TURLI XIL MATERIALLAR BILAN ISHLASH DARSLARINI
TASHKIL ETISH METODIKASI
REJA:
1.
Turli xil materiallar haqida tushuncha.
2.
Turli xil materiallarni to‘plash va ishga tayyorlash
3.
Turli xil materiallardan turli buyumlar yasash texnologiyasi.
4.
Tabiiy materiallarni to‘plash va ishga tayyorlash.
5.
Tabiiy materiallardan turli buyumlar yasash texnologiyasi
6.
Plastilin va loy bilan ishlash darslari tashkil etish metodikasi
7.
Ish joyini to‘g‘ri tashkil etish talablari. Texnika xavfsizligi qoidalari.
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar eng avvalo faqat texnologiya darsi
mashg‘ulotlaridagina emas, balki boshqa darslarda ham to‘qnash keladigan
materiallar bilan ham tanishadilar. Bu barcha o‘quv anjomlari daftarlar, kitoblar,
o‘quv qo‘llanmalari bosiladigan qog‘oz turlar, yozadigan muqova qilinadigan,
bosma, rasm solinadigan kitob va gazeta qog‘ozlaridir. Qog‘oz va karton bilan
boshlang‘ich sinflar mehnat darslarida eng ko‘p qo‘llanadigan materiallardir.
O‘quvchilar bu materiallarga kundalik hayotda ham ko‘p marta duch keladilar.
Boshlang‘ich sinflardagi texnologiya ta’limi dastur materiallarini tahlil qilar
ekanmiz, barcha sinflardagi ish turdaridan biri “Qog‘oz va karton bilan ishlash”
ekanligini ko‘ramiz.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilar qog‘oz va kartonga ishlov berishning quyidagi
usullarni o‘rganadilar:
Qog‘ozning turi, navi, rangi, o‘lchamiga ko‘ra tanlash
1-
Qog‘ozdan maketlar yasaganda qog‘ozga ishlov berishning eng oddiy
usulari sifatida qog‘ozni buklab o‘rtasidan va to‘rtburchak qilib buklash (uzunasiga
va ko‘ndalangiga).
2-
Ingichka qog‘oz parchalarini to‘g‘rilash, bukilgan joylarini ikki
tomonidan buklash.
3-
45-90 gradus burchak qilib buklash.
4-
Qog‘ozni buklab belgilangan chiziq bo‘yicha qaychi bilan qirqish,
asbobni ushlash, xavfsizlik choralarini qo‘llash.
5-
Qog‘ozni andoza bo‘yicha belgilash. Qalam bilan chiziq bo‘yicha oddiy
belgilash.
6-
Qaychi bilan kvadratlar, turli burchaklar, uchburchaklar, doiralar
qirqish.
7-
Qaychi bilan murakkabroq shakllar: barglar, qo‘ziqorinlar, mevalarni
qirqish.
8-
Qog‘ozdan qirqilgan applikatsiya detallariga yelim surtish usullari.
9-
Applikatsiya detallarini yelimlab yopishtirish. Tayyor mahsulotlarni
quritish.
10-
Qog‘ozni yelimi surtiladigan qismlarini oldidan ko‘chirib buyum
detallarini bir-biriga yopishtirish.
11-
Daftar, kitoblarni muqovalash.
12-
Qog‘ozni buklash va turli shakllar yashash.
O‘quvchilar ishlov berilayotgan materiallarning xususiyatlarini hisobga olib,
ish usullaridan ongli foydalanishlari, mehnat jarayonida fan asoslarini o‘rganish
vaqtida egallagan bilimlarini qo‘llashlari lozim. Birinchi sinfda o‘quvchilar eng
avvalo faqat mehnat darsi mashg‘ulotlaridagina emas, balki boshqa darslarda ham
to‘qnash keladigan materiallar bilan tanishadilar. Bu barcha o‘quv anjomlari
daftarlar, kitoblar, o‘quv qo‘llanmalari, bosiladigan qog‘oz turlari: yoziladigan,
muqova qilinadigan, bosma, rasm solinadigan, kitob va oynoma qog‘ozlaridir.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilar turli qog‘ozlarning asosiy jismoniy xususiyatlari;
rangi, qalinligi, zichligi siyohni singdirish xususiyati, sathining xarakteri – silliq
g‘adir-budirligi bilan tanishadilar.
O‘quvchilar mashg‘ulotlarda qog‘oz varaqlarini buklaydilar va to‘g‘rilaydilar,
ularni qismlarga bo‘lib yirtadilar va qirqadilar, bo‘yaydilar. SHu bilan birga qog‘ozii
buklash yo‘l bilan turli xil narsalarning shaklini yasaydilar.
“Qog‘oz va karton bilan ishlash” o‘quvchilarni garmonik rivojlantirishida katta
ahamiyatga ega. Ayniqsa, (rangli qog‘oz bilan ishlash ijodni rivojlantirshga yordam
beradi, fantaziyani boyitadi, kuzatuvchanlik, diqqat va tasavvurni aktivlashtiradi,
irodani tarbiyalaydi, qo‘l mehnati, chamalash va rangni sezishni o‘stiradi. Qog‘oz va
karton bilan ishlash mashg‘ulotlariga oldindan quyidagicha tayyorgarlik ko‘rishadi:
stolning ustiga qog‘oz yozib, o‘ng tomoniga qaychi, yelim uchun cho‘tka, chizg‘ich
qalam avtoruchka, old tomonlariga yelim qiyqimlar uchun quti, chap tomonlariga,
ish vaqtida halaqit bermaydigan qilib rangli qog‘oz to‘plamini qo‘yadilar. Har bir
mashg‘ulot oxirida o‘quvchilar keyingi mashg‘ulotda kerak bo‘ladigan narsalarni
yozib oladilar. O‘quvchilar ishlayotgan materiallarga tejamkorlik bilan munosabatda
bo‘lishlari, o‘z ishlarini rejalashtira bilishlari, materialni tejamkorlik bilan
sarflashlari, vaqdan unumli foydalanishlari, o‘qituvchi ko‘rsatmalariga amal
qilishlari, shu bilan birga ish joyini toza va ozoda saqlashlari, mashg‘ulotdan so‘ng
sinfni tozalab qo‘yishlari kerak.
Barcha fanlarda qo‘llanilgani kabi mehnat darslarida ta’limning ko‘rsatmali
vositalaridan foydalaniladi. Jumladan, mehnat darslarida turli xil namuna, rasm,
chizma, sxematik namuna, turli predmetlarning modellari, shuningdek texnika
vositalaridan foydalaniladi.
O‘zbekiston tabiiy resurslar, foydali qazilmalar, metall va qotishmalar,
plastmassalar, yog‘ochlar va o‘simliklarga boy o‘lkadir. Respublikamizning bu
tabiiy boyliklari sanoatda, turmushda foydalanadigan xomashyo bo‘lishi bilan bir
qatorda mehnat darslarida bajariladigan ishlar uchun kerakli material bo‘lib ham
xizmat qiladi.O‘quvchilarni ilk yoshligidan boshlab ona tabiatga qiziqish va
muhabbatni, undagi go‘zalliklarni ko‘ra bilishni tarbiyalash kerak. Tabiiy materiallar
bilan ishlash ularni tabiatni kuzatishga majbur qiladi. Kuzatishlar esa badiiy ijodiy
qobiliyatlarni, konstruktorlik g‘oyasini, tushunchalarning aniqligini uyg‘otadi.
Gerbariy
ramkalarida
quritish.
