Umumiy akmeologiya va tadbiqiy akmeologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

35,2 KB


Umumiy akmeologiya va tadbiqiy akmeologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari REJA: 1.Akmeologiya fanining inson hayotidagi o‘ziga xos tomonlari. 2.Akmeshaxs tushunchasi mazmuni. Inson yadrosining qanday qadriyatli yo‘nalishlar va munosabatlar tashkil etishi hamda qanday qobiliyatlari va bilim,o‘quv, ko‘nikmalarining qanday zaxirasi katta bo‘lganda uning faoliyat subekti sifatida tavsiflab berilishiga ham bog‘liqdir. Akmeologiya makro, mezo, mikromuhitlar (davlat, jamiyat ta’lim va mehnat tamoyillari, oila va boshqalar bilan) hamda tashqi sharoitlarning insonga ta ‘sirining mexanizmlari va natijalarini qadamma-qadam kuzatib boradi. Akmeologiya inson rivojida o‘tadigan eng muhim bosqichning xususiyatlarini har tomonlama yoritib beradi. Yetuklikning induvidual kartinasining turli omillari, o‘ziga xos harakatini tushuntirar ekan, insonlardagi o‘xshashliklar va farqlanishlarni ham belgilaydi. Yetuklik bosqichida insonning individ, shaxsiy, subektiv xususiyatlarining paydo bo‘lishi darajasini oddiy va mo‘tadil deb bo‘lmaydi. Ushbu akmeologik jarayonda «jismoniy», «ruhiy», «intellektual»xususiyatlarning o‘zaro ta ‘sirini kuzatish muhim ahamiyat kasb etadi.Insonning ontogenezidagi rivojlanish xususidagi fanning bir bo‘lagini ilmiy jamoatchilik «akte» termini bilan bog‘laydi. Yetuklik yoshidagi inson taraqqiyotini kompleks o‘rganadigan fan esa akmeologiya deb ataladi. O‘tmishdagi uzoq tarixiy madaniyatimizga nazar tashlar ekanmiz, o‘zbek xalqi insoniyatning ajralmas bir qismi ekanini, ushbu zaminda ko‘plab allomalar yetishib, Umumiy akmeologiya va tadbiqiy akmeologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari REJA: 1.Akmeologiya fanining inson hayotidagi o‘ziga xos tomonlari. 2.Akmeshaxs tushunchasi mazmuni. Inson yadrosining qanday qadriyatli yo‘nalishlar va munosabatlar tashkil etishi hamda qanday qobiliyatlari va bilim,o‘quv, ko‘nikmalarining qanday zaxirasi katta bo‘lganda uning faoliyat subekti sifatida tavsiflab berilishiga ham bog‘liqdir. Akmeologiya makro, mezo, mikromuhitlar (davlat, jamiyat ta’lim va mehnat tamoyillari, oila va boshqalar bilan) hamda tashqi sharoitlarning insonga ta ‘sirining mexanizmlari va natijalarini qadamma-qadam kuzatib boradi. Akmeologiya inson rivojida o‘tadigan eng muhim bosqichning xususiyatlarini har tomonlama yoritib beradi. Yetuklikning induvidual kartinasining turli omillari, o‘ziga xos harakatini tushuntirar ekan, insonlardagi o‘xshashliklar va farqlanishlarni ham belgilaydi. Yetuklik bosqichida insonning individ, shaxsiy, subektiv xususiyatlarining paydo bo‘lishi darajasini oddiy va mo‘tadil deb bo‘lmaydi. Ushbu akmeologik jarayonda «jismoniy», «ruhiy», «intellektual»xususiyatlarning o‘zaro ta ‘sirini kuzatish muhim ahamiyat kasb etadi.Insonning ontogenezidagi rivojlanish xususidagi fanning bir bo‘lagini ilmiy jamoatchilik «akte» termini bilan bog‘laydi. Yetuklik yoshidagi inson taraqqiyotini kompleks o‘rganadigan fan esa akmeologiya deb ataladi. O‘tmishdagi uzoq tarixiy madaniyatimizga nazar tashlar ekanmiz, o‘zbek xalqi insoniyatning ajralmas bir qismi ekanini, ushbu zaminda ko‘plab allomalar yetishib, bu allomalarimizning ilmiy asarlarini tadqiq etar ekanmiz, ular a k t ye , akmeologiya tushunchalariga yaqin iboralami qo‘llaganlarining guvohi bo‘lamiz. Tarixiy davr Akmeshaxsga berilgan nomlar Antik davr Akmeinson, buyuk inson. O‘rta asrlar «Valiulloh», «qibla», «qutb», «g‘av s» (madadkor), «avtod» (ustunlar), «abdol» (badal qilingan), «maestro» va h.k. Yangi davr «Mutafakkir», «nuriy», «donishmand». XX asr 1. Bizning zamonamizda buyuk san’atkorlarga «usta» yoki «yulduz» deb ta’rif beriladi. 2. Buzruk olimlarga «ustoz», «ustod» degan ta’rif berilgan. 3. Keksa yoshdagi inson, agar u barchaning hurmatiga sazovor bo‘lib, el orasida obro‘-e’tiborga yerishgan va o‘zining o‘gitlari bilan boshqalarga ibrat bo‘lsa, ularni «faxriy» deb ataydilar. 4. Agarda shaxs siyosiy sohada o‘z yo‘nalishiga ega bo‘lib, jamoani o‘zining ketidan ergashtira olsa, o‘z g‘oyalariga boshqalarni ishontira olsa, bu «siyosiy arbob»ga «jamoat arbobi» deb murojaat qiladilar. 5. Pedagogika va falsafa sohasida mukammallikka erishgan Abu Nasr Forobiyga «muallimi soniy» kabi ramziy unvonlar berilgan. 6. Sport sohasida, jumladan, tennisda eng yuqori yutuqlami qo‘lga kiritganlar «birinchi raketka» deyiladi. XX1 asr Akte inson, akmeshaxs degan ta’rif berilgan. Hozirgi davrda akmeologiyaning obekti sifatida yetuk inson aqliy zukkolik, kasbiy faoliyat mahorati belgilari,omillari, cheksiz salohiyati, qobiliyati va iqtidorlari sifatida qabul qilingan. Akmeologiyada mahsuldorlik tushunchasini ochib beruvchi kasbiy faoliyat kategoriyasi k o‘rsatiladi. Shuningdek, insonning samaradorlik faoliyati uning rivojlanish apparatini tashkil qiladi. Akmeologiyada tekshiruv obekti — yetuk professional shaxs, uning rivojlanishida obektiv va subektiv omillar, shaxsiy hayoti jarayonida yuksak marralarga erishishi o‘rganiladi. Shuningdek., akmeologiya katta yoshdagi odamlaming yoshlik davrlarida ijodiy yetuk mutaxassis bo‘lib shakllanishi va o‘z kasbiy akmesiga erishish yo‘llarini o‘rganishda milliy va umumbashariy qadriyatlarga tayanadi. bu allomalarimizning ilmiy asarlarini tadqiq etar ekanmiz, ular a k t ye , akmeologiya tushunchalariga yaqin iboralami qo‘llaganlarining guvohi bo‘lamiz. Tarixiy davr Akmeshaxsga berilgan nomlar Antik davr Akmeinson, buyuk inson. O‘rta asrlar «Valiulloh», «qibla», «qutb», «g‘av s» (madadkor), «avtod» (ustunlar), «abdol» (badal qilingan), «maestro» va h.k. Yangi davr «Mutafakkir», «nuriy», «donishmand». XX asr 1. Bizning zamonamizda buyuk san’atkorlarga «usta» yoki «yulduz» deb ta’rif beriladi. 