TURLI XIL MATERIALLAR HAQIDA TUSHUNCHAGA EGA
BO`LISH
Reja:
1. Turli xil materiallar haqida tushuncha
2. Turli xil materiallardan turli buyumlar yasash texnologiyasi haqida
3. Kvillingda bahor gullarini yasash
4. Kvillingda ertak qahramonlari va applikatsiyalar yasash
Mavzuga oid tayanch tushunchalar: Turli xil materiallar turlari, noorganik
materiallar, ish joyini to’g’ri tashkil qilishga talablari, xavfsizlik qodalari.
Turli materiallar bilan ishlash. Plastilin va noorganik materiallar: loy, qum,
sement, yog’och, folga, yumshoq sim, tunuka bilan ishlash. Turli materiallar bilan
ishlash 1-sinf Texnologiya darsligida tabiiy materiallar bilan birgalikda o’tiladi.
Bunda o’quvchilar tabiiy va turli materiallardan foydalanib turli hayvonlar, gullar
yasashni o’rganadilar.
Yog’och bilan ishlash. Yog’och zagotovkalarini qirqish bo‘yicha barcha
operatsiyalarni taxtaning ustida bajaradilar. Arra, qo‘larra yoki lobzik bilan
ishlanganda, belgilangan detallarni kichik tiskalar yoki iskanja (lobzik nabori) bilan
siqib qo‘yiladi. Yog‘ochdan yasalgan detallarni kozein yoki o’qituvchi tayyorlagan
yog’och elim vositasida yopishtirish nazarda tutiladi. Bunday ishlar uchun
o’qituvchii bolalar elimlagan yog‘och detallarni press yoki iskanjada qurita
olishlari uchun joyni oldindan tayyorlab qo‘yishi kerak. O’quvchilar yog‘ochdan
yasalgan detallarni mayda mixlar yordamida mustahkamlash bilan tanishadilar,
bslg‘a bilan to‘g‘ri ishlash usullarini o‘rganadilar. Buning uchun ularga mix
qoqiladigan joyni bur bilan qanday belgilash, bolg‘ani qanday ushlash, yog‘och
detallarga jilvir bilan qanday ishlov berish kerakligini ko‘rsatish lozim. Bolalar
gigiena va texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilishlarini, mehnat madaniyati
qoidalarini bilishlari va unga amal qilishlarini qat’iy nazoratda tutmoqlik lozim.
Masalan, ish vaqtida haddan tashqari ortiqcha egilmaslik, yog‘och changini
yutmaslik, chiqindilarni ehtiyotkorlik bilan to‘plash, ish joyini ish tugashi bilanoq
yig‘ishtirish va shu kabilardan iboratdir.
«Texnik modellash» – oddiy uchadigan, suzadigan, yuradigan texnik
o‘yinchoqlarni, shuningdek, sxematik namunalar asosida modellarni yasash
mehnatning maxsus turi sifatida ajratilgan.
Shuni aytish kerakki, ilgarilari klub-to‘garak tipidagi darsdan tashqari
mashg‘ulotlarning vazifa va mazmuni bilan mustahkamlangan texnik modellash
bo‘yicha temalar texnik texnologiya darslari ning boshqa barcha temalari bilan
organik birikib ketadi. Dastlabki darslaridayoq o‘quvchilar tabiiy materiallar,
qog‘oz va karton, gazmol, turli materiallar bilan ishlar ekanlar, texnika elementlari
bilan tanishadilar, qism va detal, oddiy razvyortka, detallarni biriktirishning kattiq,
suriladigan, olinadigan usullari va buyumlar haqidagi tasavvurga ega bo‘ladilar.
