Tuzlar gidrolizi

Yuklangan vaqt

2025-09-05

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

27

Faytl hajmi

1,1 MB


Tuzlar gidrolizi Tuzlar gidrolizi Logotip
Reja: 1.Tuzlar gidrolizi haqida tushuncha. 2. Kuchli asos kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar. 3. Kuchsiz asos kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar. 4. Kuchsiz asos kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar. 5. Gidrolizlanish darajasi. Tuzlar gidrolizining amaliy ahamiyati. Reja: 1.Tuzlar gidrolizi haqida tushuncha. 2. Kuchli asos kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar. 3. Kuchsiz asos kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar. 4. Kuchsiz asos kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar. 5. Gidrolizlanish darajasi. Tuzlar gidrolizining amaliy ahamiyati. Logotip
1. Tuzlar gidrolizi haqida tushuncha. Tuzlarni ko’p hollarda asos va kislotalar orasidagi reaksiya natijasida hosil bo’lgan mahsulotlar deb qarash mumkun. Ma’lumki, kislota va asoslar dissotsilanish darajasi jihatdan, ya’ni kuchli va kuchsiz elektrolit ekanligi bilan bir-biridan farq qiladi. Shunga muvofiq, ulardan hosil bo’lgan tuz ionlari suvda eritilganda ionlarga ajralib, suvning tarkibiy qisimlari H+ va OH-bilan reaksiyaga kirishadi. Tuzlar bilan suv orasida sodir bo’ladigan almashinish reaksiyalari tuzlar gidrolizi deb ataladi. “Gidro” grekcha so’z bo’lib, suv, “lizis”- ajralish degan ma’noni anglatadi. 1. Tuzlar gidrolizi haqida tushuncha. Tuzlarni ko’p hollarda asos va kislotalar orasidagi reaksiya natijasida hosil bo’lgan mahsulotlar deb qarash mumkun. Ma’lumki, kislota va asoslar dissotsilanish darajasi jihatdan, ya’ni kuchli va kuchsiz elektrolit ekanligi bilan bir-biridan farq qiladi. Shunga muvofiq, ulardan hosil bo’lgan tuz ionlari suvda eritilganda ionlarga ajralib, suvning tarkibiy qisimlari H+ va OH-bilan reaksiyaga kirishadi. Tuzlar bilan suv orasida sodir bo’ladigan almashinish reaksiyalari tuzlar gidrolizi deb ataladi. “Gidro” grekcha so’z bo’lib, suv, “lizis”- ajralish degan ma’noni anglatadi. Logotip
Shuning uchun moddalarni suv ishtirokida tarkibiy qismlarga parchalanishi reaksiyalarni bazan umumlashtirib gidrolitik reaksiyalar deb ham ataladi. Agar erituvchi suvdan boshqa modda (spirt, benzol, atseton, ammiak va h.k.) bo’lsa, bunday jarayon solvoliz deyiladi. Tuz hosil bo’lishida qatnashadigan kislota va asoslarning kuchli va kuchsiz bo’lishiga qarab mahsulot turi to’rtta bo’lishi mumkun: 1. Kuchli kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuzlar. 2. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar. 3. Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tizlar. 4. Kuchli kislota va kuchli asoslardan hosil bo’lgan tuzlar. Tuzlar gidrolizi jarayoni 3 xil holatda sodir bo’ladi. Shuning uchun moddalarni suv ishtirokida tarkibiy qismlarga parchalanishi reaksiyalarni bazan umumlashtirib gidrolitik reaksiyalar deb ham ataladi. Agar erituvchi suvdan boshqa modda (spirt, benzol, atseton, ammiak va h.k.) bo’lsa, bunday jarayon solvoliz deyiladi. Tuz hosil bo’lishida qatnashadigan kislota va asoslarning kuchli va kuchsiz bo’lishiga qarab mahsulot turi to’rtta bo’lishi mumkun: 1. Kuchli kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuzlar. 2. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar. 3. Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tizlar. 4. Kuchli kislota va kuchli asoslardan hosil bo’lgan tuzlar. Tuzlar gidrolizi jarayoni 3 xil holatda sodir bo’ladi. Logotip