2. Buzruk olimlarga «ustoz», «ustod» degan ta’rif berilgan. 3. Keksa yoshdagi inson, agar u barchaning hurmatiga sazovor bo‘lib, el orasida obro‘-e’tiborga yerishgan va o‘zining o‘gitlari bilan boshqalarga ibrat bo‘lsa, ularni «faxriy» deb ataydilar. 4. Agarda shaxs siyosiy sohada o‘z yo‘nalishiga ega bo‘lib, jamoani o‘zining ketidan ergashtira olsa, o‘z g‘oyalariga boshqalarni ishontira olsa, bu «siyosiy arbob»ga «jamoat arbobi» deb murojaat qiladilar. 5. Pedagogika va falsafa sohasida mukammallikka erishgan Abu Nasr Forobiyga «muallimi soniy» kabi ramziy unvonlar berilgan. 6. Sport sohasida, jumladan, tennisda eng yuqori yutuqlami qo‘lga kiritganlar «birinchi raketka» deyiladi. XX1 asr Akte inson, akmeshaxs degan ta’rif berilgan. Hozirgi davrda akmeologiyaning obekti sifatida yetuk inson aqliy zukkolik, kasbiy faoliyat mahorati belgilari,omillari, cheksiz salohiyati, qobiliyati va iqtidorlari sifatida qabul qilingan. Akmeologiyada mahsuldorlik tushunchasini ochib beruvchi kasbiy faoliyat kategoriyasi k o‘rsatiladi. Shuningdek, insonning samaradorlik faoliyati uning rivojlanish apparatini tashkil qiladi. Akmeologiyada tekshiruv obekti — yetuk professional shaxs, uning rivojlanishida obektiv va subektiv omillar, shaxsiy hayoti jarayonida yuksak marralarga erishishi o‘rganiladi. Shuningdek., akmeologiya katta yoshdagi odamlaming yoshlik davrlarida ijodiy yetuk mutaxassis bo‘lib shakllanishi va o‘z kasbiy akmesiga erishish yo‘llarini o‘rganishda milliy va umumbashariy qadriyatlarga tayanadi. Akmeologiya jamiyatdagi ijtimoiy hodisalarni o‘rganar ekan,insonlarning turli davr va sharoitlarda barqaror hayot yaratish uchun kurashi, mavjud qiyinchiliklarni yengib o‘tishi, bunyodkorlikda o‘zini ifodalash, ezgulikka intilish va erishishning yo‘nalishini, bunday faoliyatning ichki mexanizmlarini yoritib beruvchi fandir. Ushbu ma’noda akmeologiya insonning o‘z manfaatlarini k o‘zlab tutgan murakkab mashaqqatli tanlov yo‘lini ifodalab beradi. Bu borada taniqli faylasuf olim Xatima Shayxova: «Akmeologiya — zamonaviy yangi fan. Uning muhim vazifasi muayyan kasb-korlikning yuksak pog‘onaga ko‘tarilishidagi turli jihatlarini o‘rganishdir. Akmeologiyaning mazmun-mohiyati — insonning har bir kasb-hunarni bilim orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi,o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolot­ ga erishishni o‘rganishdan iborat», deydi. Bizningcha esa, akmeologiya tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy mahoratning yuksak muvaffaqiyatga erishish haqidagi fandir va insonning yetuklik bosqichida rivojlanish qonunlari va mexanizmini hamda asosan bundanda yuksakrok darajalarni egallash fenomenologyasini o‘rganadi. Akmeologiya fan sifatida nafaqat alohida shaxs, balki millat va xalqning tarixiy yo‘lini ham tahlil etar ekan, turli madaniyatlar to‘qnashuvida dunyoga mislsiz daho, mashhur olim i mutafakkirlar yetishib chiqishini tadqiq etishda davom etmoqda. Ushbu atama biror kasbga, biror bir sohaga mehr qo‘yib, bilim va tajribaga tayanib, maqsad sari intilib yashashni bildiradi. Akmeologiyadagi asosiy iboralardan biri «akmeologik moyillik» bo‘lib, ushbu tushuncha shaxsning intiluvchaniik qobiliyatini anglatadi.Akmeologiyaning maznum-mohiyati — insonning har bir kasb-hunami ilm-bilim orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi ham da ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, m a’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishishi jihatlarini fanlar bilan uyg‘unlikda o‘rganishdan iboratdir. Akmeologiya jamiyatdagi ijtimoiy hodisalarni o‘rganar ekan,insonlarning turli davr va sharoitlarda barqaror hayot yaratish uchun kurashi, mavjud qiyinchiliklarni yengib o‘tishi, bunyodkorlikda o‘zini ifodalash, ezgulikka intilish va erishishning yo‘nalishini, bunday faoliyatning ichki mexanizmlarini yoritib beruvchi fandir. Ushbu ma’noda akmeologiya insonning o‘z manfaatlarini k o‘zlab tutgan murakkab mashaqqatli tanlov yo‘lini ifodalab beradi. Bu borada taniqli faylasuf olim Xatima Shayxova: «Akmeologiya — zamonaviy yangi fan. Uning muhim vazifasi muayyan kasb-korlikning yuksak pog‘onaga ko‘tarilishidagi turli jihatlarini o‘rganishdir. Akmeologiyaning mazmun-mohiyati — insonning har bir kasb-hunarni bilim orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi,o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolot­ ga erishishni o‘rganishdan iborat», deydi. Bizningcha esa, akmeologiya tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy mahoratning yuksak muvaffaqiyatga erishish haqidagi fandir va insonning yetuklik bosqichida rivojlanish qonunlari va mexanizmini hamda asosan bundanda yuksakrok darajalarni egallash fenomenologyasini o‘rganadi. Akmeologiya fan sifatida nafaqat alohida shaxs, balki millat va xalqning tarixiy yo‘lini ham tahlil etar ekan, turli madaniyatlar to‘qnashuvida dunyoga mislsiz daho, mashhur olim i mutafakkirlar yetishib chiqishini tadqiq etishda davom etmoqda. Ushbu atama biror kasbga, biror bir sohaga mehr qo‘yib, bilim va tajribaga tayanib, maqsad sari intilib yashashni bildiradi. Akmeologiyadagi asosiy iboralardan biri «akmeologik moyillik» bo‘lib, ushbu tushuncha shaxsning intiluvchaniik qobiliyatini anglatadi.Akmeologiyaning maznum-mohiyati — insonning har bir kasb-hunami ilm-bilim orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi ham da ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, m a’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishishi jihatlarini fanlar bilan uyg‘unlikda o‘rganishdan iboratdir. Akmeologiya kishining jamiyatda munosib o‘rnini topishga intilishi, ijtimoiy mavqeyiga, yuksaklikka intilishi deganidir.Akmeologik izchillik, ya’ni mukammallik cho‘qqisiga intilish, bu — inson hayotining ajralmas xususiyati bo‘lib, bu ibora orqali shaxsiy, kasbiy rivojlanish va o‘z-o‘zini takomillashtirishga moyillik anglatiladi. Bunday izchillik insonning ijodiy potensialida va kasbiy m ahoratida o‘z ifodasini topadi. Akmeologik izchillik inson hayot-m amotining ontologik atributidir, ya’ni insonning tug‘ilganidan toki umrining oxirigacha bo‘lgan individual rivoj­ lanish. yo‘lini qamrab oladi. Akmeologiya aynan shu jihati bilan jamiyats’hunoslik va insonshunoslik fanlari bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri boglanib ketadi. Akmeologiyaning ijtimoiy bilimlar bilan aloqasi uning tarixiy va madaniy ildizlarini o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday ta ‘kid akmeologiyaning falsafa bilan o‘zaro bog‘liqligida yaqqol ko‘zga tashlariadi. Bunday aloqa ikki yo‘nalishda amalga oshadi — birinchidan bu, dunyoqarashga oid tom on bo‘lsa, ikkinchidan, metodologik tomonni tashkil etadi. Akmeologiya inson kasbiy faoliyati doirasidagi professionallik va ijodiylikning akte shaklining rivojlanishi uchun zarur qonuniyatlarni o‘rganuvchifan boigani uchun «akmeologiya» atamasining mazmuni, mohiyati insonshunos olimlar tomonidan turli bahs va munozaralarni keltirib chiqarmoqda. Buning boisi, birinchidan, akmeologiya sohasida ilk davrlarda asosan pedagoglar, psixologlar tomonidan chop etilgan ilmiy asarlar, etika ixtisosligi bo‘yicha himoya qilinayotgan nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari fanning u yoki bu jihatlarinigina qamrab olganligi sababli ayrim tushunmovchiliklarni keltirib chiqardi. Ikkinchidan, akmeologiyaning tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy mahoratning yuksak takomiliga erishishi,insonning yetuklik bosqichida rivojlanish qonunlari va mexanizmi hamda bundanda yuksakroq darajalarni egallash fenomenologiyasini o‘rganishi, ya’ni biron kasbga, sohaga astoydil mehr qo‘yib, bilim va tajribaga tayanib, maqsad sari intilib yashashini bildirishi hamda akmeologiyadagi asosiy iboralardan biri «akmeologik moyillik» iborasi ekanligining fanlar integratsiyasi kesimida kompleks o‘rganilmaganligidadir. Akmeologiya kishining jamiyatda munosib o‘rnini topishga intilishi, ijtimoiy mavqeyiga, yuksaklikka intilishi deganidir.Akmeologik izchillik, ya’ni mukammallik cho‘qqisiga intilish, bu — inson hayotining ajralmas xususiyati bo‘lib, bu ibora orqali shaxsiy, kasbiy rivojlanish va o‘z-o‘zini takomillashtirishga moyillik anglatiladi. Bunday izchillik insonning ijodiy potensialida va kasbiy m ahoratida o‘z ifodasini topadi. Akmeologik izchillik inson hayot-m amotining ontologik atributidir, ya’ni insonning tug‘ilganidan toki umrining oxirigacha bo‘lgan individual rivoj­ lanish. yo‘lini qamrab oladi. Akmeologiya aynan shu jihati bilan jamiyats’hunoslik va insonshunoslik fanlari bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri boglanib ketadi. Akmeologiyaning ijtimoiy bilimlar bilan aloqasi uning tarixiy va madaniy ildizlarini o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday ta ‘kid akmeologiyaning falsafa bilan o‘zaro bog‘liqligida yaqqol ko‘zga tashlariadi. Bunday aloqa ikki yo‘nalishda amalga oshadi — birinchidan bu, dunyoqarashga oid tom on bo‘lsa, ikkinchidan, metodologik tomonni tashkil etadi. Akmeologiya inson kasbiy faoliyati doirasidagi professionallik va ijodiylikning akte shaklining rivojlanishi uchun zarur qonuniyatlarni o‘rganuvchifan boigani uchun «akmeologiya» atamasining mazmuni, mohiyati insonshunos olimlar tomonidan turli bahs va munozaralarni keltirib chiqarmoqda. Buning boisi, birinchidan, akmeologiya sohasida ilk davrlarda asosan pedagoglar, psixologlar tomonidan chop etilgan ilmiy asarlar, etika ixtisosligi bo‘yicha himoya qilinayotgan nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari fanning u yoki bu jihatlarinigina qamrab olganligi sababli ayrim tushunmovchiliklarni keltirib chiqardi. Ikkinchidan, akmeologiyaning tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy mahoratning yuksak takomiliga erishishi,insonning yetuklik bosqichida rivojlanish qonunlari va mexanizmi hamda bundanda yuksakroq darajalarni egallash fenomenologiyasini o‘rganishi, ya’ni biron kasbga, sohaga astoydil mehr qo‘yib, bilim va tajribaga tayanib, maqsad sari intilib yashashini bildirishi hamda akmeologiyadagi asosiy iboralardan biri «akmeologik moyillik» iborasi ekanligining fanlar integratsiyasi kesimida kompleks o‘rganilmaganligidadir. Shu bois ham, fikrimizcha, akmeologiyani faqat shaxs kasbiy faoliyatining psixologik va pedagogik jihatlarini tadqiq etish inson resurslarining barcha imkoniyatlarini kompleks tarzda o‘rganish yo‘lida yetarli emasligini alohida qayd etish maqsadga muvofiq, deb o‘ylaymiz. Aytib o‘tish kerakki, inson qancha ko‘p bilim olsa, u barkamollikka erishadi va unda yaxshilik, bag‘rikenglik, mehr-muhabbat, uzoqni ko‘ra olish va tezkor fikrlash, his-tuyg‘ular ko‘proq shakllanadi. Akmeologiya shuning uchun ham «Intilganga tole yor», «Xudo yorlaqagan» kasb-korga erishish qonunlari va mexanizmlarini o‘rganmoqda. Akmeologiyada hal etish lozim bo‘lgan muammolardan biri inson va ijtimoiy muhitning tavsiflaridagi bir-biri bilan o‘zaro aloqasini ochib berish hisoblanadi.Chunki iqtidorli yoshlar har bir jamiyatning asosiy ijtimoiy-axloqiy qudratini, salohiyatini, kelajagini belgilaydigan kuch- qudrat hisoblanadi. Unga shaxslarning kichik va katta jamoalarini misol keltirish mumkin: boshqaruv guruhlari, sport jamoalari, ishlab chiqarish birlashmalari, siyosiy partiyalar, etnoslar, elatlar, davlatlar va boshqalar ularning rivojlanish va o‘z-o‘zini rivojlanish qonuniyatlari va mexanizmlarini qidirish, tahlil etish natijasi bo‘lib, uiarning akmega erishishlari bo‘lib xizmat qiladi. Bu holatda ular kutgan cho‘qqilar yoki ularning akmesi asosiy fenomen bo‘lib chiqadi. Ularni umumiy, xususiy alohida xarakteristikalari maqsadga yo‘nalgan, tarzda ketma-ketlikda ochib boriladi va bayou etiladi. Binobarin, bular insonlar jamoasida kelib chiqqan obektiv va subektiv omillar o‘zgarishlarini o‘rganish chog‘ida sodir bo‘ladi. Masala konkret ravishda qo‘yiladi va yechiladi.Avrim tadqiqotchilar shaxsni fuqaro, umr yo‘ldoshi, ota-ona va ma’lum konkret sohaning mutaxassisi sifatida shakllanganiga qarata «katta yoshdagi»lik tushunchasini «etuklik» tushunchasining sinonimi sifatida tahlil etadilar. Bu esa, turli tarmoq olimlarimng ilmiy munozaralariga sabab bo‘lmoqda. Avstriyalik shifokor Frans Iosif Gayll (1758—1828) inson xarakteri va uning intellektual qobiliyatlarini bosh suyak chanog‘i (frenos)dagi bo‘rtiqlar va botiqlar joylashuvi ham da turmush tarzining kechishi bilan chambarchas bog‘liq, deb hisoblaydi. Olimning fikriga ko‘ra, insonning ilk yoshlik davrida mavjud frenologik xarita turmush tarzi ta ‘sirida o‘zgarishi mumkin. Akmeologiyada yetuklik Shu bois ham, fikrimizcha, akmeologiyani faqat shaxs kasbiy faoliyatining psixologik va pedagogik jihatlarini tadqiq etish inson resurslarining barcha imkoniyatlarini kompleks tarzda o‘rganish yo‘lida yetarli emasligini alohida qayd etish maqsadga muvofiq, deb o‘ylaymiz. Aytib o‘tish kerakki, inson qancha ko‘p bilim olsa, u barkamollikka erishadi va unda yaxshilik, bag‘rikenglik, mehr-muhabbat, uzoqni ko‘ra olish va tezkor fikrlash, his-tuyg‘ular ko‘proq shakllanadi. Akmeologiya shuning uchun ham «Intilganga tole yor», «Xudo yorlaqagan» kasb-korga erishish qonunlari va mexanizmlarini o‘rganmoqda. Akmeologiyada hal etish lozim bo‘lgan muammolardan biri inson va ijtimoiy muhitning tavsiflaridagi bir-biri bilan o‘zaro aloqasini ochib berish hisoblanadi.Chunki iqtidorli yoshlar har bir jamiyatning asosiy ijtimoiy-axloqiy qudratini, salohiyatini, kelajagini belgilaydigan kuch- qudrat hisoblanadi. Unga shaxslarning kichik va katta jamoalarini misol keltirish mumkin: boshqaruv guruhlari, sport jamoalari, ishlab chiqarish birlashmalari, siyosiy partiyalar, etnoslar, elatlar, davlatlar va boshqalar ularning rivojlanish va o‘z-o‘zini rivojlanish qonuniyatlari va mexanizmlarini qidirish, tahlil etish natijasi bo‘lib, uiarning akmega erishishlari bo‘lib xizmat qiladi. Bu holatda ular kutgan cho‘qqilar yoki ularning akmesi asosiy fenomen bo‘lib chiqadi. Ularni umumiy, xususiy alohida xarakteristikalari maqsadga yo‘nalgan, tarzda ketma-ketlikda ochib boriladi va bayou etiladi. Binobarin, bular insonlar jamoasida kelib chiqqan obektiv va subektiv omillar o‘zgarishlarini o‘rganish chog‘ida sodir bo‘ladi. Masala konkret ravishda qo‘yiladi va yechiladi.Avrim tadqiqotchilar shaxsni fuqaro, umr yo‘ldoshi, ota-ona va ma’lum konkret sohaning mutaxassisi sifatida shakllanganiga qarata «katta yoshdagi»lik tushunchasini «etuklik» tushunchasining sinonimi sifatida tahlil etadilar. Bu esa, turli tarmoq olimlarimng ilmiy munozaralariga sabab bo‘lmoqda. Avstriyalik shifokor Frans Iosif Gayll (1758—1828) inson xarakteri va uning intellektual qobiliyatlarini bosh suyak chanog‘i (frenos)dagi bo‘rtiqlar va botiqlar joylashuvi ham da turmush tarzining kechishi bilan chambarchas bog‘liq, deb hisoblaydi. Olimning fikriga ko‘ra, insonning