Bolalar detallarni biriktirishning turli usullari, shuningdek, mix bilan «tirqish
qoldirib biriktirish» kabilar bilan tanishadilar. Bir yoki bir nechta detallardan
tashkil topuvchi oddiy narsalar misolida bolalar pishiqlikni oshirish,
ishqalanishning zararli ta’sirini bartaraf etib, foydali ta’siridan foydalanish, o‘zlari
ishlayotgan materiallarning tuzilishi haqida tasavvurga ega buladilar. Bolalarda
narsalarni yasash ustida ishlash tartibi mo‘ljallash, tayyorlash, yig‘ish, bezash,
amal (harakat)da tekshirish, nuqson va kamchiliklarni bartaraf qilish, ish joyini
to‘g‘ri tashkil qilish kabilar xaqida tasavvuri shakllanadi. Bularning barchasidan
keyinchalik modellar hamda texnik o‘yinchoqlarni yasashda foydalaniladi, ular
bolalarning ijodiy fikrini o‘stiradi, bolalarga to‘plagan mehnat tajribalarini
atroflaridagi texnika bilan bog‘lashlariga yordam beradi. Qishloq xo‘jalik mehnati
gul-dekorativ va sabzavot ekinlarini maktab tajriba uchastkasi hamda xona
sharoitlarida o‘stirish ishlarini uz ichiga oladi. Qishloq xo‘jalik tajribashunosligiga
katta e’tibor beriladi. Bolalar o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur
bo‘lgan sharoitlar, o‘simliklarni «urug‘dan- urug‘gacha» o‘stirish, qalamcha qilish,
ko‘chatdan o‘stirish, bachki shoxlarni qirqish, mevali bog‘dagi bir qator ishlar
bilan tanishadilar. Bolalar o‘z kuzatishlarida ko‘rib va ularni takrorlab o‘zlari
yaratgan sharoitlarda o‘simliklarning turlicha o‘sishi va rivojlanishi yuzasidan olib
borgan ishlarining natijalarini qiyoslash va tahlil qilishni o‘rganadilar. Ilgari
planlashtirilgan tajribalarning yakun va xulosalari bolalarni biliminn mustaqil
egallashga, oddiy tadqiqotlar olib borishga, tabiatda sodir bo‘layotgan
hodisalarning sabablarini axtarish va asoslashga o‘rgatadi. Qishloq xo’jalik
mehnati darslarining aqlni o’stiruvchi xususiyatlari va ahamiyati mana shundadir.
III sinf texnologiya fani programmasi boshlangich ta’lim yillari davomida
egallangan bilimlarni mehnatda qo‘llashga oshirilgan talablar qo‘yishni nazarda
tutadi.
Texnologiya fani mazmunidan kelib chiqib bolalar o‘qituvchi rahbarligi ostida
oddiy yigma chizmalarni o‘qishni o‘rganadilar, bu narsalarning detallarini uzlari
chizadilar yoki belgilaydilar. Bu maqsadda predmet chizmada 2 – 3 ko‘rinishda
(«oldindan ko‘rinishi», «tepadan ko‘rinishi» va «yon tomondan kurinishi»)
ifodalanadi. Bu bolalarning har bir detal o‘lchamlarini topishlari uchun zarurdir.
Detallar, odatda, predmet (parsa, buyum) namunasi yoki uning texnik rasmi
mavjud bo‘lganda razmetka qilinadi.
Bolalarga avval texnologiya darslarini planlashtirish va o‘tkazishda ajratilgan
yangi bir qator programm bilim hamda ko‘nikmalar beriladi. Ill sinf texnologiya
fani programmasi talablari qisqacha ko‘rinishda quyidagichadir. O’quvchilar
yasashlari lozim bo‘lgan narsaning chizmasini tuzish bilan tanishadilar. Bu
maqsadda ular chizmada aks ettirilishi lozim bo‘lgan predmet va detallarning
o‘lchamini bilish uchun namunalarni o‘lchaydilar, predmetlardan andaza oladilar.
Sungra ular uz chizmalari bo‘yicha razmetka qiladilar. Chizmalar berilgan razmer,
va texnik, shartlar, shuningdek, o‘quvchining o‘zi o‘ylab topgan fikr bo‘yicha ham
chizilishi mumkin.
Asosiy e’tibor turli materiallarga ishlov berishning kiritilishi turli
materiallardan tayyorlangan bir necha detalli narsalar tayyorlash, bu detallarni
buyumda birlashtirish va ularni turli usullar bilan biriktirish, kartonchani pichoq
bilan kesib ishlov berish, lobzik arra bilan tanishish, yogoch, karton, yumshoq
tunukadan tayyorlangan zagotovkalarda teshiklar ochishni o‘rgatishga qaratiladi.
