Umumiy etikaning asoslari

Yuklangan vaqt

2025-09-07

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

121,0 KB


1 Umumiy etikaning asoslari. Reja: 1.Axloq va yurish-turish qoidalari 2. Etikaning rivojlanish tarixi. 3. Asosiy etika qoidalarining xususiyatlari. 1.Axloq va yurish-turish qoidalari Yuqorida keltirganimizdek «этика» termini qadimgi grek «этос» so’zidan kelib chiqqan bo’lib urflar, odatlar, xulq-atvorlarni bildiradi va etika fan sifatida 20 asrdan ortiqroq mavjud. Etika bu odob-axloq haqidagi fan. Odob-axloq ijtimoiy ong shakli bo’lib unda jamiyatda yashayotgan kishilarning g’oyalari, tasavvurlari, tamoillari hamda yurish-turish qoidalari o’z aksini topadi. Axloq va yurish-turish qoidalarini sinonim tariqasida qo’llash mumkin. Ma’lumki jamiyatda kishilarning yurish-turish qoidalarini tartibga soluvch turli ijtimoiy normalar mavjud bo’ladi. Bu ijtimoiy normalar ijtimoiy jamoa yoki guruhlar doirasida umumqabul qilingan qoidalar yoki, ahloq na’munalari hisoblanadi. Bu normalar jamiyatda odamlarning yurish-turishini tartibga soluvchi vosita, kelishilgan jamoaviy harakatlarni takomollashtirishga xizmat qiladi. Axloqiy normalarning mohiyatini yaxshiroq tushunush uchun boshqa ijtimoiy normalarni ko’rib chiqishimiz lozim bo’ladi. Masalan, odatlarni olaylik. Odatlar avloddan-avldga o’tib kelayotgan umumqabul qilingan va takrorlanib kelayotgan kishilarning Logotip
1 Umumiy etikaning asoslari. Reja: 1.Axloq va yurish-turish qoidalari 2. Etikaning rivojlanish tarixi. 3. Asosiy etika qoidalarining xususiyatlari. 1.Axloq va yurish-turish qoidalari Yuqorida keltirganimizdek «этика» termini qadimgi grek «этос» so’zidan kelib chiqqan bo’lib urflar, odatlar, xulq-atvorlarni bildiradi va etika fan sifatida 20 asrdan ortiqroq mavjud. Etika bu odob-axloq haqidagi fan. Odob-axloq ijtimoiy ong shakli bo’lib unda jamiyatda yashayotgan kishilarning g’oyalari, tasavvurlari, tamoillari hamda yurish-turish qoidalari o’z aksini topadi. Axloq va yurish-turish qoidalarini sinonim tariqasida qo’llash mumkin. Ma’lumki jamiyatda kishilarning yurish-turish qoidalarini tartibga soluvch turli ijtimoiy normalar mavjud bo’ladi. Bu ijtimoiy normalar ijtimoiy jamoa yoki guruhlar doirasida umumqabul qilingan qoidalar yoki, ahloq na’munalari hisoblanadi. Bu normalar jamiyatda odamlarning yurish-turishini tartibga soluvchi vosita, kelishilgan jamoaviy harakatlarni takomollashtirishga xizmat qiladi. Axloqiy normalarning mohiyatini yaxshiroq tushunush uchun boshqa ijtimoiy normalarni ko’rib chiqishimiz lozim bo’ladi. Masalan, odatlarni olaylik. Odatlar avloddan-avldga o’tib kelayotgan umumqabul qilingan va takrorlanib kelayotgan kishilarning