ilk yoshlik davrida mavjud frenologik xarita turmush tarzi ta ‘sirida o‘zgarishi mumkin. Akmeologiyada yetuklik tushunchasi ko‘plab obektiv va subektiv jarayonlar va holatlaming o‘zaro murakkab aloqadorlik natijasi bo‘lib, insonning shaxsiy hayoti,ijodkorligi, ishbilarmonlik qobiliyati, novatorlik xususiyatlarini ham qamrab oladi. Akmeshaxsning yetuklik darajasi, mohiyati tabiiy, ijtimoiy, gumanitar va texnikaviy fanlar bilan yaqin aloqadorlikda kompleks ochib beriladi. Umuman olganda, hozirgi globallashuv davrida jamiyatimiz o‘zining yuksak rivojlanish nuqtasi, fuqarolik jamiyatini barpo yetishga yaqinlashmoqda. Bu esa ayni paytda akmeologiyaning asosiy kategoriyalaridan mukammallik, yuksaklik, oliy daraja kabi tushunchalar kundalik turmushda ishlatilib kelingan bo‘lsa-da,ijtimoiy- falsafiy va axloqiy nuqtayi nazardan maxsus ilmiy tadqiqot sifatida to‘la o‘rganilmagan. Xulosa o‘rnida shuni e’tirof etish lozimki, insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida yuksaklik va mukammallikka intilish kishini soglom turmush tarzi yo‘laklaridan o‘tishga undaydi. Zero, sog‘lom turmush tarzi muvaffaqiyailar va yutuqlar asnosida maydonga keladi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, akmeologiyaning asosiy mazmun- mohiyati — insonning har bir kasb-hunarni ilm-bilim orqali chuqur egallashi, uning jam iyat rivoji, millat ravnaqi,turmush farovonligi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy,siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta ‘sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini,kasb-hunar sohasidagi burch va m as’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishish jihat­larini fanlar bilan uyg‘unlikda o‘rganishdan iborat bo‘lib, u insonning ijtimoiy-iqtisodiy, m a’naviy dunyosida yuksakroq cho‘qqilarga, kasbiy kamolotda mukammallik bosqichiga erishish muammolarini o‘rganadi., deya olamiz .Akmeolog mutaxassislar shaxsning yuksak professionalizmi va ijodiy mahorati muammolarining oqilona yechimini muhim inson resurslaridan foydalanishda deb bilmoqdalar. Bu degani, ular integrativ-kompleks o‘rganish muhimlik g‘oyasini ilgari suradilar. Bizning fikrimizcha, faqatgina kasbiy yuksaklikka erishish g‘oyasi bilan chegaralanish muammoning yechimiga olib kelishi mushkul.Akademik B.G.Ananevning ilmiy maktabida inson ontogenezjda uning taraqqiyotini belgilovchi vositalarni yoritishda kompleks yondashuv qo‘llaniladi. Shunga ko‘ra tushunchasi ko‘plab obektiv va subektiv jarayonlar va holatlaming o‘zaro murakkab aloqadorlik natijasi bo‘lib, insonning shaxsiy hayoti,ijodkorligi, ishbilarmonlik qobiliyati, novatorlik xususiyatlarini ham qamrab oladi. Akmeshaxsning yetuklik darajasi, mohiyati tabiiy, ijtimoiy, gumanitar va texnikaviy fanlar bilan yaqin aloqadorlikda kompleks ochib beriladi. Umuman olganda, hozirgi globallashuv davrida jamiyatimiz o‘zining yuksak rivojlanish nuqtasi, fuqarolik jamiyatini barpo yetishga yaqinlashmoqda. Bu esa ayni paytda akmeologiyaning asosiy kategoriyalaridan mukammallik, yuksaklik, oliy daraja kabi tushunchalar kundalik turmushda ishlatilib kelingan bo‘lsa-da,ijtimoiy- falsafiy va axloqiy nuqtayi nazardan maxsus ilmiy tadqiqot sifatida to‘la o‘rganilmagan. Xulosa o‘rnida shuni e’tirof etish lozimki, insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida yuksaklik va mukammallikka intilish kishini soglom turmush tarzi yo‘laklaridan o‘tishga undaydi. Zero, sog‘lom turmush tarzi muvaffaqiyailar va yutuqlar asnosida maydonga keladi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, akmeologiyaning asosiy mazmun- mohiyati — insonning har bir kasb-hunarni ilm-bilim orqali chuqur egallashi, uning jam iyat rivoji, millat ravnaqi,turmush farovonligi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy,siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta ‘sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini,kasb-hunar sohasidagi burch va m as’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishish jihat­larini fanlar bilan uyg‘unlikda o‘rganishdan iborat bo‘lib, u insonning ijtimoiy-iqtisodiy, m a’naviy dunyosida yuksakroq cho‘qqilarga, kasbiy kamolotda mukammallik bosqichiga erishish muammolarini o‘rganadi., deya olamiz .Akmeolog mutaxassislar shaxsning yuksak professionalizmi va ijodiy mahorati muammolarining oqilona yechimini muhim inson resurslaridan foydalanishda deb bilmoqdalar. Bu degani, ular integrativ-kompleks o‘rganish muhimlik g‘oyasini ilgari suradilar. Bizning fikrimizcha, faqatgina kasbiy yuksaklikka erishish g‘oyasi bilan chegaralanish muammoning yechimiga olib kelishi mushkul.Akademik B.G.Ananevning ilmiy maktabida inson ontogenezjda uning taraqqiyotini belgilovchi vositalarni yoritishda kompleks yondashuv qo‘llaniladi. Shunga ko‘ra bir yosh darajasidan ikkinchisiga o‘tishda inson ruhiyati va ichki dunyosida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlari kuzatganda ushbu o‘zgarishlarning sabablarini chuqurroq tushuntirish uchun nafaqat psixologiya, balki,manaviyat, axloq, falsafa, pedagogika, fiziologiya, anatomiya kabi fanlar bilan bir qatorda, iqtisod, siyosat, huquq, sotsiologiya kabi