Imkoniyati bor joylarda yangi sun’iy materiallar: shaffof plyonka, yumshoq plastik
massa (pirolon, penoplast) kleyonka, plastik - materiallar, sun’iy mo‘yna va shu
kabilardan narsalar tayyorlashni kiritish lozim. Hozirgi kunda bu materiallarning
chiqindisi ko‘p bo‘lib, maktablar ularni bemalol topa oladilar.
Ish vaqtida «ish qoidalariga» qat’iy rioya qilinadi. Butun e’tibor xilma-xil
qoidalar «asbob va materiallarni asra, avayla», «doimo ishni yaxshiroq qilishni
o‘yla» kabi rioyalarga qaratiladi. Bolalar elektr modellashga mo’ljallangan ish
joyini tayyorlash va uni tartibli saqlash bilan maxsus tanishadilar. Bolalarning uch
yil davomida ishlatgan va to‘qnash kelgan turli materiallarining xususiyatlari
haqidagi programma bilimlariga yakun yasaladi hamda umumlashtiriladi. Bu ish
asosan ikki yo‘nalishda olib boriladi:
1) o‘qituvchi o‘quvchilardan materiallarning xususiyatlari haqidagi
bilimlaridan xilma-xil narsalarni yasashdagi amaliy ishlarida foydalanishni talab
qiladi;
2) ayni bir namunani turli belgilari kelib chiqishi, mo‘ljallanishi, xususiyatlari,
tashqi bezagiga kura kvalifikatsiya qila bilishni talab qiladigan material va detallar
namunalarining turli kolleksiya va naborlarini tuzish;
O’qituvchining programma talablarini amalga oshirish bo‘yicha intilishlarini,
birinchidan, mexnat darslariga rahbarlik qilish metodikasini egallash, ikkinchidan,
texnologiya darslari uchun asbobuskuna va materiallar zapasini yaratishga yo‘llash
zarur.
1. Butun yoz va o‘quv yili davomida maktabning ma’lum belgilangan joyida
tabiat, uydan, otaliqqa olgan korxonalardan keltirilgan materiallar: korobka,
upakovka materiallari, qog‘oz, ip, shpagat, sim, laxtak, tunuka, folga, reyka, faner,
gula, tabiiy materiallar, yangi sun’iy materiallarning chiqindilaridan tayyorlangan
zagotovkalar.
2. Yuqori sinflar aktiv o‘quvchilari pionerlardan maxsus komissiya yoki
brigadalar tuzilib, ular boshlang‘ich sinflar texnologiya darslari da qo‘llaniladigan
asbob-uskunalar va detallarni mustahkamlaydigan materiallarning holati, saqlanishi
va remontnini o‘z zimmalariga oladilar.
Texnologiya resurslarida foydalaniladigan asbob va uskunalar komplekta,
detallar, moslamalar ro‘yxati 1-ilovada hamda I va II sinflar qo‘llanmalarida
berilgan.
Boshlang‘ich sinf, ayniqsa III sinfda, texnologiya darslarining moddiy
jihozlangan bo‘lishi – boshlang‘ich ta’limning yangi programmasiga ko‘chgan har
bir maktab direktori, ilmiy bo‘lim mudiri, barcha pedagoglarning vazifasidir.
Biroq hamma gap faqat asbob-uskunaga taalluqli deb o‘ylash xatodir.
Shunday misollar borki, maktabda hamma material va asbobuskunalar mavjud,
ammo texnologiya darslarining darajasi juda past.
Bu o‘rinda asosiy narsa – o‘qituvchilarning boshlang‘ich sinflardagi
politexnik tayyorgarlik bo‘yicha mexnat darslarining programmasidagi barcha
yangi narsalarni chuqur o‘zlashtirilishi lozimligini anglashlaridir. Texnologiya
politexnik tayyorgarlik programmasi boshlangich ta’lim predmetlar sistemasining
tarkibiy qismi hisoblanadi. Obrazli qilib aytganda, «aql ishini qo‘l ishi bilan
boglamay turib» matematika va rus tili, tabiatshunoslik va rasm programma
talablarini bolalar o‘zlashtira olmaydi, oktyabryat va pionerlar kollektivini, har bir
o‘quvchi shaxsini rivojlantirish bo‘yicha darsdan tashqari ishlarni etarlicha yuqori
darajada amalga oshirib bo‘lmaydi. O’qituvchilar buni tushunib, qalblari bilan his
qilganlaridan so‘nggina, texnologiya darslarining samaradorligini oshirishning yo‘l
va vositalarini har qanday qiyin sharoitda ham axtarib topadilar. Ular uchinchi sinf
texnologiya programmasini o‘z sinf va maktablarining turli sharoitlarida
eksperimental tekshiradilar, demak, I – III sinflar uch yillik texnologiya darslari
programmasini bolalar qay darajada uddalashlarini tekshirish bo‘yicha katta va
muhim ishni muvaffaqiyatli yakunlashga o‘z hissalarini qo‘shadilar.