Gerbariy
ramkalarida
quritilgan
o‘simliklarning ko‘pchiligi o‘zining tabiiy rangini saqlab qoladi. Bunda o‘simlik
yumshoq qog‘oz yoki gazeta orasiga solib qo‘yiladi. Har bir varoq qog‘oz va
o‘simlik o‘rtasiga yana bir necha qavat qog‘oz yoki gazeta qo‘yiladi, chunki
quritilayotgan o‘simlik o‘zidan namlik chiqaradi. Shundan so‘ng papka ikkita
tursimon ramka o‘rtasiga qo‘yilib, ochiq havoga qo‘yiladi. Agarda havo harorati
kechqurun va kechasi juda pasayadigan bo‘lsa, quritilayotgan o‘simlik issiq va quruq
joyga olib qirqiladi.
Pressda quritish. Orasiga o‘simlik solingan qog‘ozlar gerbariy papkasi o‘rniga
ikkita faner listlar o‘rtasiga joylanib, og‘ir narsa bostirib qo‘yiladi. Og‘rilik pressga
qancha o‘simlik joylashtirilganiga bog‘lik bo‘ladi. Mayda nozik o‘simliklar kam
og‘irlikni va quritish uchun kamroq vaqtni talab qiladi. 2-3 soatdan so‘ng qog‘oz
almashtiriladi. Quritish shu usulda davom ettiriladi.
Issiq dazmol bilan quritish. Issiq dazmol bilan odatda barglar, poyalar,
maysalar quritiladi. Qavat-qavat gazeta yoki yumshoq qog‘oz orasiga o‘simlikni
qo‘yib, ustidan dazmol yurgiziladi. So‘ngra ustki qavatidagi gazetani olib,
quritilayotgan o‘simlik shamollatiladi va quruq joyga suriladi, so‘ngra gazeta yopib
yana dazmollandi. O‘simlik 2-3 minutda quriydi va u o‘zining tabiiy rangini
yo‘qotmaydi. Agarda quritilgan o‘simlik ko‘tarilganda o‘zining tanasini ushlab
tursa, u yaxshi quritilgan hisoblanadi. Agar u sinib maydalanib ketsa, demak, u
ortiqcha quritib yuborilgan hisoblanadi.
Loy-Loy narsalar yasashdagi asosiy material hisoblanadi, chunki u istalgan
joyda topiladi, arzon va qayishqoqdir. Narsalar yasaladigan loyda boshqa narsalar
tosh, qum va shu kabilar bo‘lmasligi kerak. Chunki ish qo‘lda bajariladi. SHuning
uchun ish boshlashdan oldin loyni tekshirib ko‘rish kerak. Loy shirali va shirasiz
bo‘ladi. Shirasiz loyning tarkibida ko‘p qum bo‘lib, unda yopishqoqlik xususiyati
yomon bo‘ladi. Loyni aralashmalardan tozalab, ustiga suv qo‘yib, 5-6 soat saqlanadi.
So‘ngra suvi to‘kib, qo‘lga yopishmaydigan quyuqroq xamir holatiga kelguncha
yaxshilab ishlanadi.
Plastilin–narsalar yasashda qo‘llaniladigan materialdir. U sun’iy plastik massa
bo‘lib, loydan hech qachon qurimasligi va doimo ishlatishga tayyorligi bilan
farqlanadi. Plastilinning har xil – oddiy va murakkab turlari bo‘lib uni tayyorlashni
bir nechta usullari bor.
Birinchi variant – toza quyuq loyga glitserin qo‘shib bir turli massa hosil
bo‘lguncha aralashtiriladi. Glitserin tayyorlanadigan massa qo‘lga yopishmaydigan
holatga kelguncha qo‘shiladi.
Ikkinchi variant–quritilgan toza loy mayda qilib tuyuladi va unga vazelin
qo‘shib, qo‘lga yopishmadigan quyuq massa hosil bo‘lguncha aralashtiriladi.
Plastilinga kerakli rangdagi quruq bo‘yoq massasini qo‘shib va puxta aralashtirib
bo‘yash mumkin.
Uchinchi variant -1 qism tuproqga 1/5 qism ilitilgan mum hamda plastilin
qo‘lga yopishmaydigan darajaga yetguncha glitserin qo‘shib aralashtiriladi.
Barglar. Barglar o‘yinchoqlarni yasashda qiziqarli va kerakli qo‘shimcha
material hisoblanadi. Ular turli shakl va ranglarda bo‘lishi mumkin. Eman
daraxtlarning yirik barglarini bolalar kemalarga yelkan sifatida ishlatishadi.
Barglardan kapalak qanoatlari, baliq so‘zgichlarini (bu o‘yinchoqlar butta va
bargdan yasaladi) yasashda qo‘llash mumkin. Barglarni kuzda, ular chiroyli
bo‘lganida terish yaxshi.
Darsda foydalaniladigan tabiiy materiallar o‘qituvchi rahbarligida ekskursiya
jarayonida to‘planadi. Ekskursiyani uyushtirishdan oldin bolalarga bo‘lajak ish
namunasi ko‘rsatiladi. Bolalar uni diqqat bilan ko‘rib, mashg‘ulot jarayonida
foydalaniladigan tabiiy materiallar ya’ni, bargning shaklini, daraxt navlarini
aniqlaydilar. Shundan so‘ng uyushtiriladigan ekskursiya rejasi tuziladi. Ekskursiya
yo‘nalishi, tabiiy materiallarni to‘plash uchun mo‘ljallangan joylar aniqlanadi.
O‘quvchilar e’tiborini va aqliy faoliyatlarini kuzatilayotgan ob’ektdan mehnat
darslarida ishlarni bajarish uchun zarur bo‘lgan asosiy muhim belgilari, elementlari
va xususiyatlarini ajratishga, to‘planayotgan materialni to‘g‘ri baholashga
yo‘llaydigan savollar ro‘yxati tuziladi.
Daraxtzorga kelganda bolalar kayfiyati ko‘tarilib, ular har narsaga qiziqish
bilan qaraydilar, barglar, ularning ranglari, shakllari bolalarni ajablantiradi. Ular
tabiatning butun go‘zalligini, uning ranglarini, to‘kilgan barglar hidi va ular o‘zining
elastiklik xususiyatini yo‘qotganligini, qattiqlashib, sinuvchan bo‘lib qolganligini
ko‘radilar.
Bolalarning atrof-tabiat bilan zavqlanishlari kamayib borishiga qarab, ularning
e’tibori barglarning shakli, daraxtlar navlariga qaratiladi. Ana shu vaqtda
o‘simliklarda sodir bo‘layotgan ichki jarayonlar qisqa va tushunarli bayon etib
beriladi: o‘simlik yangi sharoitlarga moslashib, qish fasliga tayyorgarlik
ko‘rayotganligi bilan tanishadilar.
Bolalarning e’tibori atrofda uchib yurgan qushlar, kapalak, ninachilarga,
ularning asosiy belgilariga jalb qilinadi, Uchib yurgan qushlar ularning tuzilish
formalarini texnologiya darslarida qushlar applikatsiyasini tayyorlash uchun
to‘plangan barglar material xizmatini o‘tashi to‘g‘risida suhbat o‘tkaziladi.
