan hamkorlik qilish va dialogga kirish qobiliyati. Normativ UUD - yechimni rejalashtirish va nazorat qilishda belgilangan qoidalarga rioya qiling. Shaxsiy natijalar - o'qishdagi muvaffaqiyatga asoslangan maktabga ijobiy munosabatni shakllantirish. 7. Tayyor ishlarning ko'rgazmasi. Shunday qilib, keling, ishingizni ko'rib chiqaylik. Biz qo'shma ishni olib, taxtaning yoniga qo'yamiz. “O'z oldingizga qo'yilgan vazifani uddaladingiz deb o'ylaysizmi? Ishingiz sizga yoqdimi? Ishingiz bizga juda yoqdi. Barakalla! Bolalar, shu tarzda siz haqiqiy san'at asariga aylanishi mumkin bo'lgan juda original panelni yasashingiz mumkin, devor yoki boshqa sirt bo'lishi mumkin bo'lgan poydevorga tafsilotlarni yopishtirish orqali har qanday o'lchamdagi va uchastkadagi panellarni yaratishingiz mumkin. Ushbu bosqichda tartibga soluvchi va shaxsiy natijalar shakllanadi - bolalar natijani nazorat qiladi va ijodiy tasavvurni rivojlantiradi. 8. Reflektsiya. Bolalar yakuniy nazoratni amalga oshiradilar, mulohaza yuritadilar - tartibga soluvchi UUDni shakllantirish. 9. "Sehrli daraxt" panel ilovasini yaratishning ushbu usulida quyidagi muhim natijalarga erishiladi: bolalar "chintz" atamasi bilan, "kontur bo'ylab turli xil teksturali mato bo'laklarini yopishtirish" texnikasi bilan tanishadilar. loyiha ustida birgalikda ishlash, o'qituvchi yordamida tahlil qilish, bo'lajak amaliy ishlarni rejalashtirish, o'z amaliy faoliyati natijalarini sifat nazoratini amalga oshirish. Mato - to'quv dastgohida ip yoki iplarni to'qish orqali tayyorlanadigan material. Tasniflash (mato turlari to'plamini ko'rib chiqish) Matolar tayyorlangan xomashyoga qarab rangi, teginishi, teksturasi, pardozligi bo‘yicha farqlanadi. Matolarni boshqa yo'llar bilan ishlab chiqarilgan to'qimachilik matolarining boshqa turlaridan ajratib ko'rsatish kerak: trikotaj matolar (trikotaj yo'li bilan ishlab chiqariladi, ya'ni bir-biriga bog'langan ilmoqli qatorlar hosil bo'ladi), to'qilmagan matolar (kigiz matolari ham bo'lishi mumkin), o'z navbatida turli yo'llar bilan olinishi mumkin: eritmadan spinnerlar orqali ekstruziya, so'ngra termal bog'lanish (spunbond turi), shtapel tolalarining tuvalini turli xil bog'lash usullari: kalendarlash, termal bog'lash, suv oqimi bilan bog'lash, igna bilan teshish, suv -jet spunlace, ip teshish, elektroflotatsiya va boshqalar. Xom ashyo turi bo'yicha 1. Tabiiy, ular klassik deb ham ataladi. Ular: o'simlik kelib chiqishi (paxta, zig'ir, kanop, jut); hayvon kelib chiqishi (jun, tabiiy ipak); mineral kelib chiqishi (ayton, tikanli to'qima, asbest); 2. Sun'iy: organik (tsellyuloza, oqsillar) va noorganik (shisha, metallar) kelib chiqadigan tabiiy moddalardan: viskoza, asetat; metall iplar, lureks; 3. Sintetik: sintetik polimerlardan, shu jumladan: poliamid matolar (dederon, gemlon, silon), poliesterlar (diolen, slotera, tesil), polipropilen matolar polivinil matolar (kashmilon, dralon). rangi bo'yicha Oddiy rangli monofonikda (qattiq zig'ir, oq mato, rangli