Ilmiybaza.uz UGLEVODLAR VA ULARNING TIRIK ORGANIZMDAGI AHAMIYATI Reja: 1. Karbonsuvlar. Ularning ahamiyati va funksiyalari 2. Karbonsuvlarning klassifikatsiyasi va nomenklaturasi. 3. Monosaxaridlaning tuzilishi. 4. Disaxaridlarning tuzilishi 5. Polisaxaridlarning tuzlishi Ilmiybaza.uz Monosaxaridlarni tarkibida karbonil (aldegid) yoki keton guruh tutuvchi ko’p atomli spirtlarning hosilalari desa bo’ladi. Agar karbonil guruh zanjirning chekka qismida joylashgan bo’lsa, bu monosaxarid aldegid hisoblanib, aldoza, boshqa har qanday joylashuv holatida bo’lganda esa keton hisoblanib, ketoza deb nomlanadi. Glitseraldegid va dioksiatsetonlar karbonsuvlarning eng oddiy vakillari hisoblanadi: Glitseraldegid Dioksiatseton Monosaxaridlarning stereokimyosi. Dioksiatsetondan tashqari barcha monosaxaridlar asimmetrik karbon atomiga: aldotriozalarda bitta markaziy karbon atomi, aldotetrozalarda-ikkita, aldopentozalarda-uchta, aldogeksozalarda-to’rtta va h.k. ega bo’ladi. Ketozalarda aldozalarga nisbatan shu xil uglerod sonida asimmetrik karbon atomi bitttadanga kam bo’ladi. Shunday qilib, ketotriozadioksiatsetonda asimmetrik karbon atomi bo’lmaydi. Monosaxaridlarning umumiy stereoizomerlari sonini quyidagi tenglamaga binoan hisoblab topish mumkin: N=2n. Bu yerda: N- stereoizomerlar soni, n- asimmetrik karbon atomlari soni. Demak, glitseraldegidda bitta asimmetrik karbon atomi bo’lganligi uchun, ikkita stereoizomerga ega bo’ladi: D-glitseraldegid L-glitseraldegid Ilmiybaza.uz Aldogeksozalar to’rtta asimmetrik karbon atomiga ega va ularning stereoizomerlari 24=16 bo’lib, ulardan biri, masalan, glyukoza hisoblanadi. Aldotetrozalar va aldopentozalar uchun o’zaro mos holda izomerlar soni 22=4 va 23=8 ga teng bo’ladi. Monosaxaridlarning izomerlari D- va L-shakllarda (D- va L- konfiguratsiyalarda) bo’ladi. Tabiiy geksozalar-glyukoza, fruktoza, mannoza va galaktozalar asosan D- qatorga kiradi. Ma‘lumki, tabiiy monosaxaridlar optik faollikka ega. Molekulasida asimmetrik karbon atomi bo’lgan birikmalar (jumladan, monosaxaridlar ham) qutblangan nurni burish qobiliyatiga ega bo’ladi. Agar qutblangan nurni o’ng tomonga bursa musbat (+), qarama-qarshi tomonga bursa, manfiy (‒) belgi bilan belgilanadi. Masalan, D-glitseraldegid qutblangan nurni o’ng tomonga buradi, ya‘ni u D-aldotrioza hisoblanadi. Lekin asimmetrik karbon atomi tomonidan belgilanadigan qutblangan nurni burish yo’nalishini oldindan bilib bo’lmaydi. Stereokimyoviy konfiguratsiyali D-qatorga mansub monosaxaridlar, qutblangan nurni chapga burishi ham mumkin. Masalan, tabiiy glyukoza nurni o’ng tomonga buradigan, tabiiy fruktoza esa chap tomonga buradigan bo’ladi. Shuningdek, monosaxaridlarning yarim atsetal shakllari ham uchraydi. Har qanday monosaxarid aniq fizikaviy xossalar (erish harorati, eruvchanligi va h.k.)ga ega ekanligi sababli maxsus solishtirma burish ko’rsatkichiga ega bo’ladi. Masalan, yangi tayyorlangan glyukoza eritmasini ko’rsatkichi +112,2° bo’lib, ancha o’tgandan keyin muvozanat ko’rsatkichi +52,5° ga teng bo’lib qoladi. Monosaxaridlarning solishtirma burish burchagini ancha turgandan keyin (vaqt o’tishi bilan) o’zgarishini mutarotatsiya deyiladi. Aftidan, mutoratatsiya monosaxarid molekulasi asimmetriyasini o’zgarishi va, demak, uning strukturasini transformatsiya tufayli sodir bo’ladi. Mutoratatsiya xodisasi karbonsuvning kristall preparati dastlab u yoki bu xildagi siklik (yarim atsetal) holatda bo’lishini, erish jarayonida va vaqt o’tishi bilan uning aldegid shakli orqali muvozanat yuzaga kelgunga qadar boshqa tautomer siklik shakllarga o’tishi bilan bog’liq. Masalan, suvli eritmalarda glyukoza α- va β- glukopiranoza shakllarida bo’lib, uning juda kam miqdori aldegid shaklida bo’ladi. Ilmiybaza.uz Quyida suv eritmasida glyukozaning har xil shakldagi xillarini o’zaro almashinuvi holatlari keltirilgan: Monosaxaridlar – qattiq kristall moddalar bo’lib, suvda yaxshi va organik erituvchi (spirt, efir)larda yomon eriydi (yoki umuman erimaydi). Ularning hammasi shirin ta‘mga ega, lekin ularning shirinlik darajasi bir xil emas. Agar saxarozaning shirinligini 100 % deb qabul qilinsa, bu ko’rsatkich fruktoza uchun 173 % ni, glyukoza uchun 74 % ni, ksiloza uchun 40 % ni laktoza uchun 16 % ni tashkil qilgan bo’lar edi. Barcha monosaxaridlarning suvdagi eritmalari neytral reaksiyaga ega. Monosaxaridlarning fizik va kimyoviy xossalari. Monosaxaridlar quyidagi reaksiyalarga kirishadi: 1. Yarimatsetal gidroksilga xos reaksiya. Yuqorida e‘tirof etilganidek, monosaxaridlar, asosan, yarimatsetal shaklda bo’ladi. Yarimatsetal gidroksil yuqori darajadagi reaksion qobiliyati bilan ajralib turadi va spirtlar, karbon kislotalar, Окси - шакли Ilmiybaza.uz fenollar va h.k.lar bilan almashinishi mumkin. Reaksiya mahsulotini glukozidlar deb yuritiladi: β-D-glukopiranoza Metil-β-D-glukopiranoza β-D-glukopiranozaga sirka kislota bilan ta‘sir etganda atsetillanish mahsuloti- atsetil-β-D-glukopiranoza hosil bo’ladi: β-D-glukopiranoza Atsetil-β-D-glukopiranoza Monosaxaridlarning boshqa gidroksillari ham atsetillanishi va metillanishi mumkin, lekin bu reaksiyalar ancha qiyin bo’lib o’tadi. Glukozidlarning muhim sinflari jumlasiga N-glukozidlar kiradi, ularda glukozid bog’lanish kislorod orqali emas, balki azot orqali yuz beradi. Bu moddalar monosaxaridlarning hosilasi bo’lib, ularning molekulasini glukozil qismi organik birikmaning karbonsuv tabiatiga ega bo’lmagan radikali (R)ni azoti bilan birikkan bo’ladi. Kimyoviy tuzilishi nuqtayi nazardan N-glukozidlar piranoza shaklidagina emas, balki furanoza shaklida ham, hamda α- yoki β-shakllarda bo’lishi mumkin: Ilmiybaza.uz N-glikozid (alfa shakli) N-glikozid (beta shakli) N-glikozidlarga asosan moddalar almashinuvini muhim mahsulotlari kiradi, ular nuklein kislotalari va nukleoproteinlarni, ATF, NAD, NADF, ba‘zi antibiotiklar va h.k.larni parchalanishi natijasida hosil bo’ladi. Karbonil