2 ahloq qoidalari shakllari bo’lib, ijtimoiy va madaniyat tajribalarini avloddan- avlodga o’tkazib kelish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Marosimlar bu marosimlarni o’tkazish tartib qoidalari. An’analar bu insonlarning u yoki bu jamiyatdagi vaqtlar davomida sinovlardan o’tib uzoq muddat yashab kelayotgan axloq normalari hisoblanadi. Huquq bu davlat tomonidan qabul qilinadigan va qo’riqlanadigan ahloq qoidalaridir. Din bu borliq olamni yaratguvchi Olloh haqida insonlarning tassavvuriga asoslangan insoniyat jamiyatining ruhiy- axloqiy qoidalari hisoblanadi. Jamoat taskilotlarining normalari bu ushbu jamoat tashkilotlarining o’zlari tomonidan qabul qilinadigan va ushbu tashkilotlarning ustavlarida ko’da tutilgan jamoat ta’sir choralari vositasida himoya qilinadigan muomala qoidalaridir. Ushbu yuqorida sanab o’tilganlardan farqli o’laroq, axloq normalari bu jamiyatda insonlarning yaxshilik bilan yomonlik, adolad va adolatsizlik, burch, sh’an, qadr-qimmat haqidagi tasavvurlariga muofiq holda o’rnatiladigan qoidalar hisoblanadi. Bu normalar ba’zan huquq deb ataladi va xulq-atvor qoidalarini o’zida ifodalaydi va axloqiy nuqtai nazardan olganda “yaxshi xulq- atvorlar”, “jinoiy xulq-atvorlar”, “xulq-atvorlarni tuzatish”lar deb baholanadi. Odob-axloq normalari nohuquqiy tusdagi hujjatlarda mavjud bo’ladi. Ularga turli xil kodekslar, qasamyodlar va boshqalar kiradi. Bunga misol qilib 1979 yilning dekabrida BMT Bosh Assambleyasining 34-sessiyasi tomonidan qabul qilingan huquqiy tartibotni qo’llab-quvvatlash bo’yicha rahbar xodimlarning odob-axloqi Kodeksini keltirish mumkin. Ushbu Kodeksda huquqni himoya qiluvchi organlarning, birinchinavbatda jinoyat ishi bo’yicha tergov olib borayotganlarning inson qadr-qimmatini hurmat qilish va himoyalashini, inson huquqini qo’llab quvvatlash va himoya qilishini (2-m.), oxirgi zaruratlardagina va ularga yuklatilgan vazifalarni bajarishga talab qilinadigan darajadagina kuch ishlatishni (3-m.), o’z faoliyatini amalgam oshirih davomida olingan maxfiy tusdagi ma’lumotlarni, agar o’z vazifasini bajarish yoki odilsudlov boshqacha qalab qilmasa, sir saqlashi lozimligi (4-m.), qiynash Logotip
2 ahloq qoidalari shakllari bo’lib, ijtimoiy va madaniyat tajribalarini avloddan- avlodga o’tkazib kelish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Marosimlar bu marosimlarni o’tkazish tartib qoidalari. An’analar bu insonlarning u yoki bu jamiyatdagi vaqtlar davomida sinovlardan o’tib uzoq muddat yashab kelayotgan axloq normalari hisoblanadi. Huquq bu davlat tomonidan qabul qilinadigan va qo’riqlanadigan ahloq qoidalaridir. Din bu borliq olamni yaratguvchi Olloh haqida insonlarning tassavvuriga asoslangan insoniyat jamiyatining ruhiy- axloqiy qoidalari hisoblanadi. Jamoat taskilotlarining normalari bu ushbu jamoat tashkilotlarining o’zlari tomonidan qabul qilinadigan va ushbu tashkilotlarning ustavlarida ko’da tutilgan jamoat ta’sir choralari vositasida himoya qilinadigan muomala qoidalaridir. Ushbu yuqorida sanab o’tilganlardan farqli o’laroq, axloq normalari bu jamiyatda insonlarning yaxshilik bilan yomonlik, adolad va adolatsizlik, burch, sh’an, qadr-qimmat haqidagi tasavvurlariga muofiq holda o’rnatiladigan qoidalar hisoblanadi. Bu