mato); · ko'p rangli (melanj matolar, mulirovanny, to'ldirilgan, ko'p rangli matolar). Tegish uchun nozik, teginish yoqimli, qalin, kamdan-kam, yumshoq, · qo'pol, og'ir. · o'pka Matoning sirtini ishlov berish to'qimalariga ko'ra mato (bosilgan, silliq, to'qilgan), velosiped (o'ralgan, cho'tkasi), to'qilmagan materiallar - namat, kigiz, masalan, bayz, flanel va boshqalar. (o'ralgan ikki tomonlama), velor (o'ralgan, tekislangan qoziq bilan). Uchrashuv bo'yicha · To'lanadigan Bluzkalar Kostyum Palto · Kurtkalar Astar Mebel (mebel) · Drapery · Texnik Zig'ir · Boshqa Maxsus talablar uchun Yuqoridagi mato turlaridan tashqari, tuzilishi maxsus talablarga javob beradigan materiallar mavjud: matolar juda bardoshli bo'lishi mumkin, alohida parvarish qilishni talab qilmaydi (masalan, dazmollash), qayta foydalanish mumkin va hokazo. Matolar ma'lum xususiyatlarga ega, masalan: nafas olish, gigroskopiklik, burishish, bug 'o'tkazuvchanligi, suvga chidamlilik, kapillyarlik, issiqlikdan himoya qilish, changni ushlab turish qobiliyati, elektrifikatsiya va boshqalar. Gazlamaning suvga chidamliligi - matoning dastlabki kirib borishiga qarshilik ko'rsatish qobiliyati. suvdan. Gigroskopiklik - bu matoning namlikni yutish qobiliyati. Havo o'tkazuvchanligi - havo o'tkazish qobiliyati. Bug 'o'tkazuvchanligi - matoning suv bug'ini o'tkazish qobiliyati. Elektrga chidamlilik - bu materialning yuzasida statik elektr to'plash qobiliyati. Antistatik dorilar ishlab chiqarish jarayonida matolarda to'plangan statik elektrni yo'q qiladi. Gazlamalarni merserizatsiya qilish (to'qimalarni gidroksidi natriyning konsentrlangan eritmasi bilan qisqa muddatli ishlov berish jarayoni, so'ngra uni issiq va sovuq suv bilan yuvish) matolarning xiralashishini oldini oladi, asl ohangini, gigroskopikligini va mustahkamligini saqlaydi va materialga ipaksimonlik beradi. yaltiroq. Gazlamalarning tashqi ko‘rinishini tugatish, ularga o‘z maqsadiga mos xususiyatlarni berish bosma jarayonini o‘z ichiga oladi - oq yoki bo‘yalgan matoga naqsh ranglarini olish (to‘g‘ridan-to‘g‘ri bosma - oqartirilgan yoki och rangli matoga bosish; naqshli bosma - bo‘yalgan matoga chop etish, zaxira bosma). - bo'yalmagan matoga chop etish). Matoning tuzilishiga ko'ra, iplarni to'qish usuli oddiy (silliq yoki asosiy) to'quv bilan - zig'ir, shingil, atlas (atlas), maxsus to'quv bilan - krep, nozik taneli matolar (kanvas), aralash (qo'shma) to'quv bilan (qafasdagi matolar, kvadratchalar, chiziqlar), jakkard turi - katta naqshli to'quv bilan (oddiy va murakkab), Ikki qavatli to'quv bilan - ikkita mustaqil mato hosil bo'ladi, ular bir-birining ustiga joylashganki va tizimlardan biri bilan ushbu matolarni tashkil etuvchi ip bilan yoki maxsus o'ralgan yoki to'quv iplari bilan o'zaro bog'langan (aşınmaya bardoshli va issiqlikdan himoya qiluvchi nozik) - drape va ba'zi ipak matolar kabi to'qilgan matolar), qoziqli toʻquv bilan - toʻqilgan qoziqli (yarim baxmal, baxmal), halqali (baxmal, peluş), · ishlov