O‘quvchilar barglarni to‘plar ekanlar ularning ranglarini, shakllarini
qiyoslashni o‘rganadilar, bu ularning ko‘zatuvchanligi va diqqat qilish
qobiliyatlarini o‘stirishga yordam beradi. To‘plangan barglar oldindan tayyorlab
qo‘yilgan daftar varoqlari orasiga qo‘yiladi. Shundan keyin bolalarga barglarning
mehnat mashg‘ulotlarigacha rangini yo‘qotmasligi, buralib ketmasligi uchun
qanday ishlov berish kerakligi tushuntiriladi. Har bir ekskursiyada bolalarning
e’tiborini insonning yaratuvchilik mehnatiga albatta jalb etish kerak. Ekskursiya
oxirida suhbatga yakun yasaladi, ekskursiyada egallangan bilimlar umumlashtiriladi.
Bundan tashqari, bolalarga uylarida qushlar tasviri tushirilgan rasmlarni, suratlarni
ko‘rishni, ularning tanasi va qanotlarining shakliga, rangiga alohida e’tibor berish
topshiriladi.
Bunday uyushtirilgan ekskursiyadan keyingi mashg‘ulotda bolalar quritilgan
barglardan qush applikatsiyasini zo‘r ishtiyoq bilan bajaradilar, agarda
applikatsiyani o‘z istaklariga ko‘ra, o‘zlari to‘plagan materiallardan mustaqil yasash
topshirilsa, qiziqishlari yanada ortadi. Bunday dars, mashg‘ulot quyidagi sxemaga
ega bo‘ladi:
Ishni bajarilish tartibini aniqlash
1.
Predmetning qismlarining joylashishini grafik tasvirlash.
2.
Predmetning qismlari uchun shakli hamda o‘lchamlari bir xil bo‘lgan
barglarni topish.
3.
Ularni qog‘ozga joylashtirish.
4.
Ishni bajarilish texnologiyasi haqida tushuntirib berish.
5.
Ishni amaliy bajarish.
Applikatsiyasini bajarish bo‘yicha mustaqil ish
1. Shaklni, o‘lcham va buyoqlarni to‘g‘ri tanlash;
2. Elimlash ishlarini tartibli bajarish;
3. Detallarning joylashishini to‘g‘ri tasvirlash;
4. Ish bajarilgan qog‘ozning orqasiga barglaridan foydalanilgan daraxt yoki
o‘simliklarini nomlarini yozish.
Bajarilgan ishni tahlili va baholash
1.
Ishni bajarilishda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni aniqlash;
2.
Xato va kamchiliklarni o‘z vaqtida to‘g‘irlash;
3.
Namunali, sifatli va chiroyli bajarilgan ishlarni rag‘barlantirish.
Turli barglarni to‘plash o‘qituvchi quygan maqsadga bog‘liq bo‘ladi.
O‘quvchilar ko‘rib chiqilgan va batafsil tahlil qilingan yoki o‘zlari o‘ylab topgan
tasvir uchun barglarini to‘playdilar. Yoki aksincha, avval turli barglarni to‘plab,
keyin ishni bajarish tartibini aniqlashlari mumkin.
Bargning xususiyatlari va shakllari shunday xilma-xilki, applikatsiyalar
yasashda ulardan asosiy material sifatida ham, yasalgan narsalarga bezak berish
materiali sifatida ham foydalanish mumkin. Bu ishlarni bajarish o‘quvchilarni estetik
didini, tasavvurini oshiradi va ijodiy izlashnish va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini
o‘stirishga yordam beradi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, o‘quvchilarni barkamol shaxs sifatida
tarbiyalash, ijodkorlik qobiliyatlari, ko‘nikma va shaxs xislatlarini shakllanishida
muhim bosqich bo‘lib, o‘quv fanlari va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda ijodiy
yondashish, ta’lim jarayonini integratsiyalash asosida tashkil etishga zamin bo‘ladi.
Urug‘lar. O‘yinchoq uchun tabiiy materiallarga qimmatli qo‘shimcha bo‘lib
daraxtlar, gullar, sabzavotlar urug‘lari xizmat qiladi. Masalan: zarang, shumtol
urug‘lari. Bolalarga ular qanotchalar sifatida tanishdir. Ulardan ninachi qanotlarini,
quyon quloqlarini, baliq suzgichlari, tarvuz, qovun, kungaboqar urug‘laridan ko‘zlar
yasash mumkin. Urug‘larni kuzda yig‘ish yaxshiroq.
• Ish mavzu va fikrni tanlashdan boshlanadi;
• Ochiq tondagi qog‘oz va fon tanlanadi;
• Applikatsiyaga mo‘ljallangan tasvir ushun urug‘lar tanlanadi;
• Tasvir ustida ishlanganda asosiy e’tibor tanlangan mavzuning mazmuniga,
kerakli materiallar, ularning o‘lchamlari, ranglarini tanlashga qaratiladi;
• Tasvirlash lozim bo‘lgan predmetlarning holati aniqlanadi;
• Tasvirlanadigan urug‘ ranglari va hodisalarning uyg‘unligiga erishiladi;
• Tasvirning barcha detallari, hatto eng kichiklari ham urug‘dan tayyorlanadi,
ularni chizmaslik kerak;
• Urug‘lar qog‘oz sathiga joylashtiriladi va o‘ylangan tasvir hosil qilinadi;
• Agarda bu tasvir ma’qul bo‘lmasa urug‘lar boshqacha joylashtiriladi;
• Urug‘larni yelimlashda PVA yelimidan foydalaniladi;
• Tasvirni kerakli qismi yelimlanadi va urug‘lar yopishtiriladi;
• Urug‘larni yelimlashda qisqichlardan foydalaniladi;
• Urug‘larni yopishtirishda joyni adashtirmaslik uchun ularning o‘rnini qalam
bilan belgilab qo‘yiladi;
• Urug‘lar yelimlab bo‘lgandan so‘ng quritish uchun qo‘yiladi. Quritishda
yelvizak bo‘lmasligi kerak.
Somon -texnikasi yangi yo‘nalish bo‘lganligi uchun asta sekin yoshlar
tomonidan o‘rganilmoqda. Ayniqsa bu sohani imkoniyati cheklangan bolalarga
o‘rgatish men uchun quvonarli hol. Chunki ular ish jarayonida o‘zlarini nogiron
ekanliklarini unutib, yaratayotgan namunalaridan zavq olishadi va hunar egasi
bo‘lishadi.
1. Avvalo xomashyo sifatida somon kerak bo‘ladi. Aynan bug‘doy yig‘ini
boshlangan vaqtda somonning kerakli, ya’ni tepa va pastki bandlari alohida yumshoq
hamda qattiqligiga qarab, qirqib olinadi. Chunki, tepa qismi quyosh nuriga yaqinligi
uchun qizarib, to‘qroq, pastkisi esa salqinlikda ochroq rangda bo‘ladi. Ushbu
qalamchalarni bunday ajratishning boisi, ular asar tayyorlash jarayonida o‘z o‘rniga
moslab qo‘llaniladi.
2. Yig‘ib olingan qalamchalar 1 kun davomida suvga solib qo‘yiladi va ular
ho‘l holicha olinib, qattiq bosib, birma bir dazmol qilinadi. Ushbu sohani tanlagan
hunarmand nafaqat o‘z ishini bilishi, balki tasviriy san’at yo‘nalishini ham puxta
egallashi lozim. Asar uchun eskiz tayyorlashda bu juda asqotadi.
3. Endingi navbat chizmaga. Qog‘ozga o‘ylangan kompozitsiya chizib olinadi
va ushbu eskiz oddiy qog‘ozga ko‘chiriladi. Eskizning har bir qismi alohida-alohida
qirqib olinadi.