III sinfda texnologiya darslari to‘g‘ri tashkil etilsa o‘quvchilar texnologiya
darsida istalgan predmetlarni yasay biladi. O’quvchilar mehnatini to‘g‘ri tashkil
etishda eng muhimi, amaliy ishga mo‘ljallangan topshiriqni to‘g‘ri tushuntirishdir.
Har bir topshiriqning mazmuni bolalarda ko‘nikma va malakalar, texnik
tafakkur, mehnatga qanday yondashishning shakllanishi va rivojlanishiga yordam
berishi, shuningdek ularning ishdagi mustaqilliklarini ta’minlashi lozim. Bu o‘rinda
o‘quvchilarning qiziqishlari va individual xususiyatlarini nazarda tutish kerak.
Shuning uchun mexnat topshiriqlarini tuzishda ularga quyidagi o‘quv vazifalarini
hal etish uchun zarur bo‘lgan bir qator ma’lumotlarni kiritish lozim.
1.Buyumning konstruksiyasi, tuzilishi, asosiy qismlarini biriktirish usullari va
nimaga mo‘ljallanganligini tushuntirish.
2.Bolalarni narsani tayyorlash ishining umumiy plani va ishni bajarish tartibi
bilan tanishtirish.
3.O’quvchilarni material-zagotovkani tanlash bilan tanishtirish.
4.Razmetka qilish jarayoni bilan tanishtirish.
5.O’quvchilarni narsani yasash bo‘yicha boshqa operatsiyalar va ularni
kontrol qilish bilan tanishtirish.
6.O’quvchilarda turli texnologik, texnik, shu jumladan, konstruktorlik
masalalarini hal etish ko‘nikmalarini shakllantirish.
O’quvchilarga topshiriqni quyidagi tartibda, ya’ni o‘qituvchi buyumning
namunasini tayyorlab, sinf doskasida ayrim detallarning texnik rasmlarini va
ularning razvyortkasini aks ettirib berishi o‘zini oqlaydi. O’qituvchi narsaning
rasmini ko‘rsatib, uning asosiy qismlari nomini (masalan, fyuzelaj, old qismi,
qanoti, stabilizator) tartibi bilan aytadi. Bunday tushuntirish o‘qituvchi oldindan
tayyorlab qo‘ygan modelni ko‘rsatish davrida ham qilinishi mumkin. So‘ngra
o‘qituvchi detallarning texnik rasmlari va razvyortkalari yordamida bolalarni
mehnat ob’ektining detallari hamda ularni tayyorlash va yigishning umumiy ish
plani bilan tanishtiradi.
1. Samolyot modelining qismlarini o‘rganish (rasm buyicha).
2. Qog’oz tanlash.
3. Detallarni razmetka qilish (shablon bo‘yicha).
4. Detallarni qirqish.
5. Detallarni egish va elimlash.
6. Modelni yig‘ish.
7. Modelni uchirib sinash va tekshirish.
Birinchi navbatda bolalarga zagotovkani tanlashni o‘rgatish kerak: avval rasm
va namuna bo‘yicha detal shaklini, uni tayyorlash mumkin bo‘lgan materialni,
so‘ngra razvyortka bo‘yicha detalning o‘lchamlarini aniqlab chiqish lozim.
Bolalarga belgilangan razmerlar detalning gabarit o‘lchamidan 5 – 10 mm katta
bo‘lishi (ya’ni, pripusk kattaligida) kerakligi aytib qo‘yiladi. Agarda tayyor
zagotovkalar bo‘lsa o’quvchilarga ularni o‘lchab chiqish, uning detal tayyorlash
uchun yaroqliligini, undan detal chiqish- chiqmasligini aniqlash topshiriladi.
Topshiriqlarni tushuntirishda razmetka jarayoniga katta e’tibor beriladi.
