Reja:
1.Tuzlar gidrolizi haqida tushuncha.
2. Kuchli asos kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar.
3. Kuchsiz asos kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar.
4. Kuchsiz asos kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar.
5. Gidrolizlanish darajasi. Tuzlar gidrolizining amaliy
ahamiyati.
1. Tuzlar gidrolizi haqida tushuncha. Tuzlarni ko’p
hollarda asos va kislotalar orasidagi reaksiya natijasida
hosil bo’lgan mahsulotlar deb qarash mumkun.
Ma’lumki, kislota va asoslar dissotsilanish darajasi
jihatdan, ya’ni kuchli va kuchsiz elektrolit ekanligi bilan
bir-biridan farq qiladi. Shunga muvofiq, ulardan hosil
bo’lgan tuz ionlari suvda eritilganda ionlarga ajralib,
suvning tarkibiy qisimlari H+ va OH-bilan reaksiyaga
kirishadi. Tuzlar bilan suv orasida sodir bo’ladigan
almashinish reaksiyalari tuzlar gidrolizi deb ataladi.
“Gidro” grekcha so’z bo’lib, suv, “lizis”- ajralish degan
ma’noni anglatadi.
Shuning uchun moddalarni suv ishtirokida tarkibiy
qismlarga parchalanishi reaksiyalarni bazan umumlashtirib
gidrolitik reaksiyalar deb ham ataladi.
Agar erituvchi suvdan boshqa modda (spirt, benzol,
atseton, ammiak va h.k.) bo’lsa, bunday jarayon solvoliz
deyiladi.
Tuz hosil bo’lishida qatnashadigan kislota va asoslarning
kuchli va kuchsiz bo’lishiga qarab mahsulot
turi to’rtta
bo’lishi mumkun:
1. Kuchli kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuzlar.
2. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar.
3. Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tizlar.
4. Kuchli kislota va kuchli asoslardan hosil bo’lgan tuzlar.
Tuzlar gidrolizi jarayoni 3 xil holatda sodir bo’ladi.
2. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan
tuzlar suvda eriganda gidrolizga uchraydi.
Tuz suvda eriganda u suv molekulalari bilan
reaksiyaga kirishib, yomon dissotsiyalanadigan modda
hosil qiadi, ya’ni gidroliz natijasidaeritmadagi gidroksid va
vodorod ionlarini miqdori keskin o’zgaradi, ya’ni
eritmaning vodorod ko’rsatkichi qiymati, muhit
o’zgaradi. Bu o’zgarish har qanday tuz gidrolizining
mehanizmini tushunishda, gidroliz tenglamasini
tuzishda, gidroliz reaksiyasdan amaliyotda
foydalanishda asosiy ko’rsatkich hisoblanadi.
Tuzlar gidrolizining mehanizmi tuz tarkibiga
kirgan metall kationi va kislota qoldig’i anionining
tabiatiga, qutblanuvchanligiga bog’liq bo’ladi.
Agar ion qanchalik ko’p qutblansa gidroliz
shunchalik tez va to’liq boradi.
Kuchli asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan
tuzlar gidrolizlanmaydi, chunki bu jarayonda kuchsiz
elektrolit hosil bo’lmaydi. Bularga NaCl, K2SO4,
Ca(NO3)2, CsBr va boshqa shunday tarkibga ega
bo’lgan tuzlar kiradi.
Gidroliz jarayoni tuzni hosil qilgan kislota va
asoslarninig kuchiga qarab turlicha borishi mumkin.
Kuchli asos (LiOH, NaOH, KOH, RbOH, CsOH,
Ca(OH)2, Ba(OH)2) va kuchsiz kislota (HCN, H2S, HNO2,
H2SO3, H3PO4, H2CO3, H2SiO3, HF, CH3COOH,
HCOOH)dan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizlanganda,
eritma kuchli asos hisobiga ishqoriy muhitga ega
bo’ladi, vodorod ko’rsatkich 7 dan katta
qiymatlarni ko’rsatadi. Bu tuzlar tarkibidagi
metall kationlari kuchli asos hosil qiluvchi
bo’lganligi sababli ular suv molekulalari bilan
kuchsiz elektrolit hosil qilmaydi. Bu gidroliz
anion bo’yicha boruvchi reaksiya bo’lib, kation
gidrolizlanmaydi. Bunday gidrolizni eritmaga
kislota qo’shib kuchaytirish, ishqor qo’shib
susaytirish mumkin. Temperaturaning ortishi va
eritmaning suyultirilishi muvozanatni o’ngga
siljitadi, ya’ni gidrolizni to’liq oxirigacha borishiga olib
keladi.