4. Dazmollangan somon qalamchalari kompozitsiyaning kerakli, ya’ni issiq,
sovuq, soya, nur kabi joylariga moslab qog‘oz ustidan yelim yordamida yopishtirib
chiqiladi.
5. Yaratilgan asar janriga ko‘ra, unga ishlov beriladi. Masalan, bolakay obrazi
bo‘lsa, uning yuziga ifoda berish maqsadida maxsus kuydirish uskunasidan
foydalaniladi. Bu uskuna yordamida asar xuddi rassom chizgandek tasvirlanadi.
Alohida ishlangan kompozitsiya o‘zaro birlashtiriladi va qora mato yoki somon
qalamchalaridan tayyorlangan tag qismiga yopishtiriladi. Hajmiga qarab, ramkaga
solinadi. Asosiysi, ular hech bir ranglarsiz ustaning mahorati ila asar sifatida
yaratiladi.
Rangsiz kompozitsiyalar ranglilaridan farqli ravishda yaratilishi, kuydirilishiga
ko‘ra anchayin murakkab hisoblanadi. Rangli qilish mumkin, ya’ni somon ustidan
bo‘yoq beriladi. Latviya, Belorussiya, Litva va Rossiyaning turli shaharlarida
somonchilik namunalaridan aynan rangli qilib tayyorlanadi.
Tabiiy materiallardan (barglar, somon qalamchalari, yong‘oq
po‘choqlari, patlar, o‘simlik urug‘lari va boshqa materiallar) applikatsiyalar
va o‘yinchoqlar yasash texnologiyasi
Tabiiy materaillar bilan ishlash jarayonida o‘quvchini ona tabiat bilan
yaqinlashuviga, unga tejamkorlik va mehribonlik, ehtiyotkorlik bilan munosabatda
bo‘lishga o‘rgatadi.
Tabiiy material – bolalar ijodiyotini rivojlantirish uchun asosiy tayanch
hisoblanadi. O‘quvchilarga o‘yinchoq va buyumlar yasashda ulardan qanday
foydalanishni o‘rgatish zarur. Shu maqsadda tabiiy materiallar burchagi tashkil
etiladi. Tabiiy materiallar burchagini sinf xonasida, uyda tashkil etish mumkin.
Tabiiy materiallardan buyum va o‘yinchoqlarni tayyorlash –qiziqarli, oddiy
bo‘lmagan va juda yoqimli mehnatdir.
O‘quvchilar tabiatga ekskursiyalar vaqtida turli xil tabiiy materiallar masalan:
yong‘oqlar, barglar, shoxchalarni, hovuz qirg‘og‘idan – chiroyli toshchalar,
chig‘anoqlarni olib kelishadi. O‘quvchilar tabiiy to‘plash jarayonida turli
materiallarni teradilar, ushlab ko‘radilar, shaklini, rangini har birining xususiyatini
o‘rganadilar. Bu esa materiallarning nomini eslab qolishga yordam beradi. Masalan,
bolalar yong‘oqning yumoloqligini, jigar rang ekanligini, ustki qismi g‘adir-budur
ekanligini bilib oladilar, cho‘chqa yong‘og‘ini esa oval shaklda yaltiroq sariq-
jigarrang, shakli – silindr, yumshoq baxmalsimon, jigarrang bo‘lishini bilib oladilar.
Tabiat bilan bo‘lgan muloqat bolalarning tasavvurini kengaytiradi, diqqat bilan
kuzatish qobiliyatini shakllantiradi, tabiiy materiallardan buyumlar yaratishda idrok
va tasavvurning bir butunligini saqlaydi. Buyumlarni yasashda o‘quvchilar avval
qiynalsalar, keyinchalik, uzluksiz mehnat natijasida bolaning o‘ziga ishonch,
aniqlik, qoniqish va xohish kabi sifatlarga ega bo‘ladi va barmoqlari epchil harakat
qiladi.
Tabiiy materiallar bilan ishlash bolaning aqliy rivojlanishiga, tafakkuri va
fikrlash qobiliyatining rivojlanishiga katta ta’sir qiladi. Tabiiy materialdan buyum
tayyorlash jarayonini kuzatadigan bo‘lsak, boshida bolalar namunani ko‘rib
chiqadilar, uni tarkibini, tayyorlash usulini tahlil qiladilar; bu jarayonni
o‘zlashtirgandan so‘ng ish murakkablashadi: O‘quvchiga tayyorlanadigan
o‘yinchoqning rasmi yoki fotosurat ko‘rsatiladi va ular topshiriq yoki o‘zining
o‘ylagan fikri asosida buyumni yasaydilar.
O‘yinchoqlarni tabiiy materiallardan tayyorlashning qiziqarliligi bolalarning
diqqatini rivojlantiradi, uning mustahkamligini oshadi. Erkin diqqat shakllanadi.
Masalan, kuchukchani tayyorlashda bolalarga avval uning oyoqchalarini
mahkamlash joylarini diqqat bilan ko‘rib chiqib, (ular simmetrik holda turishi past
ham, baland ham bo‘lmasligi, haqiqiyga o‘xshashi kerak) teshiklarini belgilash,
boshi va boshqa detallarini mahkamlash joylarini ko‘rib chiqish tavsiya etiladi.
Tabiiy materialdan yasalgan buyumlar ko‘pincha bolalarning qiziquvchanligini
oshiradi. Bu mehnatda har doim yangilik, ijodiy izlanish, yanada yuqori natijalarga
erishish imkoniyati bor. O‘yinchoqlarning tayyorlashda bolalarni qulay emotsional
yo‘naltirish, mehnatda muloqot quvonchi, chiroyli o‘yinchoq yasash jarayonida
rohatlanish hissi umumiy rivojlanishi uchun juda muhimdir. Tabiiy materiallardan
o‘yinchoqlar yasash mehnati bola shaxsining rivojlanishiga yordam beradi.
O‘yinchoqni yasash oson ish emas. Uni yasashda noaniqlikka duch kelganda, u
mustaqil ravishda uni yechishga harakat qiladi. Ba’zan biron bir ishni yasash uchun
kerakli o‘lchamda to‘ng‘iz yong‘og‘ini (butur, shishka) tanlash, o‘yinchoq
qismlarini o‘lchash yo‘llarini amalga oshirish va h.k.
Kattalar yordami bilan bola omadsizlik sababini ularni yengish yo‘llarini
o‘rganadi. Shu asnoda unda maqsadga intilish, qat’iyatlilik, boshlangan ishni oxiriga
yetkazish kabi sifatlar shakllanadi.
Ushbu mehnat turida o‘z faoliyatini baholash va nazorat qilish sifatini
shakllantirishning real imkoniyatlari bor.
Tabiiy matreialdan o‘yinchoq yasash mehnati individual va jamoaviy bo‘lishi
mumkin. Kattalarga kabi bolalarga ham jamoaviy mehnat ulkan quvonch olib keladi.
Bu yerda shunisi muhimki, bolalar jamoaviy mehnatning natijasini, foydasini
tushunishlari kerak.
Turli materiallar bilan ishlash. Turli materiallar bilan ishlaganda chiqindi
materiallar: po‘kak, korobka, plastmassa idishlar va shu kabilardan foydalaniladi.
Mashg‘ulotlarni rejalashtirish va materiallarni tanlashda mahalliy sharoitlar:
o‘lka iqlimi, tabiati, ishlab chiqarish korxonalari, xalq badiiy ustaxonalari va shu
kabilarni e’tiborga olish kerak. Mashg‘ulotlarni shunday tashkil etish kerakki, ular
bolalarning ijodiy qobiliyatlarini o‘stirish, tasavvur qilishni boyitsin.