Topshiriqning murakkabligi razmetkaning qaysi usulda texnik rasm yoki shablon
bo’yicha qilinishiga bog‘liq buladi.
III sinfda bolalarga razmetkaning izchilligini rasmdan ko‘rsatishda eng oddiy
texnologik kartaga murojaat etilib, uning quyidagi bosqichlari tushuntiriladi:
1. Asosiy chiziqlarni tanlash va to‘g‘ri burchakni razmetka qilish.
2. Gorizontal chiziqlarni,
3. Vertikal chiziqlarni,
4. Qiya chiziqlarni utkazish.
5. Detallarda teshik, kesma elementlari va shu kabilarni razmetka qilish va
tekshirish.
Topshiriqlarni tushuntirish va o‘quvchilarga instruktaj berishni kontrol savol,
texnik va texnologik savollar berish bilan yakunlash foydalidir.
Bu savollar taxminan quyidagicha bo‘lishi mumkin.
1. Narsaning nomi nima? U qanday qismlardan tarkib topgan?
2. Narsaning detallarini qanday materialdan tayyorlagan ma’qul? Nima uchun?
3. Detalning qanday qismlari bor? Nima uchun detalning aynan shu formasi
tanlangan?
4. Detallarning forma va razmerini (qurilmani yaxshilash maqsadida) qanday
o‘zgartirish mumkin?
5. Detallarning materiallarini almashtirish mumkinmi? Nima uchun?
6. Detallarni qanday izchillikda tayyorlash lozim?
7. Zagotovka qanday tartibda razmetka qilinadi?
8. Detallar qaysi asbob va moslamalar yordamida tayyorlanadi?
9.Boshqa asbob va moslamalardan foydalanish mumkinmi?
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga texnologiya fani ni berishning muhim
vazifalaridan biri texnik texnologiya darslaridagi amaliy ishlarni bajarish
jarayonida bolalarning konstruktorlik ko‘nikma va qobiliyatlarini o‘stirishdir. Ishga
konstruksiyalash vazifalarining kiritilishi o‘qituvchiga texnik modellar yasash
mashg‘ulotlarini o’tkazishida yordam beradi, chunki konstruksiyalash texnik
modellar yasashning tarkibiy elementi hisoblanadi. Texnik modellashda oddiy
predmetlarni qog‘oz yoki gazmoldan konstruksiyalash bo‘yicha ishlar amalga
oshirilgach, bolalarning ijodkorliklarini, texnik tafakkurlarini o‘stirish uchun juda
qulay sharoit yaratiladi. Ishlab chiqarishda konstruksiyalash, odatda, inson turmush
faoliyatining turli sohalaridagi talablarini yaxshiroq qondirishni nazarda tutuvchi
qulay, chiroyli, sanoat, ro‘zg‘or va boshqa buyumlarni loyihalash, tayyorlash
jarayoni bilan aloqadordir. Estetik ifodalanganlikni, kompanovkaning
ratsionalligini, foydalanishning kulayligi, pishiqligi, chidamliligini ta’minlovchi
badiiy konstruksiyalash alohida muhim ahamiyatga egadir. Texnologiya
darslaridagi konstruksiyalash ishlari bolalarning politexnik tasavvurlarini
rivojlantiradi, narsalar yasashdagi mustaqilliklarini, tashabbus va ijodlarini ustiradi.
Biror predmet shaklini yaratishdagi texnologik asoslarni pishiq egallashlariga,
konstruktorlik fikrlarini materialda mujassamlashtirishlariga yordam beradi.