guruhi ishtirokidagi reaksiyalar. Aldozalarni kuchsiz oksidlovchilar ishtirokida oksidlantirganda ulardan tegishli kislotalar, ya‘ni: glyukozadan glukon, mannozadan mannon, galaktozadan galakton kislotalar hosil bo’ladi. D-glukon kislota D-galakton kislota D-mannon kislota Monosaxaridlar C=O bog’i bo’yicha osongina gidridlanadi va bunda ko’p atomli (shakar) spirtlarga aylanadi. Shu yo’sinda glyukozadan sorbit, mannozadanmannit hosil bo’ladi. Fruktozaning qaytarilishidan epimerlar -D-mannit va Dsorbitlarning ekvimolar aralashmasi hosil bo’ladi, chunki bunda ikkinchi karbon atomi ham Ilmiybaza.uz asimmetrik bo’lib qoladi. Geksozaning C-6 atomidagi spirt guruhini oksidlanishidan alduron kislotalar hosil bo’ladi: D-glukuron kislota D-galakturon kislota Monosaxaridlarning fosfat kislota bilan eterifikatsiyasi moddalar almashinuvida muhim ahamiyatga ega bo’ladi: Glyukoza-1-fosfat Glyukoza-6-fosfat Hozirgi kunda biokimyoviy jarayonlarda geksoza va pentoza fosfatlar qatori geptoza fosfatlar (eng avvalo, sedogeptulozo-7-fosfat) va tetrozafosfat (eritrozo-4fosfat va boshqa) larning ahamiyati muhim ekanligi isbotlangan. Agar monosaxaridlarning gidroksil guruhlari aminoguruhlarga almashsa, aminoshakarlar hosil bo’ladi. Odam Ilmiybaza.uz va hayvonlar organizmida uchraydigan muhim aminoshakarlar jumlasiga D- glyukozamin va D-galaktozaminlar kiradi: D-glyukozamin D-galaktozamin Aminoshakarlar hayvonlar va o’simliklarning mukopolisaxaridlari tarkibiga kiradi, ular xilma-xil glikoprotein va glikolipidlarning komponentlari hisoblanadi. Monosaxaridlarning alohida vakillari Triozalar (C3H6O3). Asosiy vakillari glitseraldegid va dioksiatseton hisoblanadi, ular organizmda erkin holda uchramaydi. Triozalarning fosforli efirlari hayvonlar, o’simliklar organizmida va bakteriyalarda monosaxaridlarning ancha murakkab oraliq mahsulotlari sifatida, shuningdek, o’simliklarda fotosintez, bakteriyalarda xemosintez jarayonlarida hosil bo’ladi. Tetrozalar (C4H8O4). Tetrozalar orasida D- eritroza muhim ahamiyatga ega bo’lib, u fotosintez va pentozafosfat siklida oraliq mahsulot sifatida hosil bo’ladi. Uning spirti-eritrit tarzida suv o’tlari va lishayniklarda uchraydi. Pentozalar (C5H10O5). Pentoza vakillari organizmda erkin holda kamdan kam (siydik, o’simliklarning yashil qismida) uchraydi, ko’pincha ular murakkab karbonsuvlar va boshqa organik birikmalar tarkibiga kiradi, shuningdek, karbonsuvlar metabolizmining oraliq mahsulotlari sifatida hosil bo’ladi. D-Riboza va D-Dezoksiriboza. Pentozani bu vakillari nuklein kislotalar va erkin nukleotidlar tarkibida uchraydi. Ribozani qaytarilish mahsuloti – ribitol ba‘zi vitaminlar va fermentlarning nooqsil tabiatli qismini asosi hisoblanadi. L-Arabinoza. Bu pentoza Ilmiybaza.uz tabiatda keng uchraydi, u gemitsellyuloza, pektin moddalari, yelimlarning tarkibida bo’ladi. U bakteriyalarning polisaxaridlari tarkibiga kiradi, shuningdek, u erkin holda ko’p miqdorda meva