fanlarni kompleks qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Hozirda umumiy akmeologiya bilan bir qatorda insonning aniq sohalardagi faoliyatini professional shakllantirish va rivojlantirish xarakteriga ega boshqa tarm oqlar shakllanmoqda.Biz yuqorida akmeologiyaning tarkibiy bo‘linmalari haqida gapirdik. Endi uning tasnifini slayd ko‘rinishida tahlil etamiz. Umumiy akmeologiya — akmeologiya fanining predmeti va uning ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o‘rni, metodologik tamoyillari va yondashuvlari, metodlari, individ, shaxs, faoliyat subekti sifatida odamni akmeologik tushunish, insonning yoshi va rivojlanish davriyligiga akmeologik yondashuv, inson rivojlanishining cho‘qqilari — «akme»si va uning asosiy xarakteristikalarini o‘rganadi. Tadbiqiy akmeologiya - akmeologiyaning amaliy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, turli soha vakil lari yutuqlarining akmeogrammik tahlili asosida shaxsiy va professional rivojlanishining akmeologik texnologiyalari mohiyati, shaxsiy va professional rivojlanishni sifatiy baholash metodlari va miqdoriy oichovlari, shaxsiy va professional rivojlanishni takomillashtirishning akmeologik texnologiyalari asosiy turlari, shaxsiy va professional rivojlanishni tashkil etish va ularni optimal amalga oshirishda akmeologik texnologiyalar bilan ishlaydi. Akmeologiya atamasi 1928-yilda rossiyalik psixoiog N.A.Ribnikov1 tomonidan ilk bor ilmiy muomalaga kiritilgan. Inson ontogenezidan keyingi bosqichlarida rivojlanib bo- radigan, yetuklik bosqichigacha shakllanadigan, individual shaxsiy va subektiv taraqqiyotida ko ‘tarilib boradigan cho ‘qqini ilmiy maktabning bu namoyondalari ko‘pincha kulminatsiya yoki optimum deb ataydilar. Insoniyat tarixida fan, madaniyat rivojlanishida tub o‘zgarish yasagan Uyg‘onish davrining akmeologik tomoni shundaki, bunda insonning o‘z-o‘zini anglash tizimi 1 HepeBeHCKMH uiKOJibHMK H cro i-ueajibi. — M.: 1916; Enorpatbuii M HX M3y^eHMe. — M.: 1920; ricHxojiorna m BbiSop npo<})eccHH. — M.: 1923; MeTOflbi n3y4eHHH pe6eHKa. — M.: 1923; riaMHTb, ee ricuxojiorHH u neflc.rorHKa. — M.-JI.. 1930; 06 oiun6Kax MTCIIHH H npiieiwax 6opb6bi c HHMH. — M.: 1939. bir yosh darajasidan ikkinchisiga o‘tishda inson ruhiyati va ichki dunyosida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlari kuzatganda ushbu o‘zgarishlarning sabablarini chuqurroq tushuntirish uchun nafaqat psixologiya, balki,manaviyat, axloq, falsafa, pedagogika, fiziologiya, anatomiya kabi fanlar bilan bir qatorda, iqtisod, siyosat, huquq, sotsiologiya kabi fanlarni kompleks qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Hozirda umumiy akmeologiya bilan bir qatorda insonning aniq sohalardagi faoliyatini professional shakllantirish va rivojlantirish xarakteriga ega boshqa tarm oqlar shakllanmoqda.Biz yuqorida akmeologiyaning tarkibiy bo‘linmalari haqida gapirdik. Endi uning tasnifini slayd ko‘rinishida tahlil etamiz. Umumiy akmeologiya — akmeologiya fanining predmeti va uning ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o‘rni, metodologik tamoyillari va yondashuvlari, metodlari, individ, shaxs, faoliyat subekti sifatida odamni akmeologik tushunish, insonning yoshi va rivojlanish davriyligiga akmeologik yondashuv, inson rivojlanishining cho‘qqilari — «akme»si va uning asosiy xarakteristikalarini o‘rganadi. Tadbiqiy akmeologiya - akmeologiyaning amaliy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, turli soha vakil lari yutuqlarining akmeogrammik tahlili asosida shaxsiy va professional rivojlanishining akmeologik texnologiyalari mohiyati, shaxsiy va professional rivojlanishni sifatiy baholash metodlari va miqdoriy oichovlari, shaxsiy va professional rivojlanishni takomillashtirishning akmeologik texnologiyalari asosiy turlari, shaxsiy va professional rivojlanishni tashkil etish va ularni optimal amalga oshirishda akmeologik texnologiyalar bilan ishlaydi. Akmeologiya atamasi 1928-yilda rossiyalik psixoiog N.A.Ribnikov1 tomonidan ilk bor ilmiy muomalaga kiritilgan. Inson ontogenezidan keyingi bosqichlarida rivojlanib bo- radigan, yetuklik bosqichigacha shakllanadigan, individual shaxsiy va subektiv taraqqiyotida ko ‘tarilib boradigan cho ‘qqini ilmiy maktabning bu namoyondalari ko‘pincha kulminatsiya yoki optimum deb ataydilar. Insoniyat tarixida fan, madaniyat rivojlanishida tub o‘zgarish yasagan Uyg‘onish davrining akmeologik tomoni shundaki, bunda insonning o‘z-o‘zini anglash tizimi 1 HepeBeHCKMH uiKOJibHMK H cro i-ueajibi. — M.: 1916; Enorpatbuii M HX M3y^eHMe. — M.: 1920; ricHxojiorna m BbiSop npo<})eccHH. — M.: 1923; MeTOflbi n3y4eHHH pe6eHKa. — M.: 1923; riaMHTb, ee ricuxojiorHH u neflc.rorHKa. — M.