Qog’ozdan narsalar yasash bo’yicha ishlarni bajarishda konstruksiyalash
elementlariga o’rgatish o’z xususiyatlariga ega bo’lib, buni o‘qituvchi nazarda
tutishi lozim. Narsalar konstruksiyasi va texnologik jarayonlarni o‘qituvchi quyi
sinflar o‘quvchilarini o‘qitish xususiyatlari, shunga muvofiq ishlarni texnologiya
darslarida amalga oshirish imkoniyatlarini hisobga olib tanlaydi. Buning uchun
o‘qituvchi qog‘ozdan predmetlarni konstruksiyalashning mazmuni va
xususiyatlarini bilishi, bu ishning quyi sinf o‘quvchilariga texnologiya fani
berishdagi vazifalarini tushunishi, konstruksiyalash ishini tarkib toptiruvchi
bosqichlarni egallab olishi zarur. O’qituvchi o‘quvchilarda konstruksiyalash
bo‘yicha xilma-xil, avvaliga konstruksiyaning o‘zini, asl nusxalarini, o‘z fikrini
amaliy ro‘yobga chiqarishga asta-sekin yondashishi uchun oddiy masalalarni hal
etish ko‘nikmasini shakllantirishda ularga individual yondashishni amalga oshirishi
zarur. Narsalarni konstruksiyalash ishlarining asosiy mazmuni quyidagichadir:
1. Ob’ektni, narsaning nimaga mo‘ljallanganligi hamda uning pishiqligi,
chidamliligi, bezalishi, foydalanishga qulayligi, jihozlanishiga qo‘yilgan talablarga
muvofiqligini hisobga olib tanlash.
2. Narsaning ratsional konstruksiyasini asosiy va qo‘shimcha detallarning
shakli, o‘lchami va sonini, ularni biriktirish usullarini aniqlash.
3. Ratsional va foydalanishga qulay texnologiyani izlash, materiallar,
bajarishning usul, vosita, tartib va sharoitlarini, yordamchi ishlov beradigan,
yig‘ish va bezash operatsiyalarini tanlash. Texnologiya darslariga konstruksiyalash
elementlarining kiritilishi o‘quvchilar tomonidan yangi narsalarning yasalishini
shart qilib qo‘ymaydi. Agarda o‘quvchilar, masalan, karnaval bosh kiyimlarini
hech qachon tayyorlamagan bo‘lsalar, ularga bu narsani konstruksiyalashning
topshirilishi xato bo‘lgan bo‘lur edi, Konstruksiyalash bo‘yicha dastlabki ishlar
uchun tanish predmetlar, operatsiyalar va mehnat usullaridan foydalanish zarur.
Konstruksiyalash uch bosqichga bo‘linadi:
a) fikr yuritish operatsiyalarini qamrab oluvchi aqliy konstruksiyalash –
konstruksiyani o‘ylash, uning asosiy qismlari, detallari ustida fikr yuritish,
o‘ylangan konstruksiyani ilgari ma’lum bo‘lganlari bilan qiyoslash;
b) grafik konstruksiyalashda chizma va rasmlarni ma’lum fikr bo‘yicha
detallarning shakli, o‘lchamlari va shu kabilarni kerakli hisob-kitoblar asosida
aniqlab amalga oshirish.
v) predmet-manipulyativ konstruksiyalash, bunda oldingi ikki bosqich asosida
tasvirlash, chizma yoki rasm bo‘yicha ishni bajarishning fikriy va qo‘l
operatsiyalari birlashtiriladi. Texnologiya darslarida konstruksiyalash ishlarining
tartibi quyidagicha amalga oshirilishi mumkin.
1. Buyum namunasini tahlil qilish, qog‘oz yoki boshqa materiallardan
tayyorlangan qurilmalarni eslash. 2. Buyumning nimaga mo‘ljallanganligini aniq
bilib olish va anglash.
3. Asosiy va qo‘shimcha detallarning shakli, o‘lchami, miqdorini kollektiv
o‘rtasida muhokama qilish.
4. Muayyan materiallarni almashtirish imkoniyatlarini aniklash.
5.Buyumning dekorativ bezagini nazarda tutib eskizini yasash.
6. Narsani tayyorlash uchun zarur bo‘lgan operatsiyalarni, ularning izchilligini,
operatsiyalarni o‘zgartirish yoki almashtirish imkoniyatlarini qayd qilish. Ishdagi
aniqlik va tartiblilik talablarini, o‘zini-o‘zi kontrol qilish xususiyatlarini anglash.