ist‘emol qilganda siydik tarkibida (alimentar pentonuriya) uchraydi. D-arabinoza qator bakteriyalarning polisaxaridlari tarkibiga kiradi va ba‘zi o’simlik glukozidlarining komponenti hisoblanadi. D-Ksiloza ‒ o’simlik shakari – o’simliklarda erkin holda, lekin ancha miqdorda gemitsellyuloza, o’simlik yelimlari tarkibida uchraydi. Ksiloza somon, kepak, daraxt qipig’i, paxta qipig’i va, ayniqsa, makkajo’xori so’tasida (12 %gacha) bo’lib, shu mahsulotlardan qandolat sanoati uchun ajratib olinadi. Ksiloza spirti – ksilitdan qand kasalligiga va semirishga chalinganlarni ovqatlantirishdasaxarozani o’rniga foydalaniladi. Ksiloza odamlar, hayvonlar va mikroorganizmlarning glikoproteinlari tarkibida uchraydi. Yashil o’simliklar, mikroorganizmlarning tarkibida ketopentozalardan D-ribuloza va Dksilulozalarning borligi aniqlangan. Geksozalar (C6H12O6). Geksozalarning vakillari tabiatda erkin holatda uchraydi va barcha tirik organizmlarning hayotida muhim ahamiyatga ega. D-Glyukoza (uzum shakari, dekstroza) o’simliklarning yashil qismlari, urug’lari, har xil meva va rezavor mevalar, asal, hayvon va odam qoni tarkibida (sog’lom odamda 0,07 dan 0,11 mg %gacha) erkin holda uchraydi. Glyukoza ko’p polisaxaridlarning va ko’p glukozidlarning tarkibiga kiradi. D- Fruktoza (meva shakari, levuleza). Bu shakar erkin holda o’simliklarning yashil qismi, gullarning nektari, mevalar, asal tarkibida uchraydi. D-Galaktoza - disaxaridlar laktoza va melibioza, trisaxarid rafinoza, oligosaxaridlardan staxioza va qator o’simlik, shuningdek, hayvon tabiatli II tartibli polisaxaridlar tarkibiga kiradi. D-Mannoza o’simliklarda yuqori molekulyar polisaxaridlar-yelimlar, gemitsellyulozalar tarkibida uchraydi. Odam va hayvonlar organizmida glikoproteinlar tarkibida, mikroorganizmlarda esa ba‘zi kapsula polisaxaridlari tarkibida uchraydi. Bundan tashqari monodezoksigeksozalar va didezoksigeksozalari va ularning hosilalari uchraydi, ular yurak glukozidlarining struktura komponentlari hisoblanadi. Shuningdek, bu karbonsuvlarning hosilalari bakteriyalarning glikolipidlari va ba‘zi antibiotiklarning tarkibida ham bo’ladi. Geptozalar (C7H14O7). Bu monosaxaridlar tabiatda xilma-xil turlarga mansub Ilmiybaza.uz organizmlar tarkibida uchraydi. Masalan, o’simliklardan D-sedigeptuloza, Dmannogeptuloza va h.k.lar ajratib olingan. Sedigeptuloza fotosintez jarayonida va pentoza fosfat siklida fosfat efir shaklida oraliq mahsulot sifatida hosil bo’ladi. Oligo- va polisaxaridlar, xossalari va ularning ahamiyati Oligosaxaridlar. Disaxaridlar. Oligosaxaridlar tarkibida 2 tadan 10 tagacha monosaxarid qoldiqlari bo’lib, ular bir- biri bilan glukozid bog’lar yordamida birikkan bo’ladi. Oligosaxaridlar suvda yaxshi eriydi, shirin ta‘mga ega. Tarkibidagi oddiy shakarlarning soniga qarab oligosaxaridlar di-, tri-, tetra- va h.k. saxaridlarga bo’linadi. Oligosaxaridlarni nomlashni bir necha tamoyillari mavjud. Ular orasida trivial va ilmiy