berilgan chekka bilan - chekka. Yonida Matoning to'qimasini aniqlashda o'ng tomoni va noto'g'ri tomonini farqlash kerak. O'ng tomoni tashqi tomondan ancha oqlangan, teginish uchun yoqimli ko'rinadi; o'ng tarafdagi ranglar yorqinroq va shiraliroq, naqsh aniq o'tadi. Ikkala tomoni bir xil bo'lgan matolar uchun (ikki yuzli to'quv bilan - engil pardalar, zig'ir, panama) o'ng tomonni noto'g'ri tomondan ajratish qiyin. Jun ikki tomonlama matolarda o'ng tarafdagi qoziq ancha qisqaroq. Ip bo'yicha Yigiruv tizimiga ko'ra, ip taroqli, taroqli, apparatli bo'lishi mumkin. Taroqli ip uzun shtapelli paxtadan, har xil turdagi uzun jundan tayyorlanadi. Taroqli ip silliq, tekis va bardoshlidir. Taroqli yigirish tizimi silliq, tekis, mustahkam, elastik, yaltiroq ip hosil qiladi. Bu ipdan tayyorlangan matolar teginish uchun juda yoqimli, yumshoq, elastik, burishmaydi, ayniqsa, nozik taralgan jun ipdan (gabardin, gilam va boshqalar). Ushbu ipning qo'pol jun matolaridan (qo'pol taroqli) cheviot ma'lum. Ushbu turdagi mato elastik, teginish uchun qattiq; tayyor matoning yuzasi xarakterli yorqinlikka ega. Taroqli yigirish tizimida tiftik matolar ham ishlab chiqariladi, ular Cheviotga qaraganda ancha yumshoq va silliqroqdir. Kardlangan ip oʻrta uzunlikdagi xom ashyolardan (paxta, jun va boshqalar) olinadi, ular taroqlashdan tashqari har xil usullarda qayta ishlanadi. Ushbu ipdan tayyorlangan mato kuchli, elastik, ammo bir xil tekis emas, u biroz yumshoq. Yigiruv apparatiga ko'ra, ip yumshoq, momiq, mustahkamligi pasaygan, bir xilligi bilan farq qilmaydi. Qishki foydalanish uchun nozik toʻqilgan va qoʻpol toʻqilgan gazlamalar apparat iplaridan (flanel, flanel, qunduz, palto va boshqalar) tayyorlanadi. Ushbu ipdan matolar presslanadi va o'raladi. tabiiy matolar Tabiiy paxta matolari yumshoq, issiq matolar bo'lib, ular terni yaxshi qabul qiladi; ular zig'ir, ko'ylak, bluzka va ko'ylak matolari sifatida ishlatiladi. Ushbu turdagi matolar elastik, tekisligi va bir xil qalinligida farqlanadi. Paxta matolarining salbiy xarakterli xususiyati shundaki, ular yuvish paytida sezilarli burishish va qisqarishga ega. Tikish darslarida beriladigan politexnik bilim bolalarning bilim doiralarini kengaytiradi. Bolalarni tasavvurlarini insoniyat hayotida muhim o‘rinni egallovchi hamda keng tarqalgan materiallar va ularning xususiyatlari, sanoatning gazlama va tolali materiallar ishlab chiqaruvchi tarmoqlari, materiallardan texnika va insonning madaniy hamda maishiy ehtiyojlarini qondiruvchi ishlab chiqarish kabilar bilan boyitadi. Amaliy mashg‘ulotlar jarayonida o‘quvchilar turli asboblar hamda moslamalar, asosan qaychi, igna va o‘lchov asboblari bilan ishlash malakalarini egallaydilar. Ular bu asbob va moslamalarning har xil turlari bilan tanishadilar. Gazlama bilan ishlaganda mehnat madaniyati, o‘z ishini rejalashtirish hamda tashkil etish ko‘nikmasi rivojlanadi va takomillashadi. Bolalarning didlari ham jiddiy o‘sadi va takomillashadi. Gazmol, ip va boshqa materiallarni bir-biriga moslab tanlash, o‘quvchilarni ranglarni birikishi, gazmol va ipning rangi bir-biriga muvofiq kelishiga e’tibor berishga o‘rgatadi. O‘qituvchi o‘quv materiallarini darsda o‘quvchilarni politexnik ta’lim bilan qurollantirish amaliy ishlar bilan birikib ketadigan qilib qurollantiradi. U darsda ta’limni o‘quvchilarning faolliklarini, aqliy qobiliyatlarini o‘stiradigan metod va usullardan foydalanadi. 