Sim bilan ishlash va undan o‘yinchoqlar yasash. Turli maydachuyda narsalarni
yasashda xilma-xil simlardan foydalanish mumkin. Xlorvinil izolyasiyasi yoki usiz
yumshoq sim to‘qish va o‘rib ishlash uchun yaroqlidir. Qattiq po‘lat yoki alyumin
simdan texnik modellashda bir qator detallarni yasashda foydalaniladi. Bu simdan
arava, avtomobil o‘qlari, suv parragi, yumshoq o‘yinchoklar va shu kabilarni
tayyorlashda foydalaniladi. Ishlab chiqarilayotgan simlarning ayrim xususiyatlari
hakida ma’lumotlar. Chiqarilayotgan simlarning diametri 0,005 dan 17 mm gacha
bo‘ladi. U asosan dumaloq kesimli bo‘ladi. Biroq kvadrat, olti qirrali,
trapetsiyasimon yoki oval shakldagi simlar ham bo‘ladi. Simlardan turli
maqsadlarda: elektr, radio, telefon simlari, prujinalar, mixlar, elektrodlar, ingichka
parma, muzika asboblari uchun torlar yasash va shu kabilardan foydalaniladi.
Simdan tayyorlanadigan narsalardan turli maqsadlarda foydalanish mumkin.
Masalan, engil archa o‘yinchoqlari (xar xil to‘qilgan gullar, barglar va ustiga rangli
ip o‘ralgan), turli o‘yinchoq suvenirlarni yasash, agarda ma’lum tema bo‘yicha 2-3
figura birlashtirilsa, syujet kompozitsiya (masalan, «balet», «zoopark»,
«muzikantlar» kabi)larni yaratish mumkin. Bu o‘yinchoqlarda o‘quvchilar o‘z
ijodiy qobiliyatlarini namoyish etadilar. Karkaslarga rangli iplar, yumshoq, sim,
gazlama o‘ralishi mumkin. Simdan yasaladigan har qanday o‘yinchoq bir
bo‘lakdan hech qanday qirqishlarsiz, ulashlarsiz yasalishi kerak. Ayrim
bo‘laklardan faqat bezash maqsadlarida foydalaniladi. Ishni oddiy narsalarni
yasashdan boshlagan ma’qul.
Xo‘tik, echki va shu kabilarni yumshoq simdan tanasini yasashdan boshlab,
keyin oyoqlari, boshi, quloqlari qilinadi. Uni kiyintirish ham mumkin, buning
uchun unga rangli ip o‘rab chiqiladi. Ip, gazlamadan kokil, dum yasaladi, umuman
figurani o‘z istagiga ko‘ra bezash mumkin.
Turli xil ajoyib odamchalarni yasash uchun 400 mm sim, har xil rangdagi
qog‘oz, gazlama, mo‘yna, mochalka, rangli ip, shablon uchun qog‘oz kerak
bo‘ladi. Avval narsa yasaladigan barcha detallar tayyorlanadi. Oyoq-qo‘llar, gavda
burab yasaladi, so‘ngra xam-ma detallarni biriktirib odamcha yasaladi. Bu
odamchaning gavdasi karton taglikka o‘riatiladi, kartondan bosh andazasi olinadi
(ikki bo‘lak) va ularni bo‘yin, bosh xamda bosh bo‘laklari bir-biriga muvofiq
keltprib elimlanadi. Shundan so‘ng uni o‘z istagiga ko‘ra bezaladi.
Yumshoq simdan xilma-xil o‘yinchoqlarni yasash mumkin. Taklif etilayotgan
rasmlar o‘quvchida ijod va fantaziya cheksizligini oshiradi. Simlardan jumboqlar
yasash. Sim jumboqlar bir-biriga birikkan sim figuralardan iborat bo‘lib, ularni
butunligi va tashki ko‘rinishini buzmay, ya’ni simlarni sindirmay va egmay bir-
biridan ajratish kerak. Jumboqlarni yasashda o‘rtacha qattiqlikdagi 1,5—3 mm
simlardan foydalaniladi. Sim jumboqlarning o‘lchami cheklanmaydi, biroq ularni
haddan tashkari mayda yoki kattalashtirib yubormaslik kerak. Har bir sim
jumboqni yasashga kirishishdan oldin natural kattaligida chizib ko‘rish kerak.
Bunda sim jumboqlarning turli detallari o‘z mo‘ljallangan joyiga qat’iy muvofiq
kelishiga rioya qilish kerak.
Sim jumboklarni yasashda bolg‘a, jag‘i o‘tkir, jag‘i yassi va jag‘i yumaloq
ombirlar kerak bo‘ladi. Simni barcha konturlar bo‘yicha rasmga aniq muvofik
keladigan qilib qirqish qiyin.