Turli materiallarning texnologik xususiyatlari shunday xilma-xilki, narsalar
yasashda ulardan asosiy material sifatida ham, yasalgan narsaga bezak berish
materiali sifatida ham foydalanish mumkin. Tabiiy materiallarni to‘plash, saqlash va
ularga ishlov berish tabiatshunoslik darslarida egallangan bilimlarni qo‘llash hamda
ularni mustahkamlash imkonini beradi.
Turli materiallardan, o‘yinchoqlar, suvenirlar, yodgorliklar, ro‘zg‘or uchun
foydali buyumlar va boshqa buyumlarni yaratish badiiy konstruktsiyalashga
yaqinlashib ketadi, bolaning estetik hissiyotlari va badiiy moyilliklarini o‘stirishga
yordam beradi.
Bu ishlarni bajarish jarayonida bolalar quyidagi malaka va ko‘nikmalarni
egallaydilar hamda mustahkamlaydilar:
1. Turli tabiiy materiallar hamda ularni to‘plash va saqlash qoidalari bilan
tanishish. Atrof muhitni muhofaza qilish.
2. Turli tabiiy materiallarga ishlov berish va mustahkamlash qoidalari.
3. Buyum uchun atrof muhitdan ob’yekt tanlash.
4. Predmetni tahlil qila bilish. Detallar uchun material, shuningdek ularga
ishlov berish uchun asboblar tanlash.
5. Mustaqillikni, fantaziyani namoyon qilish. Ijodiy qobiliyatlarni o‘stirish.
6. Boshqa materiallar bilan tanishish.
7. Obrazlarni yaratishda konstruktorlik va ijodiy qobiliyatlarni o‘stirish.
8. Metallga ishlov berish asboblari bilan tanishish.
Jarayon bosqichlarini taqsimlay olishni, umumiy maqsadni hisobga olgan holda
o‘z faoliyatini rejalay olish qobiliyatini bolalarda shakllantirish uchun jamoaviy
ishning turli shakllaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Jamoaviy mehnat
bolalarda jamoalik, do‘stona munosabat, o‘zaro yordam, birodarlik kurtaklarini
shakllantiradi. Jamoaviy mehnatning natijalari, ayniqsa kattalar tomonidan
quvvatlanib, bolalarga qanot bag‘ishlaydi, ularni yangi buyumlar yasashga undaydi.
Har bir ishga ko‘tarinki ruhda kirishadilar. Shunday ekan, tarbiya va ta’lim jarayoni
to‘g‘ri tashkil etilsa turli tabiiy material bilan ishlash bolalarni barkamol o‘stirishda
samarali vosita bo‘lib qoladi.
Boshlang‘ich sinflarda loy va plastilin bilan ishlash mashg‘ulotlarining maqsadi
va vazifasi bolalarning haykaltoroshlikning elementar asoslari bilan tanishtirish va
amaliy ishlashga o‘rgatishni nazarda tutadi. Bunday mashg‘ulotlarni yuksak
saviyada tashkil etish va o‘tkazish har bir o‘qituvchidan mazkur soha bo‘yicha
ma’lum tayyorgarlikka ega bo‘lishni talab etadi. Buning uchun o‘qituvchilar o‘z
ustlarida ko‘proq ishlashlari, haykaltoroshlik va sopoldo‘zlik asoslarini yaxshi bilib
olishlari kerak bo‘ladi
Mehnat darslarida loy, plastilin, mum kabi materiallardan foydalanib, ulardan
turli o‘yinchoqlar, jonivorlar, qushlar, ertak qahramonlari yasaladi. O‘yinchoq–
dekorativ san’atning eng qadimiy turlaridan biri bo‘lib, qadim asarlarda loydan
yasalgan narsalar bizgacha yetib kelgan. Mamlakatimizda sanoat va madaniyatning
rivojlanib borishiga ko‘ra o‘yinchoqlarni assortimenti, ularning obrazlari yildan-
yilga boyib bormoqda. O‘yinchoqlar yasaladigan materiallar xilma-xildir. Biroq
afzallik loyga beriladi. Loy narsalar yasashda asosiy material hisoblanadi.
Chunki u istalgan joyda topiladi, arzon va qayishqoqdir. Narsalar yasaladigan
materialda chet predmetlar, tosh, qum va shu kabilar bo‘lmasligi kerak. Chunki ish
qo‘lda bajariladi. Shuning uchun ish boshlashdan oldin loyni tayyorlash kerak,
topilgan matni narsalar yasashga yaroqli yoki yo‘qligini oldindan tekshirish kerak.
Loy shirali va shirasiz bo‘ladi. Shirasiz loy tarkibida qum ko‘p bo‘lib, uning
yopishqoqlik xususiyati yomon bo‘ladi.
Loy va plastilin ham turli narsalar yasash uchun juda qulay bo‘lib, ayrim
xususiyatlariga ko‘ra, bir-biridan ajralib turadi. Masalan, plastilin rang-barangligi va
doimo ishga tayyor holda ekanligi bilan ajralib turadi. Lekin asosiy kamchilik
shundaki, plastilin issiqda tez erib ketadi va o‘zining qayishqoqlik xususiyatini
yo‘qotadi. Bundan tashqari plastilindan ishlangan haykalchalarni ochiq joyda
saqlash juda qiyin. Undan asosan kichik modellarni yasashda foydalaniladi. U sun’iy
plastik massa bo‘lib, loydan hech qachon qurimasligi bilan farqlanadi. Plastilin har
- xil oddiy va murakkab turlari bo‘lib, uning retseptlari bor.
Birinchi variant toza quyuq loyga glitserin qo‘shib bir turli massa hosil
qilguncha aralashtiriladi. Glitserin tayyorlanayotgan massa qo‘lga yopishmaydigan
holatga kelguncha qo‘shiladi.
Ikkinchi variant quritilgan toza loy mayda qilib tuyiladi va unga vazelin qushib,
qo‘lga yopishmaydigan quyuq massa hosil bo‘lguncha aralashtiriladi. Plastilinga
kerakli rangdagi quruq bo‘yoq massasi qo‘shib va puxta aralashtirib bo‘yash
mumkin.
Uchinchi variant 1 qism to‘prog‘ida 1/5 qism ilitilgan mum hamda plastilin
qo‘lga yopishmaydigan darajaga yetguncha glitserin qo‘shib aralashtiriladi. Plastilin
va loydan narsalar yasashni u yaxshilab qo‘lda ezilgandan keyin boshlash kerak.
Plastilin va loydan tashqari narsalar yasashda mumdan foydalaniladi. Mumning
tabiiy va sun’iy turlari mavjud. Mum ancha qimmat turadi va undan mayda narsalar
yasaladi. Mum bilan ishlash qulay, u qurimaydi, suv bilan namlanishni talab
qilmaydi, darz ketmaydi va undan yasaladigan narsalar uzoq saqlanadi.
Mehnat darslarida uchun magazinlarda ochdan to‘q ranggacha bo‘lgan rangli
mum tayoqchalari sotiladi.