normalar ba’zan huquq deb ataladi va xulq-atvor qoidalarini o’zida ifodalaydi va axloqiy nuqtai nazardan olganda “yaxshi xulq- atvorlar”, “jinoiy xulq-atvorlar”, “xulq-atvorlarni tuzatish”lar deb baholanadi. Odob-axloq normalari nohuquqiy tusdagi hujjatlarda mavjud bo’ladi. Ularga turli xil kodekslar, qasamyodlar va boshqalar kiradi. Bunga misol qilib 1979 yilning dekabrida BMT Bosh Assambleyasining 34-sessiyasi tomonidan qabul qilingan huquqiy tartibotni qo’llab-quvvatlash bo’yicha rahbar xodimlarning odob-axloqi Kodeksini keltirish mumkin. Ushbu Kodeksda huquqni himoya qiluvchi organlarning, birinchinavbatda jinoyat ishi bo’yicha tergov olib borayotganlarning inson qadr-qimmatini hurmat qilish va himoyalashini, inson huquqini qo’llab quvvatlash va himoya qilishini (2-m.), oxirgi zaruratlardagina va ularga yuklatilgan vazifalarni bajarishga talab qilinadigan darajadagina kuch ishlatishni (3-m.), o’z faoliyatini amalgam oshirih davomida olingan maxfiy tusdagi ma’lumotlarni, agar o’z vazifasini bajarish yoki odilsudlov boshqacha qalab qilmasa, sir saqlashi lozimligi (4-m.), qiynash
3 yoki boshqa shafqatsiz, noinsoniy yoki qadr-qimmatni taptaydigan har qanday harakatga murosasiz qarashlik lozimligi belgilab qo’yilgan. 2. Etikaning rivojlanish tarixi. Etika mohiyat haqidagi, axloqning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi, uning o’ziga xos xususiy vazifalari haqidagi fan bo’lib o’zining boy tarixiga ega. Etika fanining asoschisi bo’lib buyuk qadimgi grek faylasofi Sokrat (e.o.gi 469-399) hisoblanadi. Insoniyat tarixida buyuk etikashunoslar sifatida Platon ( e.o.gi428-328 yillar), Aristotel (e.o.gi384-322 yillar), Seneka (e.o.gi 4 yil – eramizning 65 yili), Маrk Аvreliy (121 – 180), Аvgustin Blajenniy (354 – 430), B. Spinoza (1632 – 1677), I. Каnt (1724 – 1804), А. Shopengauyer (1788 – 1860), F. Nitsshe (1844 – 1900), А. Shveytser (1875 – 1965). Odob-axloq haqida ko’plab buyuk mutaffakkurlarimiz shug’ullanishgan, qimmatli fikrlarini o’z asarlarida aytib qoldirganlar. Abu Nasr Farobiy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus ibn Iskandar, Amir Temur, Aliher Navoiylarning axloq to’g’risida aytib ketgan qimmatli fikrlari jahonshumul ahamiyatga ega boldi. Qadimgi davrlardan, eng muhimi 2500 yil oldin Qadimgi Gretsiya fanlarning rivojlangan vaqtlarda boshlab odamlarni yomon harakatlardan saqlagan axloqiy sezgi tushunchalarning mohiyati va paydo bo’lishi masalalari paydo bo’la boshladi. Insonda nima axloqiy deb atalishi to’g’risida ilmiy tushuntirishga urinishlar bo’lib o’tgan. Aynan o’sha sinfiy tsivilizatsiyaga o’tish zamonida filosofik bilimning mustaqil bir qismi sifatida qayd etih vujudga kelgan. Etikaning rivojlanish tarixini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: − etikadan oldingi, − antik etika, − o’rtaasrlar etikasi, − Yangi davr etikasi, Logotip