Logotip
Logotip
2. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar suvda eriganda gidrolizga uchraydi. Tuz suvda eriganda u suv molekulalari bilan reaksiyaga kirishib, yomon dissotsiyalanadigan modda hosil qiadi, ya’ni gidroliz natijasidaeritmadagi gidroksid va vodorod ionlarini miqdori keskin o’zgaradi, ya’ni eritmaning vodorod ko’rsatkichi qiymati, muhit o’zgaradi. Bu o’zgarish har qanday tuz gidrolizining mehanizmini tushunishda, gidroliz tenglamasini tuzishda, gidroliz reaksiyasdan amaliyotda foydalanishda asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. Tuzlar gidrolizining mehanizmi tuz tarkibiga kirgan metall kationi va kislota qoldig’i anionining tabiatiga, qutblanuvchanligiga bog’liq bo’ladi. 2. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar suvda eriganda gidrolizga uchraydi. Tuz suvda eriganda u suv molekulalari bilan reaksiyaga kirishib, yomon dissotsiyalanadigan modda hosil qiadi, ya’ni gidroliz natijasidaeritmadagi gidroksid va vodorod ionlarini miqdori keskin o’zgaradi, ya’ni eritmaning vodorod ko’rsatkichi qiymati, muhit o’zgaradi. Bu o’zgarish har qanday tuz gidrolizining mehanizmini tushunishda, gidroliz tenglamasini tuzishda, gidroliz reaksiyasdan amaliyotda foydalanishda asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. Tuzlar gidrolizining mehanizmi tuz tarkibiga kirgan metall kationi va kislota qoldig’i anionining tabiatiga, qutblanuvchanligiga bog’liq bo’ladi. Logotip
Agar ion qanchalik ko’p qutblansa gidroliz shunchalik tez va to’liq boradi. Kuchli asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizlanmaydi, chunki bu jarayonda kuchsiz elektrolit hosil bo’lmaydi. Bularga NaCl, K2SO4, Ca(NO3)2, CsBr va boshqa shunday tarkibga ega bo’lgan tuzlar kiradi. Gidroliz jarayoni tuzni hosil qilgan kislota va asoslarninig kuchiga qarab turlicha borishi mumkin. Kuchli asos (LiOH, NaOH, KOH, RbOH, CsOH, Ca(OH)2, Ba(OH)2) va kuchsiz kislota (HCN, H2S, HNO2, H2SO3, H3PO4, H2CO3, H2SiO3, HF, CH3COOH, HCOOH)dan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizlanganda, Agar ion qanchalik ko’p qutblansa gidroliz shunchalik tez va to’liq boradi. Kuchli asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizlanmaydi, chunki bu jarayonda kuchsiz elektrolit hosil bo’lmaydi. Bularga NaCl, K2SO4, Ca(NO3)2, CsBr va boshqa shunday tarkibga ega bo’lgan tuzlar kiradi. Gidroliz jarayoni tuzni hosil qilgan kislota va asoslarninig kuchiga qarab turlicha borishi mumkin. Kuchli asos (LiOH, NaOH, KOH, RbOH, CsOH, Ca(OH)2, Ba(OH)2) va kuchsiz kislota (HCN, H2S, HNO2, H2SO3, H3PO4, H2CO3, H2SiO3, HF, CH3COOH, HCOOH)dan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizlanganda, Logotip