Loy bilan ishlaganda asosan oddiy asboblar, pichoq, oddiy konstruktsiyadagi
yog‘och va metall uchli stiklardan foydalaniladi. Plastilin va mum bilan ishlaganda
metall stiklardan foydalaniladi. Ularni qizitish hamda yo‘g‘on mis, alyumin yoki
temir simdan tayyorlash mumkin. Sirkul, o‘lchov, chizg‘ich va burchaklar kabi
o‘lchov asboblari modellarni chizish va o‘lchash ishlarida kerak bo‘ladi.Tayyor
narsalardagi changlarni yo‘qotish, loy narsalarni supurib tashlash, narsani solish va
unga narsalar surtish jarayonida har xil mo‘yqalamlar bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.
Haykaltoroshlik haqida qisqacha ma’lumot. Haykaltoroshlik tasviriy san’at
turlaridan biridir. San’atning bu turining xususiyati tasvirni hajmi formasidir. Plastik
tasvirlar orasida aylana haykaltoroshlik yolg‘iz tur emas. Undan tashqari, barelyef
va goreylef ham mavjud relyef aylana haykaltoroshlikdan farq qilib, yassi sathda aks
etadi. Bu haykaltaroshlik formalaridan idish – tovoq sathini, binolarning old tomoni,
interyeri va shu kabilarni bezashda foydalaniladi.
Loy va plastilin bilan ishlashda kerak bo‘ladigan usullar.
1. Yumaloqlik – bu parcha loydan shar yasash, unga olcha, olma kabilar
shaklini berishdir.
2. Bir bo‘lak loydan kaftda aylana harakatlar bilan shar yasaladi.
3. Shar yasash, so‘ngra uzunasiga harakatlar bilan uni tuxum, ustun kabilarga
aylantirish.
4. Yassilash – sharikdan yassi non yasaladi, qo‘lning holati doimo o‘zgarib
turadi.
5. Cho‘zish–sharikning bir qismi cho‘ziladi.
6. Surish (yamash) buyumning ayrim qismlarini o‘zaro biriktirish.
Loy va plastillin bilan ishlash mashg‘ulotlarini tashkil etish va ish joyini bekam
ko‘st jihozlanganligi muhim ahamiyatga egadir. Shuni qayd etish lozimki,
O‘zbekiston issiq iqlim sharoitida narsalar yasash bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlarni
loydan bajargan ma’qul, chunki plastilindan yasalgan narsalar issiqda o‘z shaklini
tez yo‘qotadi.
Ishni oddiy predmetlar: sabzavot-mevalarni yasashdan boshlash kerak. Bunda
tayyor namuna yoki rasm bo‘yicha ishlashni taklif etish mumkin. O‘quvchilar
narsalarni yasash usullarini egallab olganlaridan so‘ng o‘yinchoqlar, badiiy bezakli
dekorativ idishlarni yasashga o‘tishlari mumkin.
Tikish darslarida beriladigan politexnik bilim bolalarning bilim doiralarini
kengaytiradi. Bolalarni tasavvurlarini insoniyat hayotida muhim o‘rinni egallovchi
hamda keng tarqalgan materiallar va ularning xususiyatlari, sanoatning gazlama va
tolali materiallar ishlab chiqaruvchi tarmoqlari, materiallardan texnika va insonning
madaniy hamda maishiy ehtiyojlarini qondiruvchi ishlab chiqarish kabilar bilan
boyitadi.
Amaliy mashg‘ulotlar jarayonida o‘quvchilar turli asboblar hamda moslamalar,
asosan qaychi, igna va o‘lchov asboblari bilan ishlash malakalarini egallaydilar.
Ular bu asbob va moslamalarning har xil turlari bilan tanishadilar.
Gazlama bilan ishlaganda mehnat madaniyati, o‘z ishini rejalashtirish hamda
tashkil etish ko‘nikmasi rivojlanadi va takomillashadi. Bolalarning didlari ham
jiddiy o‘sadi va takomillashadi. Gazmol, ip va boshqa materiallarni bir-biriga moslab
tanlash, o‘quvchilarni ranglarni birikishi, gazmol va ipning rangi bir-biriga muvofiq
kelishiga e’tibor berishga o‘rgatadi.
O‘qituvchi o‘quv materiallarini darsda o‘quvchilarni politexnik ta’lim bilan
qurollantirish amaliy ishlar bilan birikib ketadigan qilib qurollantiradi. U darsda
ta’limni o‘quvchilarning faolliklarini, aqliy qobiliyatlarini o‘stiradigan metod va
usullardan foydalanadi.
1-sinf o‘quvchilar quyidagi ko‘nikma, bilim va malakalarni egallab olishlari
kerak:
1. Gazmol haqidagi umumiy tushunchalar bilan tanishtirish. O‘simlik (paxta,
zig‘ir)dan tayyorlanadigan gazlamalar haqida dastlabki ma’lumotlar beriladi.
Gazmolning tuzilishi, ulardagi iplarning to‘qilishi haqidagi ilk ma’lumotlar beriladi.
2. Gazmollar asosan nimalarga mo‘ljallanganligi bilan tanishtirish: kiyim-
kechak, turmush narsalarga va shu kabilar.
3. Ishlatilishi (tikish, yamash, to‘qish iplari) va yo‘g‘on-ingichkaligiga ko‘ra
farqlanadigan iplar bilan tanishtirish.
4. Tikish va to‘qishda ishlatiladigan asosiy asboblar hamda moslamalar (nina,
qaychi, angishvona, to‘g‘nog‘ich) va ularni saqlashning asosiy qoidalari bilan
tanishtirish.
5. Sanchiluvchan asbob va moslamalarni ishlatganda texnika xavfsizligi
qoidalari bilan tanishtirish. Tikish vaqtida to‘g‘ri o‘tirish qoidalari, gigieyna
talablari.
6. Kerakli uzunlikdagi ipni o‘lchash, uni qirqish yo‘llari bilan tanishtirish
(ularni tishlab, totib uzishga yo‘l qo‘ymaslik), lentani o‘lchash va qirqish.
7. Ip va tolaga ishlov berish usullaridan biri bilan tanishtirish.
8. Yo‘g‘on ip va toladan to‘qishga o‘rgatish.
9. Ninaga ip o‘tkazish, tugun solish, ipni mustahkamlashni o‘rgatish.
10. “Baxya”, “chok” (biriktiruvchi va bezovchi) tushunchalari bilan tanishrish.
11. Oddiy andazalar tayyorlash. O‘qituvchi chizmasiga muvofiq to‘g‘ri burchak
shaklidagi andozalar qilish.
12. Gazlamani andozaga ko‘ra chamalash.
13. Gazlamani qaychi bilan qirqish usullarini tanishtirish.
14. Gazlamani qalam yoki bo‘r bilan belgilangan to‘g‘ri yoki egri chiziq
bo‘ylab qaychida qirqishni o‘rgatish.
15. Gazlamadan narsalar tikishni o‘rgatish.
16. Tugma qadash usullarini o‘rgatish.
Bu mashg‘ulotda o‘quvchilar natural ipak va jun tolali materiallarni,
to‘qimachilik sanoati mahsulotlari bilan tanishadilar. Namuna, rasm, chizma va
berilgan o‘lchamlar bo‘yicha andoza bichish olishni va gazlamaning xususiyatlari
(pishiqligi, egiluvchanligi, tuzilish) ni o‘rganadilar.