Xar bir sim jumboqda faqat figuralarni qanday ajratish yo‘linigina emas, balki
keyin ularni biriktira bilish ham muhimdir.
Plastmassalar. Plastmassa sun’iy olingan modda bo‘lib, unda molekulalar
sintez yo‘li bilan oldindan belgilangan tuzilishga olib kelinadi. Sun’iy yaratilgan
moddalar sintetik ham deyiladi. Sanoatimiz plastmassadan turli predmetlarni va
kapron, neylon, organik oyna, paralon, polietilen va shu kabi xilma-xil to‘qimalarni
ishlab chiqaradi. Zamonaviy ximiya sanoati shunday materiallarni yaratganki,
ulardagi xususiyatlar tabiiy materiallarda uchramaydi. Sintetik materiallar —
plastmassalar o‘sha qimmatli sifatlari bilan ajralib turadi. Plastmassalar juda engil
va shu bilan birga bukiluvchan va elastikdir. Ayrim plastmassalar. o‘ta mustaxkam
bo‘lyb, issiqliq va elektrni yaxshi izolyasiya qiladi, kislotalarga bardoshlidir.
Plastmassaning kimmatli xususiyatlaridan biri ulardan yuksak unumdor usulda:
quyish, presslash va shu kabi usullarda mahsulot ishlab chiqarishning
mumkinligidir.
Plastmassaga ishlov berish jarayonnda deyarli chiqindi bo‘lmaydi, mahsulot
darhol tayyor holda chikadi, ya’ni ularga qo‘shimcha ishlov berilmaydi.
Plastmassalar boshqa qimmatli xususiyatlarga ham egadir-ki, bu ulardan qurilish,
texnika va turmushda yanada kengroq foydalanish imkonini beradi.Plastmassa yo
sof tarzdagi polimerdan, yo polimerning to‘ldirgichlar bilan birikmasidan iborat
bo‘lishi mumkin. Yog’och qirindilari, ip-gazlama, oyna tolasi, qog‘oz va boshqa
materiallar to‘ldirgich bo‘lishi mumkin. To‘ldirgichlar pishiqlikni, qattiqlikni, o‘tga
bardoshlilikni oshirish va shu kabilarga xizmat qiladi. Ba’zan plastmassalar
tarkibiga ularning plastikligini oshirsh uchun plastifikatorlar, tashqi ta’sirlardan
saqlovchi bo‘yovchi kabilar kiritiladi.
1-sinf Texnologiya darsligida “Tabiiy va turli materiallardan hayvonlar
yasash” mavzusida plastmassa bilan ishlash keltirilgan.
Keyingi yillarda aviatsiya sanoati, avtomobilsozlik, asbobsozlik, stanoksozlik,
meditsina va turmushda keng qo‘llanilayotgan xilma-xil plastmassa turlari
yaratildi.
Amaliy mashg‘ulotlarda topilishi oson bo‘lgan plastmassalardan va ishlab
chiqarish chiqindilaridan foydalaniladi. Bular: organik shisha, paralon, penoplast,
linoleum, ebonit, kapron, tekstolitdir. Organik shisha, Keyingi yillarda yangi ajoyib
material — organik shisha yoki pleksiglis keng tarqaldi. Bu odatda oddiy shisha
singari shaffof, ammo sinmaydigan sun’iy plastmassadir. Organik shishani
arralash, egish va elimlash mumkin. U turli ranglarga bo‘yaladi. Organik shishadan
harflarni (stend sarlavhalari uchun), turli emblema va bezaklarni, ayniqsa asboblar,
kolleksiyalar uchun quticha va g‘iloflar, texnik modellash uchun turli detallarni
qirqish mumkin.
Organik shisha 2—10 mm qalinlikda ishlab chiqariladi. U bilan qalinligi 3 mm
gacha bo‘lgan yupqa taxtachalarga ishlov beriladi. Organik shishani arra va lobzik
bilan arralanadi, uni egish uchun bir oz isitish kerak, uning kichikroq parchalarini
suvda qaynatib yumshatish mumkin. Organik shisha o‘zidan tayyorlangan elim
bilan yaxshi yopishadi.
Organik shishani yopishtiradigan elimlarning soni ko‘p, biroq. o‘quv
ustaxonalarida BF-2 dan foydalangan ma’qul. BF-2 bilan elimlangan narsa 3—4