-JI.. 1930; 06 oiun6Kax MTCIIHH H npiieiwax 6opb6bi c HHMH. — M.: 1939. va uning darajalarini aniqlovchi tashkiliy tuzilmalaring turli-tumanligidadir. Bir soha akmesi, masalan, falsafa, boshqa soha va yo‘nalishlar — astronomiya, matematika, meditsina va boshqa fanlar akmesi bilan bog ‘lanib ketdi. Ayrim manbalarda akmeologiya B.G.Ananev, V.M.Bexterev, V.N.Myasishev, E.S.Kuzmin, N.V.Kuzmina, NA.Ribnikov va boshqalar tomonidan yaratilgan yangi fan, degan qaydga nazarimiz tushadi. Ammo bu kabi ta ‘rifning qanchalik to ‘g ‘ri ekanligiga albatta ilmiy nuqtayi nazardan qarash maqsadga muvofiq bo‘laredi, deb o‘ylaymiz. Sababi, akmeologiyaning asosiy rivojlanish bosqichlari tarixiy- falsafiy davrlar silsilasi bilan bog‘liq. Ya’ni, akmeologik dunyo- qarash qadimgi Yunoniston mutafakkirlari2 va zardushtiylik ta ‘limotining kitobi «Avesto», islom dinining muqaddas kitobi Qur’oni Karim, Hind eposi «Kalila va Dimna» hamda Kaykovusning «Qobusnoma» asarlarida o‘z ifodasini topgan. Bu davrda «akme» so‘zi o‘rnida «mukammallik», «oliy nasab» kabi tushunchalar ishlatilgan. Kaykovusning «Qobusnoma» asarida har bir yosh kasb-hunar yo‘lida ilm-bilim egallashi, aql-zakovatni charxlashi bilan birga eng oliy insoniy fazilatlarga ega bo‘lsagina yuksak maqsadlarga erisha olishi mumkinligi to‘g‘risida so‘z boradi. «Barcha donish va hunaming sarmoyasi, — deydi Kaykovus, «adab, tavoze, hayo, pokdillik, beozorlik, sabr va matonatdir. Fazl egasi bo ‘lay desang, so ‘zlash va so ‘zlashish san ‘atini egalla, chunki aql, idrok bilan aytilgan so‘z yoki harakat aql va hikmat ko‘zining surtnasi va do‘sti yog‘idur»3. Bizningcha, ilm-bilim va hunar egallash eng zaruriy jihat boisa, ikkinchi muhim jihat — kishilar bilan doimiy muloqotda, munosabatda bo‘lish har bir yoshdan ma’naviy, axloqiy madaniyatni chuqur egallashni talab qiladi. Inson yoshi, vazifasi, faoliyatidan qat’i nazar doimo insonlar orasida yashaydi, o‘qiydi va o‘z faoliyatini namoyon etadi. Chunki, har kim ilm-bilim egasi bo‘lsa ham, o‘z muomala, xatti- harakati va odobida xato qilsa, saodatdan, boshqalar hurmat- izzati, obro‘si va qadrlashdan mahrum bo‘ladi. Zero, mustaqil yurtimiz yoshlari yanada aqlli, dono, bilimdon, odobli, ijodiy va intellektual salohiyatga ega 2 Apucmome/ib. HuxoMaxoBa 3THKa. / CoHHHeHHH. B 4-x t. T. 4. — M.: «Mbicjib», 1983; CeneKa Jlyu,uu AHHUU. HpaBCTBCHHbie imcb.Ma k JlyuMJimo. — M.: «HayKa», 1977. 3 Kaykovus. Qobusnoma. — T.: «0‘qituvchi», 1986. 19 b. va uning darajalarini aniqlovchi tashkiliy tuzilmalaring turli-tumanligidadir. Bir soha akmesi, masalan, falsafa, boshqa soha va yo‘nalishlar — astronomiya, matematika, meditsina va boshqa fanlar akmesi bilan bog ‘lanib ketdi. Ayrim manbalarda akmeologiya B.G.Ananev, V.M.Bexterev, V.N.Myasishev, E.S.Kuzmin, N.V.Kuzmina, NA.Ribnikov va boshqalar tomonidan yaratilgan yangi fan, degan qaydga nazarimiz tushadi. Ammo bu kabi ta ‘rifning qanchalik to ‘g ‘ri ekanligiga albatta ilmiy nuqtayi nazardan qarash maqsadga muvofiq bo‘laredi, deb o‘ylaymiz. Sababi, akmeologiyaning asosiy rivojlanish bosqichlari tarixiy- falsafiy davrlar silsilasi bilan bog‘liq. Ya’ni, akmeologik dunyo- qarash qadimgi Yunoniston mutafakkirlari2 va zardushtiylik ta ‘limotining kitobi «Avesto», islom dinining muqaddas kitobi Qur’oni Karim, Hind eposi «Kalila va Dimna» hamda Kaykovusning «Qobusnoma» asarlarida o‘z ifodasini topgan. Bu davrda «akme» so‘zi o‘rnida «mukammallik», «oliy nasab» kabi tushunchalar ishlatilgan. Kaykovusning «Qobusnoma» asarida har bir yosh kasb-hunar yo‘lida ilm-bilim egallashi, aql-zakovatni charxlashi bilan birga eng oliy insoniy fazilatlarga ega bo‘lsagina yuksak maqsadlarga erisha olishi mumkinligi to‘g‘risida so‘z boradi. «Barcha donish va hunaming sarmoyasi, — deydi Kaykovus, «adab, tavoze, hayo, pokdillik, beozorlik, sabr va matonatdir. Fazl egasi bo ‘lay desang, so ‘zlash va so ‘zlashish san ‘atini egalla, chunki aql, idrok bilan aytilgan so‘z yoki harakat aql va hikmat ko‘zining surtnasi va do‘sti yog‘idur»3. Bizningcha, ilm-bilim va hunar egallash eng zaruriy jihat boisa, ikkinchi muhim jihat — kishilar bilan doimiy muloqotda, munosabatda bo‘lish har bir yoshdan ma’naviy, axloqiy madaniyatni chuqur egallashni talab qiladi. Inson yoshi, vazifasi, faoliyatidan qat’i nazar doimo insonlar orasida yashaydi, o‘qiydi va o‘z faoliyatini namoyon etadi. Chunki, har kim ilm-bilim egasi bo‘lsa ham, o‘z muomala, xatti- harakati va odobida xato qilsa, saodatdan, boshqalar hurmat- izzati, obro‘si va qadrlashdan mahrum bo‘ladi. Zero, mustaqil yurtimiz yoshlari yanada aqlli, dono, bilimdon, odobli, ijodiy va intellektual salohiyatga ega 2 Apucmome/ib. HuxoMaxoBa 3THKa. / CoHHHeHHH. B 4-x t. T. 4. — M.: «Mbicjib», 1983; CeneKa Jlyu,uu AHHUU. HpaBCTBCHHbie imcb.Ma k JlyuMJimo. — M.: «HayKa», 1977. 3 Kaykovus. Qobusnoma. — T.: «0‘qituvchi», 1986. 