nomlash muhim ahamiyatga ega, masalan, laktozani- β-Dgalaktopiranozil-(1→4)-α-D- glukopiranoza; saxarozani–α-D-glyukopiranozil(1→2) -β-D-fruktofuranoza deb nomlanadi. Oligosaxaridlar orasida tabiatda keng tarqalgani disaxaridlar hisoblanadi. Ba‘zi disaxaridlar bir xil geksoza qoldiqlaridan tashkil topgan. Masalan, maltoza, sellobioza va tregalozalar gidroliz natijasida glyukozagacha parchalanadi, ularning farqlanuvchi jihatlari tarkibidagi glyukoza har xil izomerga mansubligi (α- shakli maltozada, β-shakli sellobiozada), shuningdek, bir-biri bilan birikishi har xil bo’lganligidadir (maltoza va tregaloza). Disaxaridlar kimyoviy xossalariga ko’ra: qaytaruvchi disaxaridlar va qaytarmovchi disaxaridlarga bo’linadi. Birinchilariga maltoza, laktoza va sellobiozalar kirsa, ikkinchilariga – saxaroza va tregalozalar kiradi. Qaytaruvchi disaxaridlarda bitta erkin poluatsetal gidroksili bo’lgani sababli Feling suyuqligini qaytarish qobiliyatiga ega bo’ladi. Ularning suvli eritmalarida mutoratatsiya kuzatiladi. Maltoza tipidagi disaxarid molekulasi α- va β-shakldagi aralashma tarzida mavjud bo’ladi, bu shakllarni kristall holatda alohida ajratib olish mumkin. Maltoza (α-D-glukopiranozil-(1→4) -α-D-glukopiranoza) kraxmalni amilaza ta‘sirida fermentativ gidrolizi natijasida hosil bo’ladi. Undirilgan bug’doy maysasi (solod) yoki shu maysaning ekstraktida bo’ladi, shundan kelib chiqib nomini solod (sumalak) shakari nomi bilan yuritiladi. Sharqda yashovchi xalqlarning sumalak Ilmiybaza.uz tayyorlash va iste‘mol qilishga oid minglab yillik an‘analari aynan shu shakardan foydalinish bilan bog’liq. Maltoza (α-D-glukopiranozil-(1→4) -α-D-glukopiranoza) Sellobioza – (β-D-glikopiranozil-(1→4) - β–D-glukopirinoza) klechatka (sellyuloza)ning asosiy struktura birligini tashkil qiladi. Sellobiozaning asosi βshakldagi glyukoza qoldiqlaridan iborat: Sellobioza (β-D-glikopiranozil-(1→4) -β–D-glukopirinoza) Sellyulozani gidrolizlaganda (kislotali, ishqoriy va va fermentativ) dastlab sellobioza, keyinchalik β-glyukoza qoldiqlari hosil bo’ladi. Laktoza (β- Dgalaktopiranozil-(1→4) -α-D-glukopiranoza) ko’p miqdorda sutning tarkibida (sut shakari) bo’ladi, uni aynan shu mahsulotdan ajratib olinadi. Masalan, qoramol sutida uning ulushi 4-5,5% ni, ayol sutida esa 5,5-8,4% ni tashkil qiladi. Yuksak o’simliklarda laktoza kam uchraydi, ba‘zi o’simliklarning changdon naychalarida topilgan. Ilmiybaza.uz Laktoza (β-D-galaktopiranozil-(1→4) -α-D-glukopiranoza) Qaytarmovchi disaxaridlar tarkibida erkin glukozid gidroksil yo’q va ular mutarotatsiya qobiliyatiga ega bo’lmaydi. Buni glukozid bog’lanish uchun yarimatsetal gidroksilning glukozid bog’ hosil qilish uchun sarflanganligi sababli yuz beradi deb tushintirish mumkin. Saxaroza - (alfa-D-glukopiranozil-(1→2)-beta- D-fruktofuranozid) – o’simliklarda juda ko’p uchraydi. U o’simliklarning barglari, poyasi, ildizlari, mevalari, tuganaklarida bo’ladi. Shakar qamishi, qand