Tabiiy material bilan ishlash bolalarni muzlatilgan tabiatning g'ayrioddiy hidi
saqlanadigan tabiiy ustaxonasi bilan tanishtirishga yordam beradi. ona tabiat, unga
ehtiyotkor va g'amxo'r munosabatni tarbiyalash va birinchi mehnat ko'nikmalarini
shakllantirishTabiiy material bilan ishlayotganda, bola atrofdagi dunyoni bilish
istagini bildiradi va mehnat orqali ma'lum darajada bu bilim darajasini bilib olish
mumkin. Bolalarning idroki, kuzatuvi qanchalik rivojlangan bo'lsa, ularning
g'oyalari qanchalik keng bo'lsa, ular o'z ishlarida haqiqatni shunchalik to'liq va to'g'ri
aks ettiradi, ularning ishi boy va ifodali bo'ladi. V ijodiy faoliyat bolalar o'z
tafakkurining aniqligi, tasviriyligi kabi o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi.
Bolaning ijodiy faoliyati nafaqat individual funktsiyalar (idrok, xotira, tafakkur,
tasavvur) bilan, balki butun shaxsiyat bilan chambarchas bog'liq. Unda bolaning
manfaatlari va temperamenti namoyon bo'ladi. Tabiiy materiallar bilan ishlashda
bolalar o'qituvchi bilan birgalikda turli xil kompozitsiyalar va qo'l san'atlari
yaratishni o'rganadilar. Bolalar aniqlik, qat'iyatlilik, elim, bezak materiallari va
maxsus adabiyotlar bilan ishlash qoidalarini o'rganadilar. Tabiiy material bilan
ishlash ham bunga olib keladi ijobiy energiya va deyarli har bir mahsulot o'ziga xos
tarzda o'ziga xos va o'ziga xosdir. Mehnat ob'ekti sifatida tabiiy materialdan
foydalanish noyob imkoniyatlarni beradi: ekologik toza xom ashyolardan
foydalanish, ular ham hayratlanarli darajada chiroyli va bu juda muhim, moddiy
xarajatlarni talab qilmaydi.
Tabiiy material - bu ruslarning bezak materialidir. Qadimgi Rossiya davridan
beri u uy anjomlari (savat, choy savati, idishlar), o'yinchoqlar (somon
buqalar, yog'och otlar), kiyimlar (kokoshniklar, poyabzal), qo'l san'atlari (qayin
po'stlog'ining piktogrammalari, qutilari), yozish uchun asos sifatida (qayin po'stlog'i
xati). Tabiiy materiallardan o'yinchoqlar, qo'l san'atlari yasash - mashaqqatli,
hayajonli va juda yoqimli ish. Qiyinchiliklarni engib o'tish, kerakli natijalarga
erishish ijobiy his -tuyg'ularni keltirib chiqaradi; o'ziga bo'lgan ishonchni
mustahkamlaydi; kognitiv faoliyatga bo'lgan intilishni kuchaytiradi; faollik,
mustaqillik; yangi bilimlarni o'zlashtirish uchun; mehnat ko'nikmalarini
shakllantiradi. Hunarmandchilik qilish o'qituvchidan yordam talab qiladi, tizimli ish
jarayonida qo'l ko'proq ishonchga, aniqlikka ega bo'ladi va barmoqlar egiluvchan
bo'ladi. Bularning barchasi nozik motorli ko'nikmalarni rivojlantirish uchun juda
muhim, sensorimotor ko'nikmalarning rivojlanishiga hissa qo'shadi - ko'z va qo'l
ishidagi
izchillik,
harakatlarni muvofiqlashtirishni
yaxshilash,
harakatlarni
bajarishda egiluvchanlik va aniqlik. Tabiiy material bilan ishlash katta ta'sir
ko'rsatadi aqliy rivojlanish bola, uning tafakkuri rivojlanishi haqida. Tabiiy
materiallardan yasalgan qo'l san'atlari bolalarning qiziqishini katta darajada
qondiradi. Ijobiy his -tuyg'ular mehnatni rag'batlantirish uchun muhim rag'batdir.
Tabiiy materiallardan o'yinchoqlar, qo'l san'atlari yasash mehnati bolaning
shaxsiyatini
rivojlantirishga,
uning
xarakterini
tarbiyalashga
yordam
beradi. Hunarmandchilik, o'yinchoq yasash unchalik oson emas: uni ishlab chiqarish
aniqlikni talab qiladi ixtiyoriy harakatlar... Talabalar o'rtasida do'stlik, xayrixohlik
munosabatlari, o'zaro yordam va do'stlikni shakllantirishga jamoaviy mehnat katta
ta'sir ko'rsatadi. Ayniqsa, kattalar tomonidan tasdiqlangan jamoaviy mehnat
natijalari bolalarni ruhlantiradi, ularni yangi hunarmandchilikka undaydi. Ular har
bir ishni katta ruhiy ko'tarilish bilan bajaradilar. O'quv jarayonining to'g'ri tashkil
etilishi bilan tabiiy material bilan ishlashga aylanadi samarali vosita har tomonlama
rivojlanish va bolalarni tarbiyalash.
“Mato va tolali materiallar bilan ishlash” bo’limida boshlang’ich sinflarda
texnologiya darslarini o’tkazish metodikasi. Darslarni rejalashtirish va o'tkazish.
Mehnat jarayonini tashkil etish.
Boshlang'ich maktabda matoning har xil turlari o'rganiladi, o'quvchilar ularning
tuzilishini diqqat bilan o'rganadilar, to'qiydilar, old va orqa tomonlarini aniqlaydilar.
Matoning xossalari o'rganiladi: zichlik, yupqalik, cho'zilish, qisqarish va boshqalar.
1-sinfda paxta va zig‘ir gazlamalarning xossalari o‘rganiladi.
Paxta o'simlik kelib chiqishi tabiiy materialdir. Uni issiqda kiyish yoqimli,
chunki u namlikni yaxshi qabul qiladi. Biroq, u birinchi qaynatishda tezda
g'ijimlanadi va qisqaradi. Maxsus kimyoviy ishlov berish yoki kimyoviy tolalar bilan
birgalikda paxta burishmaydi.
Zig'ir - zig'ir poyalaridan olingan tabiiy mato. Iplar har xil qalinlikda bo'lishi
mumkin. Zig'ir juda ko'p o'zgaradi, nafas oladi va teginish uchun salqin his qiladi.
Misol tariqasida doka yordamida o'quvchilarga qattiq to'quvni ko'rsatish
yaxshidir. Doka - juda kam uchraydigan oddiy to'quvning paxta matosi. U
Frantsiyadagi Marli shahri sharafiga nomlangan. Doka yashil, kulrang yoki ko'k
rangga bo'yalgan. Qopqoqlar uchun, deraza romlarini o'rnatish uchun ishlatiladi.
Endi doka asosan tibbiy maqsadlarda qo'llaniladi.
Batiste yumshoq, yupqa paxta mato bo'lib, oddiy iplar bilan to'qilgan. Mato 13-
asrda uni birinchi marta olgan Kambrai shahridan Flamand to'quvchisi Baptiste
sharafiga nomlangan. Batiste - zig'ir va paxta. Zig'ir mato yuqori sifatga ega, u uzun
tekis tolalardan qilingan. Qadimgi kunlarda yuqori sifatga erishish uchun nam
yerto'lalarda kambrik ip ishlab chiqarilgan. Vaqt o'tishi bilan ular gigroskopik
glitserinni kiritish orqali ipni nam saqlash yo'lini topdilar. Baptiste bolalarning ichki
kiyimlarini, ro'molchalarini tikishda ishlatiladi.
Calico - oddiy, arzon tekis to'quv paxta mato. Odatda oqartirilmagan ipdan
qilingan.
Chintz - oddiy to'quvli engil paxta matosi, kalikoni tugatish natijasida hosil
bo'ladi. Yengil ko'ylaklar, ayollar bolalari, erkaklar ko'ylaklarini tikishda
foydalaniladi.