19 b. yetuk va mukammal shaxs bo‘lib yetishishlari uchun, eng avvalo, o‘zlarida insoniy sifatlari jo etmoqlari muhim. Xitoy manbalarining guvohlik berishicha, Sug‘diyonada o‘g‘il bola besh yoshga to‘lgach, yozuv va hisobga o‘rgatilgan, 20 yoshga kirganda biron kasb, hunarni egallagan bola savdo-sotiqni o‘rganish uchun o‘zga mamlakatlarga jo‘natilar edi. Xalifalikning yangi poytaxti Bog‘dodda 832-yili «Baytul hikma» («Donish- mandlar uyi») tashkil etilib, uning ehtiyoji uchun katta mablag‘ ajratildi. Uning qoshida ikkita rasadxona, ilmiy markaz tashkil etilib, dunyoning turli yerlaridan awallari bitilgan, ilmga oid adabiyotlar to‘plandi. Ular yunon, lotin, hind, xitoy, fors va boshqa tillardan arabchaga tarjima qilindi, o‘rganildi. Bunday ilmiy, madaniy va ma’naviy yuksalish matematika, astronomiya, geografiya kabi fanlarning yaratilish va rivojlanish davri bo‘ldi, desak, aslo adashmaymiz. Xorazmshox davlatiga xos osoyishtalik asosida moddiy ishlab chiqarish va madaniy rivojlanish jarayoni jadallashdi, shahar ha- yoti yuksala bordi. Ishlab chiqarish va hunarmandchilik turlari ko‘paydi. Tog‘ jinslarini ishlash, shishasozlik, savdo-sotiq ku- chaydi, Davlat boshqaruvi tizimida madaniyatni yaxshi ang- lagan, ilmli insonlar ko‘paydi. Bu davrga kelib san’at, ayniqsa, devoriy tasvir, haykaltaroshlik, badiiy yog‘och o‘ymakorligi ham rivojlaridi. E’tirof etish lozimki, insoniyat olami o‘zining yechilmagan jumboq va mo‘jizalari bilan tabiatning ajoyib gultoji sifatida boshqa jonli mavjudotlardan o‘z tafakkuri va aqli bilan ajralib turadi. Shu bois ham, insoniyat taraqqiyotining bosqichma-bos- qich riyojlanishiga nazar tashlasak, har bir bosqichda o‘ziga xos yangi-yangi cho‘qqilar, muvaffaqiyatlar va komillik sari intilishini kuzatishimiz mumkin: Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida inson o‘z qo‘l mehnati natijasi sifatida tanasining mukammallashishi va turli mehnat qurollarini shakllanishiga erishdi. Quldorlik tuzumi davrida qishloq xo‘jaligi va davlat boshqaruvi (siyosat)da o‘zjga xos daraja, pog ‘onalarga erishdi. Feodal boshqaruv va kapitalistik tuzumlarda inson nafaqat qishloq xojaligi, madaniyat, balki sanoat va ishlab chiqarishda (jumladan, paxtani qayta ishlash) katta muvaffaqiyatlami qo‘lga kiritdi. yetuk va mukammal shaxs bo‘lib yetishishlari uchun, eng avvalo, o‘zlarida insoniy sifatlari jo etmoqlari muhim. Xitoy manbalarining guvohlik berishicha, Sug‘diyonada o‘g‘il bola besh yoshga to‘lgach, yozuv va hisobga o‘rgatilgan, 20 yoshga kirganda biron kasb, hunarni egallagan bola savdo-sotiqni o‘rganish uchun o‘zga mamlakatlarga jo‘natilar edi. Xalifalikning yangi poytaxti Bog‘dodda 832-yili «Baytul hikma» («Donish- mandlar uyi») tashkil etilib, uning ehtiyoji uchun katta mablag‘ ajratildi. Uning qoshida ikkita rasadxona, ilmiy markaz tashkil etilib, dunyoning turli yerlaridan awallari bitilgan, ilmga oid adabiyotlar to‘plandi. Ular yunon, lotin, hind, xitoy, fors va boshqa tillardan arabchaga tarjima qilindi, o‘rganildi. Bunday ilmiy, madaniy va ma’naviy yuksalish matematika, astronomiya, geografiya kabi fanlarning yaratilish va rivojlanish davri bo‘ldi, desak, aslo adashmaymiz. Xorazmshox davlatiga xos osoyishtalik asosida moddiy ishlab chiqarish va madaniy rivojlanish jarayoni jadallashdi, shahar ha- yoti yuksala bordi. Ishlab chiqarish va hunarmandchilik turlari ko‘paydi. Tog‘ jinslarini ishlash, shishasozlik, savdo-sotiq ku- chaydi, Davlat boshqaruvi tizimida madaniyatni yaxshi ang- lagan, ilmli insonlar ko‘paydi. Bu davrga kelib san’at, ayniqsa, devoriy tasvir, haykaltaroshlik, badiiy yog‘och o‘ymakorligi ham rivojlaridi. E’tirof etish lozimki, insoniyat olami o‘zining yechilmagan jumboq va mo‘jizalari bilan tabiatning ajoyib gultoji sifatida boshqa jonli mavjudotlardan o‘z tafakkuri va aqli bilan ajralib turadi. Shu bois ham, insoniyat taraqqiyotining bosqichma-bos- qich riyojlanishiga nazar tashlasak, har bir bosqichda o‘ziga xos yangi-yangi cho‘qqilar, muvaffaqiyatlar va komillik sari intilishini kuzatishimiz mumkin: Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida inson o‘z qo‘l mehnati natijasi sifatida tanasining mukammallashishi va turli mehnat qurollarini shakllanishiga erishdi. Quldorlik tuzumi davrida qishloq xo‘jaligi va davlat boshqaruvi (siyosat)da o‘zjga xos daraja, pog ‘onalarga erishdi. Feodal boshqaruv va kapitalistik tuzumlarda inson nafaqat qishloq xojaligi, madaniyat, balki sanoat va ishlab chiqarishda (jumladan, paxtani qayta ishlash) katta muvaffaqiyatlami qo‘lga kiritdi. Sobiq turg‘unlik davrida ham insoniyat ishlab chiqarish va sanoatni texnikalashtirishga erishdi. Ko‘rinib turibdiki, insoniyat o‘z taraqqiyoti davomida faqat mukammalik sari intilib, turmush sharoitini yanada yaxshilashga harakat qilib kelgan. Hozirgi globallashuv davrida mamlakatimiz o‘zmustaqilligini qo‘lgakiritgach, jamiyatimiz o ‘zining yuksak rivojlanish nuqtasiga yaqinlashmoqda desak, aslo xato qilmaymiz. Albatta, biz yuqorida ta’kidlab o‘tgan barcha dalillar, hammaga birdek ma’lum. Ammo mukammallik, pog‘ona, daraja, yuksaklik kabi tushunchalar kundalik turmushda ishlatib kelingan bo‘lsada, uni ta ‘limot sifatida e’tirof etilmagan deyish to‘g‘riroq bo‘lar edi. Sobiq turg‘unlik davrida ham insoniyat ishlab chiqarish va sanoatni texnikalashtirishga erishdi. Ko‘rinib turibdiki, insoniyat o‘z taraqqiyoti davomida faqat mukammalik sari intilib, turmush sharoitini yanada yaxshilashga harakat qilib kelgan. Hozirgi globallashuv davrida mamlakatimiz o‘zmustaqilligini qo‘lgakiritgach, jamiyatimiz o ‘zining yuksak rivojlanish nuqtasiga yaqinlashmoqda desak, aslo xato qilmaymiz. Albatta, biz yuqorida ta’kidlab o‘tgan barcha dalillar, hammaga birdek ma’lum. Ammo mukammallik, pog‘ona, daraja, yuksaklik kabi tushunchalar kundalik turmushda ishlatib kelingan bo‘lsada, uni ta ‘limot sifatida e’tirof etilmagan deyish to‘g‘riroq bo‘lar edi.