1-sinf o‘quvchilar quyidagi ko‘nikma, bilim va malakalarni egallab olishlari kerak: 1. Gazmol haqidagi umumiy tushunchalar bilan tanishtirish. O‘simlik (paxta, zig‘ir)dan tayyorlanadigan gazlamalar haqida dastlabki ma’lumotlar beriladi. Gazmolning tuzilishi, ulardagi iplarning to‘qilishi haqidagi ilk ma’lumotlar beriladi. 2. Gazmollar asosan nimalarga modjallanganligi bilan tanishtirish: kiyim- kechak, turmush narsalarga va shu kabilar. 3. Ishlatilishi (tikish, yamash, to‘qish iplari) va yo‘g‘on-ingichkaligiga ko‘ra farqlanadigan iplar bilan tanishtirish. 4. Tikish va to‘qishda ishlatiladigan asosiy asboblar hamda moslamalar (nina, qaychi, angishvona, to‘g‘nog‘ich) va ularni saqlashning asosiy qoidalari bilan tanishtirish. 5. Sanchiluvchan asbob va moslamalarni ishlatganda texnika xavfsizligi qoidalari bilan tanishtirish. Tikish vaqtida to‘g‘ri o‘tirish qoidalari, gigieyna talablari. 6. Kerakli uzunlikdagi ipni o‘lchash, uni qirqish yo‘llari bilan tanishtirish (ularni tishlab, totib uzishga yo‘l qo‘ymaslik), lentani o‘lchash va qirqish. 7. Ip va tolaga ishlov berish usullaridan biri bilan tanishtirish. 8. Yo‘g‘on ip va toladan to‘qishga o‘rgatish. 9. Ninaga ip o‘tkazish, tugun solish, ipni mustahkamlashni o‘rgatish. 10. “Baxya”, “chok” (biriktiruvchi va bezovchi) tushunchalari bilan tanishrish. 11. Oddiy andazalar tayyorlash. O‘qituvchi chizmasiga muvofiq to‘g‘ri burchak shaklidagi andozalar qilish. 12. Gazlamani andozaga ko‘ra chamalash. 13. Gazlamani qaychi bilan qirqish usullarini tanishtirish. 14. Gazlamani qalam yoki bo‘r bilan belgilangan to‘g‘ri yoki egri chiziq bo‘ylab qaychida qirqishni o‘rgatish. 15. Gazlamadan narsalar tikishni o‘rgatish. 16. Tugma qadash usullarini o‘rgatish. Bu mashg‘ulotda o‘quvchilar natural ipak va jun tolali materiallarni, to‘qimachilik sanoati mahsulotlari bilan tanishadilar. Namuna, rasm, chizma va berilgan o‘lchamlar bo‘yicha andoza bichish olishni va gazlamaning xususiyatlari (pishiqligi, egiluvchanligi, tuzilish) ni o‘rganadilar. Savollar. 1. Turli xil materiallar qanday materiallar? 2. Turli materiallarni to‘plash va ishga tayyorlash qanday amalga oshiriladi? 3. Tabiiy materiallar qayerda to‘planadi? 4. Barglarni quritish usullari qanday? 5. Turli materiallar bilan ishlashning ahamiyati? 6. Plastillin qanday massa? 7. Plastillin qanday xususiyatlarga ega? 8. Plastilinni qo‘lda qanday tayyorlanadi? 9. Loy qanday turlarda bo‘ladi? 10. Qanday gazlama turlari mavjud? 11.Gazlamaga ishlov berish usullari qanday? 12.Gazlama bilan tishlashda ish joyi qanday tashkil qilinadi?