Dag'al kaliko - bardoshli, ancha qo'pol mato, qalin kalikaning bir turi. Keng
kaliko "kanvas" deb ataladi. U asosan choyshab ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Tuval - zig'ir, kanopdan tayyorlangan oddiy to'quv. U tikuvchilik va choyshab uchun
ishlatiladi.
Saten paxta - bu porloq yuzaga ega bo'lgan juda silliq, yumshoq tushadigan
mato. Astarli saten - silliq, nozik, zich va porloq viskoza mato.
Tarpaulin - bu suv o'tkazmaydigan va chiriganlikka qarshi kompozitsion bilan
singdirilgan qo'pol, zich zig'ir yoki paxta mato. U kombinezonlar, qoplamalar
tikishda qo'llaniladi.
2-sinfda siz ipak matolarni o'rganishingiz mumkin.
Ipak — ipak qurti pillasidan olinadigan gazlama.
Atlas (arabcha "silliq") - yuzasi juda porloq bo'lgan zich ipak yoki yarim ipak
mato. Rossiyada 15-asrdan beri ma'lum. Atlasdan roʻmol, moʻynali palto, kaftan,
feryazi, kiki, bosh kiyim, letnik, yostiqli kurtka, paypoq, etik, poyabzal, koʻrpa,
parda tikilgan.
Velvet (frantsuzcha baxmal-velvet nomi) - oldingi yuzasi yumshoq, yumshoq
ipak iplardan tayyorlangan qoziq mato. Uning uchun ma'lum bir yo'nalishda turgan
qoziq odatiy hisoblanadi. Uning matolari ikkita o'ralgan ipli, ulardan biri novda
(metall yoki yog'och) ustiga o'ralgan - qoziq hosil bo'lgan. Qoziqning uzunligi novda
qalinligiga bog'liq edi.
Brokar - oltin yoki kumush ip bilan to'qilgan boy naqshli og'ir ipak mato.
Hozirgi vaqtda brokar jakkard mashinalarida to'qiladi.
Shifon - pardaga o'xshash engil ipak mato, u juda nozik, shaffof, havodor.
Shifon kiyimi vaznsiz - ko'ylakning og'irligi bir necha gramm.
3-sinfda jun gazlamalar va charm o‘rganiladi.
Jun (шерс)- qo'y, echki va tuya junidan tayyorlangan tabiiy tola. Qadim
zamonlarda jun Osiyoda ma'lum bo'lgan. Endi jun ishlab chiqarish bo'yicha
chempionat Angliyaga tegishli.
Baiz - yumshoq jun yoki qog'oz mato bo'lib, uzun uyquga ega. Dastlab, jun
velosiped kashtan rangga bo'yalgan, keyinchalik ular uni turli xil ranglarda va hatto
qafasda yasashni boshladilar. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab. Ular asosan
turli nav va rangdagi paxtadan tayyorlanadi.
Teri hayvonlarning terisi. Qadimgi Yunonistonda poyabzal teridan qilingan. 8-
asrda Miloddan avvalgi. undan qo'lqoplar yasalgan. XVIII asrda. poyabzal ham,
shlyapa ham, shimlar charmdan qilingan. Birinchi avtoulovchilar va aviatorlarning
liboslari butunlay charmdan qilingan.
4-sinfda turli xil sun’iy va aralash gazlamalar o‘rganiladi.
Trikotaj-mashina trikotaj matolari. Trikotaj mato cho'zilish, elastiklik va
yumshoqlik bilan ajralib turadi. Trikotaj matolar ishlab chiqarishda sintetik, paxta,
jun va ipak tolalari sof holda yoki turli xil kombinatsiyalarda qo'llaniladi.
Jersi - yopishqoq yupqa jun trikotajdan, shuningdek, trikotaj jun yoki ipak
matodan va undan tayyorlangan mahsulotdan tayyorlangan libosli matolar
guruhining nomi. Mato La-Mansh bo'yidagi ingliz oroli sharafiga nomlangan.
Dunyo bu matoning keng tarqalganligi uchun Chanelga qarzdor, u hech qanday
bezaksiz, undan keng palto tikdi.
Viskoza - tsellyulozadan tayyorlangan sun'iy tola, shuningdek, uning asosidagi
mato. Ko'pincha viskoza aralash matolarning bir qismidir, masalan, zig'ir yoki ipak
bilan. Viskozaning dastlabki ishlab chiqarilishi 19-asrning oxirida Angliyada, keyin
esa boshqa mamlakatlarda tashkil etilgan. Tabiiy tolalar qo'shilishi bilan viskoza
asosida har xil turdagi matolar, masalan, shtapel olingan. Sof shaklda viskoza juda
ko'p kamchiliklarga ega: ho'l bo'lganda qisqaradi, kuchini yo'qotadi va hokazo.
Lycra(laykra) - sintetik tola bo'lib, u paypoq, tayt, leggings ishlab chiqarishda
qo'llaniladi. Bu mukammal moslikni ta'minlaydi. DuPont tomonidan ixtiro qilingan.
Stretch mato elastandan, elastik sun'iy toladan. Ushbu elastik tolaning oz
miqdori (Likra) matoga maxsus egiluvchanlikni berish uchun etarli.
Shunday qilib, mavzu ustida ishlash jarayonida bolalar turli xil matolar bilan
tanishadilar, ularning tuzilishini diqqat bilan ko'rib chiqadilar, to'qishadi, old va orqa
tomonlarini aniqlashni o'rganadilar. Talabalar matoning xususiyatlarini o'rganadilar:
zichlik, yupqalik, cho'zilish, qisqarish, zamonaviy jamiyatda o'z ahamiyatini
yo'qotmagan. Shunga ko'ra, bolalar ushbu mavzuga qiziqish bildiradilar, bu esa
qo'llarning diqqatini, aniqligini va nozik motorli ko'nikmalarini rivojlantirishga
yordam beradi.
1-sinfdan boshlab turli dasturlarda bolalar kashtachilik bilan tanishadilar.
Bolalarni kashtado'zlik bilan tanishtirish eng oddiy tikuvdan boshlanishi kerak
- "igna oldinga" va uni katak qog'ozga yoki maxsus astarli yupqa kartonga tikish
kerak. Keyingi tikuvlarni o'rganish allaqachon halqa bilan yaxshi cho'zilgan matoda
darhol amalga oshirilishi mumkin. Har bir tikuvni o'rganish hunarmandchilikda
("ignaga orqaga" tikuv, dastani tikuvi, tugma teshigi, vestibyul, "ilg'ish uchun
halqa", "balyaj suyagi", "echki" tikuvi, o'rash tugunlari) o'rnatilishi kerak. , "xoch",
silliq sirt). 1-sinfda siz turli xil belgilarni kiyim yoki peçete tikishingiz mumkin. 2-
3-sinflarda siz yangi o'rganilgan tikuvlarni qo'shish orqali kashtado'zlikni
murakkablashtirishingiz mumkin.
Izo ip.
Izoto'rlash - badiiy kompozitsiyani bajarish texnikasi bo'lib, unda
kompozitsiyaning asosi (karton) igna bilan yotqiziladi va undan ma'lum tartibda ip
o'tkaziladi. Iplar odatda tikuv, ip yoki iris ishlatiladi. Ishlash uchun sizga keng ko'zli
igna, avl, qaychi, kompas, o'lchagich va qalam kerak bo'ladi. Isoniya texnikasini 2-