Masalan: Kuchli asos - natriy gidroksid va kuchsiz
kislota - sirka kislotasi o’rtasidagi gidroliz jarayonining
molekulyar reaksiya tenglamasi quyidagicha:
CH3COONa + H2O CH3COOH + NaOH
reaksiyasining ionli tenglamasi:
CH3COO-+ Na+ + H2O CH3COOH + Na+ + OH-
reksiyasining qisqa ionli tenglamasi:
CH3COO-+ H2O CH3COOH + OH-
Ko’p negizli kislotalardan hosil bo’lgan tuzlarda gidroliz
bosqichma-bosqich amalga oshadi.
Masalan: ikki negizli karbonat kislotasining va bir
negizli natriy gidroksi bilan hosil qilgan tuzining gidrolizi
ikki bosqichda ro’y beradi.
I bosqich. Molekulyar tenglama:
Na2CO3 + H2O NaOH + NaHCO3
To’la ionli tenglama:
2Na+ + CO3
2-+ H2O Na+ + OH- + Na+ + HCO3
-
Qisqa ionli tenglama:
CO3
2- + H2O OH- + HCO-
3
II bosqich:
NaHCO3 + H2O NaOH+ H2CO3
HCO3
- + H2O OH-+ H2CO3
Lekin keltirilgan modda gidrolizi, asosan birinchi
bosqichda boradi. Ikkinchi bosqich juda kuchsiz boradi. Uni
hisobga olmasak to’g’ri boradi. Sababi, I va II bosqichlarda
OH- ionlari konsentratsiyasining ortib borishi II bosqich
muovzanatini chap tomonga siljitadi.
3. Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan
tuzlar eriganda gidrolizga uchraydi.
Kuchsiz asos (NH4OH, Mg(OH)2, Cu(OH)2,
Fe(OH)2, Fe(OH)3, Co(OH)2, Ni(OH)2, Cr(OH)3,
Zn(OH)2, Pb(OH)2, Sn(OH)2, Bi(OH)2) va kuchli kislota
(HCl, HBr, HJ, HClO4, H2SO4, HNO3)lardan hosil
bo’lgan tuzlar gidrolizlanganad eritma kuchli kislota
hisobiga kislotali muhitga ega bo’ladi, ya’ni vodorod
ko’rsatkichi 7 dan kichik qiymatlarni ko’rsatadi. Bu
gidroliz kation bo’yicha boruvchi reaksiya bo’lib,
aniongidrolizda ishtirok etmaydi. Bu gidrolizni to’liq
ohirigacha yetkazish uchun temperaturani oshirish,
eritmani suyultirish yoki eritmaga biroz ishqor qo’shish
kerak.
Gidrolizni to’xtatish uchun esa eritmaga kislota
qo’shish zarur.
Masalan: kuchsiz asos - ammoniy gidroksid va
kuchli kislota xlorid kislotasi o’rtasidagi gidroliz
jarayonining reaksiya tenglamasi quyidagicha:
NH4Cl + H2O NH4OH + HCl
NH4
+ + H2O NH4OH + H+
Ko’p negizli asoslardan hosil bo’lgan tuzlarda
gidroliz bosqichma-bosqich amalga oshadi.
Masalan: ikki negizli rux gidroksid va bir negizli xlorid
kislotasidan hosil bo’lgan tuzning gidrolizi ikki bosqichda ro’y beradi.
I bosqich.
ZnCl2 + H2O ZnOHCl + HCl
Zn2+ + H2O ZnOH + + H+
II bosqich.
ZnOHCl+ H2O Zn(OH)2 + HCl
ZnOH+ + H2O Zn(OH)2 + H+
Odatdagi temperaturada temir-III xlorid (FeCl3) bosqichli
gidrolizlanadi. Eritma qizdirilganda gidroliz jarayoni tezlashib,
temirdigidroksixlorid (Fe(OH)Cl2) va