lavlagisi kabi o’simliklarda yig’iladi va bu o’simliklar saxarozani sanoat miqyosida olish uchun xomashyo vazifasini bajaradi. Saxaroza (α-D-glukopiranozil-(1→2)-β-D-fruktofuranoza) Tregaloza – (α-D-glukopironozil-(1→1)-α-fruktofuranozid) zamburug’lar, suv o’tlarida uchraydi. Bu disaxarid ko’p hasharotlar gemolimfasining karbonsuvi hisoblanadi. Trisaxaridlardan tabiatda raffinoza, gentsianoza va meletsitozalar uchraydi. Bu trisaxaridlar o’simliklarda zaxira karbonsuv sifatidagi vazifani, ba‘zi o’simliklarda shakarlarning transport shakli (raffinoza) vazifasini bajaradi yoki ular o’simlik bitlari va boshqa o’simlik barglarining so’ruvchi hasharotlarini ekskretlari Ilmiybaza.uz (meletsitoza) hisoblanadi. Raffinoza g’o’za chigiti tarkibida uchraydi. Tabiatda karbonsuvlarning asosiy massasi yuqori molekulyar birikmalarpolisaxaridlar tarzida uchraydi. Ular gomopolisaxaridlarga va geteropolisaxaridlarga bo’linadi. Ularning birinchilari bir xil tipdagi monosaxaridlardan tashkil topgan bo’lsa, ikkinchilari ikki yoki undan ziyod tipdagi monosaxaridlardan tashkil topadi. Polisaxaridlarni organizmda bajaradigan biologik funksiyasiga bog’liq holda zaxiraviy va strukturaviy xillarga ajratiladi. Shuningdek, polisaxarid zanjirining glukozid bog’lari tavsifiga qarab ipsimon va tarmoqlangan (shoxlangan) polisaxaridlarga bo’lish mumkin. Kraxmal. Kimyoviy jihatdan individual modda emas, u 96,1 97,6 % polisaxarid (amiloza va amilopektin)dan 0,2 dan 0,7 % gacha mineral moddalardan, asosan fosfatlar tashkil topgan. Kraxmalning umumiy formulasi (C6H10O5)n. Kraxmal tarkibi 10-30 %- amilozadan va 70-90 % -amilopektindan tashkil topgan. Kraxmalning amiloza qismi glyukoza molekulalarini ipsimon tarzda α- 1,4- bog’lari yordamida birikishidan hosil bo’ladi: Amilaza molekulasi Amilopektinning shoxlanishi ancha murakkab tuzilishga ega, unda 1-, 4bog’lar qatori, zanjirlararo α-1,6- bog’lar ham uchraydi: Ilmiybaza.uz Amilopektin molekulasi Odatda, amiloza molekulasida 1000 ga yaqin glyukoza qoldiqlari bir-biri bilan birikkan bo’ladi, amilopektinning alohida olingan molekulasi xuddi shu xildagi birliklarning yigirma-o’ttiztasidan tashkil topgan. Kraxmalning molekulyar massasi 105-107 Da ga teng. Qisman gidrolizlaganda kraxmal: amilo-, eritro-, axro- va maltodekstrinlargacha parchalanadi. Gidrolizni davom ettirilsa, u maltoza va αD- glyukozagacha parchalanadi. Kraxmal odam uchun eng muhim ovqat mahsuloti hisoblanadi, uning bug’doy uni tarkibidagi miqdori 75-80 %ni, kartoshka tuganagida esa 25 % ni tashkil qiladi. Glikogen odam va hayvonlarning eng muhim energetik zaxirasi hisoblanadi. Uning miqdori jigarda (10 % gacha) va mushakda (0,4-2,0 %) eng ko’p bo’ladi. U shuningdek, zamburug’larda, ba‘zi yuksak o’simliklarda (makkajo’xori) va mikroorganizmlarda uchraydi. Glikogen α-D-glukopiranoza qoldiqlaridan tashkil topgan shoxlangan polimer bo’lib, uning ipsimon qismlari α-1,4bog’lardan, shoxlangan qismlari esa – α-1,6- bog’lardan tashkil topgan bo’ladi. Amilopektindan farqli o’laroq amilopektindagi shoxlangan tarmoqlar nuqtasi o’rtacha har 20 ta glyukoza qoldig’dan keyin kelsa, glikogenda α-1,6-tipdagi bog’lanish har 8-12 ta glyukoza qoldig’idan keyin keladi. Glikogen molekulasini yuqori darajada shoxlanishi uning kompaktligini ham ta‘minlaydi (20-rasm). 