eritma kuchli asos hisobiga ishqoriy muhitga ega bo’ladi, vodorod ko’rsatkich 7 dan katta qiymatlarni ko’rsatadi. Bu tuzlar tarkibidagi metall kationlari kuchli asos hosil qiluvchi bo’lganligi sababli ular suv molekulalari bilan kuchsiz elektrolit hosil qilmaydi. Bu gidroliz anion bo’yicha boruvchi reaksiya bo’lib, kation gidrolizlanmaydi. Bunday gidrolizni eritmaga kislota qo’shib kuchaytirish, ishqor qo’shib susaytirish mumkin. Temperaturaning ortishi va eritmaning suyultirilishi muvozanatni o’ngga eritma kuchli asos hisobiga ishqoriy muhitga ega bo’ladi, vodorod ko’rsatkich 7 dan katta qiymatlarni ko’rsatadi. Bu tuzlar tarkibidagi metall kationlari kuchli asos hosil qiluvchi bo’lganligi sababli ular suv molekulalari bilan kuchsiz elektrolit hosil qilmaydi. Bu gidroliz anion bo’yicha boruvchi reaksiya bo’lib, kation gidrolizlanmaydi. Bunday gidrolizni eritmaga kislota qo’shib kuchaytirish, ishqor qo’shib susaytirish mumkin. Temperaturaning ortishi va eritmaning suyultirilishi muvozanatni o’ngga Logotip
siljitadi, ya’ni gidrolizni to’liq oxirigacha borishiga olib keladi. Masalan: Kuchli asos - natriy gidroksid va kuchsiz kislota - sirka kislotasi o’rtasidagi gidroliz jarayonining molekulyar reaksiya tenglamasi quyidagicha: CH3COONa + H2O  CH3COOH + NaOH reaksiyasining ionli tenglamasi: CH3COO-+ Na+ + H2O  CH3COOH + Na+ + OH- reksiyasining qisqa ionli tenglamasi: CH3COO-+ H2O  CH3COOH + OH- Ko’p negizli kislotalardan hosil bo’lgan tuzlarda gidroliz bosqichma-bosqich amalga oshadi. siljitadi, ya’ni gidrolizni to’liq oxirigacha borishiga olib keladi. Masalan: Kuchli asos - natriy gidroksid va kuchsiz kislota - sirka kislotasi o’rtasidagi gidroliz jarayonining molekulyar reaksiya tenglamasi quyidagicha: CH3COONa + H2O  CH3COOH + NaOH reaksiyasining ionli tenglamasi: CH3COO-+ Na+ + H2O  CH3COOH + Na+ + OH- reksiyasining qisqa ionli tenglamasi: CH3COO-+ H2O  CH3COOH + OH- Ko’p negizli kislotalardan hosil bo’lgan tuzlarda gidroliz bosqichma-bosqich amalga oshadi. Logotip
Masalan: ikki negizli karbonat kislotasining va bir negizli natriy gidroksi bilan hosil qilgan tuzining gidrolizi ikki bosqichda ro’y beradi. I bosqich. Molekulyar tenglama: Na2CO3 + H2O  NaOH + NaHCO3 To’la ionli tenglama: 2Na+ + CO3 2-+ H2O  Na+ + OH- + Na+ + HCO3 - Qisqa ionli tenglama: CO3 2- + H2O  OH- + HCO- 3 II bosqich: NaHCO3 + H2O  NaOH+ H2CO3 HCO3 - + H2O  OH-+ H2CO3 Masalan: ikki negizli karbonat kislotasining va bir negizli natriy gidroksi bilan hosil qilgan tuzining gidrolizi ikki bosqichda ro’y beradi. I bosqich. Molekulyar tenglama: Na2CO3 + H2O  NaOH + NaHCO3 To’la ionli tenglama: 2Na+ + CO3 2-+ H2O  Na+ + OH- + Na+ + HCO3 - Qisqa ionli tenglama: CO3 2- + H2O  OH- + HCO- 3 II bosqich: NaHCO3 + H2O  NaOH+ H2CO3 HCO3 - + H2O  OH-+ H2CO3 Logotip
Lekin keltirilgan modda gidrolizi, asosan birinchi bosqichda boradi. Ikkinchi bosqich juda kuchsiz boradi. Uni hisobga olmasak to’g’ri boradi. Sababi, I va II bosqichlarda OH- ionlari konsentratsiyasining ortib borishi II bosqich muovzanatini chap tomonga siljitadi. Lekin keltirilgan modda gidrolizi, asosan birinchi bosqichda boradi. Ikkinchi bosqich juda kuchsiz boradi. Uni hisobga olmasak to’g’ri boradi. Sababi, I va II bosqichlarda OH- ionlari konsentratsiyasining ortib borishi II bosqich muovzanatini chap tomonga siljitadi. Logotip
Logotip
Logotip
3. Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar eriganda gidrolizga uchraydi. Kuchsiz asos (NH4OH, Mg(OH)2, Cu(OH)2, Fe(OH)2, Fe(OH)3, Co(OH)2, Ni(OH)2, Cr(OH)3, Zn(OH)2, Pb(OH)2, Sn(OH)2, Bi(OH)2) va kuchli kislota (HCl, HBr, HJ, HClO4, H2SO4, HNO3)lardan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizlanganad eritma kuchli kislota hisobiga kislotali muhitga ega bo’ladi, ya’ni vodorod ko’rsatkichi 7 dan kichik qiymatlarni ko’rsatadi. Bu gidroliz kation bo’yicha boruvchi reaksiya bo’lib, aniongidrolizda ishtirok etmaydi. Bu gidrolizni to’liq ohirigacha yetkazish uchun temperaturani oshirish, eritmani suyultirish yoki eritmaga biroz ishqor qo’shish kerak. 3. Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar eriganda gidrolizga uchraydi. Kuchsiz asos (NH4OH, Mg(OH)2, Cu(OH)2, Fe(OH)2, Fe(OH)3, Co(OH)2, Ni(OH)2, Cr(OH)3, Zn(OH)2, Pb(OH)2, Sn(OH)2, Bi(OH)2) va kuchli kislota (HCl, HBr, HJ, HClO4, H2SO4, HNO3)lardan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizlanganad eritma kuchli kislota hisobiga kislotali muhitga ega bo’ladi, ya’ni vodorod ko’rsatkichi 7 dan kichik qiymatlarni ko’rsatadi. Bu gidroliz kation bo’yicha boruvchi reaksiya bo’lib, aniongidrolizda ishtirok etmaydi. Bu gidrolizni to’liq ohirigacha yetkazish uchun temperaturani oshirish, eritmani suyultirish yoki eritmaga biroz ishqor qo’shish kerak. Logotip
Gidrolizni to’xtatish uchun esa eritmaga kislota qo’shish zarur. Masalan: kuchsiz asos - ammoniy gidroksid va kuchli kislota xlorid kislotasi o’rtasidagi gidroliz jarayonining reaksiya tenglamasi quyidagicha: NH4Cl + H2O  NH4OH + HCl NH4 + + H2O  NH4OH + H+ Ko’p negizli asoslardan hosil bo’lgan tuzlarda gidroliz bosqichma-bosqich amalga oshadi. Gidrolizni to’xtatish uchun esa eritmaga kislota qo’shish zarur. Masalan: kuchsiz asos - ammoniy gidroksid va kuchli kislota xlorid kislotasi o’rtasidagi gidroliz jarayonining reaksiya tenglamasi quyidagicha: NH4Cl + H2O  NH4OH + HCl NH4 + + H2O  NH4OH + H+ Ko’p negizli asoslardan hosil bo’lgan tuzlarda gidroliz bosqichma-bosqich amalga oshadi. Logotip
Masalan: ikki negizli rux gidroksid va bir negizli xlorid kislotasidan hosil bo’lgan tuzning gidrolizi ikki bosqichda ro’y beradi. I bosqich. ZnCl2 + H2O  ZnOHCl + HCl Zn2+ + H2O  ZnOH + + H+ II bosqich. ZnOHCl+ H2O  Zn(OH)2 + HCl ZnOH+ + H2O  Zn(OH)2 + H+ Odatdagi temperaturada temir-III xlorid (FeCl3) bosqichli gidrolizlanadi. Eritma qizdirilganda gidroliz jarayoni tezlashib, temirdigidroksixlorid (Fe(OH)Cl2) va Masalan: ikki negizli rux gidroksid va bir negizli xlorid kislotasidan hosil bo’lgan tuzning gidrolizi ikki bosqichda ro’y beradi. I bosqich. ZnCl2 + H2O  ZnOHCl + HCl Zn2+ + H2O  ZnOH + + H+ II bosqich. ZnOHCl+ H2O  Zn(OH)2 + HCl ZnOH+ + H2O  Zn(OH)2 + H+ Odatdagi temperaturada temir-III xlorid (FeCl3) bosqichli gidrolizlanadi. Eritma qizdirilganda gidroliz jarayoni tezlashib, temirdigidroksixlorid (Fe(OH)Cl2) va Logotip
temir-III-gidroksid (Fe(OH)3) hosil bo’ladi: I bosqich: FeCl3 + H2O  Fe(OH)Cl2 + HCl Fe3+ + H2O  Fe(OH)2+ + H+ (muhit kislotali) II bosqich: Fe(OH)Cl2 + H2O  Fe(OH)2Cl + HCl Fe(OH)2+ + H2O  Fe(OH)2 + + H+ III bosqich: Fe(OH)2Cl + H2O  Fe(OH)3 + HCl Fe(OH)2 2++ H2O  Fe(OH)3 + H+ temir-III-gidroksid (Fe(OH)3) hosil bo’ladi: I bosqich: FeCl3 + H2O  Fe(OH)Cl2 + HCl Fe3+ + H2O  Fe(OH)2+ + H+ (muhit kislotali) II bosqich: Fe(OH)Cl2 + H2O  Fe(OH)2Cl + HCl Fe(OH)2+ + H2O  Fe(OH)2 + + H+ III bosqich: Fe(OH)2Cl + H2O  Fe(OH)3 + HCl Fe(OH)2 2++ H2O  Fe(OH)3 + H+ Logotip