20-rasm. Glikogen molekulasini sxematik tuzilishi. а b Ilmiybaza.uz a – α-1,4-glukozid bog„lar; b – α-1,6-glukozid bog„lar. Glikogen odam va hayvonlarning barcha organ va to’qimalarida uchraydi, lekin yuqorida keltirilganidek jigar va mushaklarda eng ko’p miqdorda bo’ladi. Glikogenning molekulyar og’irligi 105-108 Da va undan ziyod bo’ladi. Sellyuloza (kletchatka) - o’simlik dunyosining eng keng tarqalgan strukturaviy polisaxaridi hisoblanadi. Biosferadagi organik tavsifli karbon birikmalarini 50 % dan ziyod qismi klechatka hisobiga to’g’ri keladi. Shuningdek, bakteriyalar va tuban o’simliklar tarkibida ham uchraydi. Yog’ochning 50 %, paxta tolasini deyarli 100 % sellyulozadan tashkil topgan. Sellyuloza ipsimon tuzilishga ega, u β-D- glukopiranoza qoldiqlarini bir-biri bilan 1→4- bog’lar yordamida birikishidan hosil bo’ladi. Bu ipsimon molekulalar, odatda, bir-biriga parallel joylagan bo’lib, ular vodorod bog’lari yordamida mikrofibrillarni hosil qiladi. Sellyulozani qisman gidrolizlaganda disaxarid sellobtoza, to’liq gidrolizlaganda - β-D-glyukoza hosil bo’ladi. Sellyulozani molekulyar og’irligi 3·105 dan 2·106 Da gacha, glukozid qoldiqlarning soni esa, 2·103 dan 1,1·104 gacha bo’ladi. Mikrofibrillar ular bilan uchraydagan: gemitsellyuloza, lignin, pektin moddalari bilan birgalikda o’simliklarning juda murakkab, ko’p qavatli tuzilishga ega bo’lgan hujayra po’stlarini hosil qiladi. Sellyulozani amaliy ahamiyati juda katta. U gazmol, qog’oz, sun‘iy ipak, ba‘zi plastik massalar va portlovchi moddalar, emulgatorlar, himoyalovchi kolloidlar va h.k.larning asosiy massasini tashkil qiladi. Klechatka oshqozon-ichak yo’lidagi fermentlar yordamida hazmlanmaydi, chunki odamlarda uni parchalaydigan β-glukozidaza bo’lmaydi. Shu bilan birgalikda aytish o’rinliki, ovqat tarkibida klechatkaning miqdorini optimal miqdorda bo’lgani ma‘quldir, chunki u axlatning shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Inulin. Bu polisaxarid polifruktozanlar guruhiga kiradi. Inulin fruktoza qoldiqlaridan tashkil topgan. U yer noki, georgina, artishoklarning tugan Materiallarni mustahkamlash uchun savollar: 1. Karbonsuvlar qayerda uchraydi? 2. Karbonsuvlar qanday funksiyalarni bajaradi? Ilmiybaza.uz 3. Karbonsuvlarning tasnifi va nomenklaturasi. 4. Karbonsuvlar qanday tuzilishga ega? 5. Monosaxaridlarning stereoizomerlari sonini hisoblash uchun qanday formuladan foydalaniladi? 6. Trioza va tetrozalar nechtadan stereoizomerga ega? 7. Pentozalar va geksozalar nechtadan stereoizomerga ega? 8. Yarim atsetal gidroksilga xos reaksiyalar. Karbonil guruhga xos reaksiyalar