3 yoki boshqa shafqatsiz, noinsoniy yoki qadr-qimmatni taptaydigan har qanday harakatga murosasiz qarashlik lozimligi belgilab qo’yilgan. 2. Etikaning rivojlanish tarixi. Etika mohiyat haqidagi, axloqning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi, uning o’ziga xos xususiy vazifalari haqidagi fan bo’lib o’zining boy tarixiga ega. Etika fanining asoschisi bo’lib buyuk qadimgi grek faylasofi Sokrat (e.o.gi 469-399) hisoblanadi. Insoniyat tarixida buyuk etikashunoslar sifatida Platon ( e.o.gi428-328 yillar), Aristotel (e.o.gi384-322 yillar), Seneka (e.o.gi 4 yil – eramizning 65 yili), Маrk Аvreliy (121 – 180), Аvgustin Blajenniy (354 – 430), B. Spinoza (1632 – 1677), I. Каnt (1724 – 1804), А. Shopengauyer (1788 – 1860), F. Nitsshe (1844 – 1900), А. Shveytser (1875 – 1965). Odob-axloq haqida ko’plab buyuk mutaffakkurlarimiz shug’ullanishgan, qimmatli fikrlarini o’z asarlarida aytib qoldirganlar. Abu Nasr Farobiy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus ibn Iskandar, Amir Temur, Aliher Navoiylarning axloq to’g’risida aytib ketgan qimmatli fikrlari jahonshumul ahamiyatga ega boldi. Qadimgi davrlardan, eng muhimi 2500 yil oldin Qadimgi Gretsiya fanlarning rivojlangan vaqtlarda boshlab odamlarni yomon harakatlardan saqlagan axloqiy sezgi tushunchalarning mohiyati va paydo bo’lishi masalalari paydo bo’la boshladi. Insonda nima axloqiy deb atalishi to’g’risida ilmiy tushuntirishga urinishlar bo’lib o’tgan. Aynan o’sha sinfiy tsivilizatsiyaga o’tish zamonida filosofik bilimning mustaqil bir qismi sifatida qayd etih vujudga kelgan. Etikaning rivojlanish tarixini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: − etikadan oldingi, − antik etika, − o’rtaasrlar etikasi, − Yangi davr etikasi,
4 − zamonaviy etika. Etikadan oldingi davr. Ibtidoiy jamiyatining mulkiy tabaqalanishining yuqori bosqichini aks ettiruvchi Gomer dostonlaridayoq muhim qaramaqarshiliklar uchraydi. Bir tomondan olganda Gomer qahramonlari axloqli. Ular o’ qabilasiga tegishli, qabilasi uchun kurashadilar va bu ularning hayot mazmuni hisoblanadi. Vatan, qabila sha’ni, jangsshining shon-sharafi, do’stlik, oilaning faravonligi ularning xulq-atvorining asosini tashkil etadi. Boshqa namondan qaralganda, na “Iliada”da va ha “Odisseya” da aniq belgilaab qo’yilgan axloq Kodeksi mavjud emas-ki, unga rioya qilishlik axloqning mezoni hisoblansa. Gesiodada boshqacha holatni ko’rish mumrin, qaysikim sinfiy wivilizatsiya davriga to’g’ri keladi. Uning dostonlari axkoqiy ma’no bilan sug’orilgan. Asosiy qadriyatlar tariqasida Gesiod mehnat va adolatni ilgari suradi va uning tagida avaylab asrash, hisob kitoblilik, qonuniylikni va umuman olganda mulkni musstahkamlashga qaratadi. Antik etika. Eramizda oldingi 5 asrda falsaning inson muammolari tarafiga burilishi etikaning shakllanishida hal qiluvchi rol o’ynadi. Antik etikada ikkita asosiy yo’nalishni aytib o’tish mumkin: − birinchisi – sofistlar va axloqni inkor etuvchilar, ular axloqiy talablarning majburiyligini inkor qiladi; − ikkinchisi – qadimgi Gretsiyaning buyuk mutafakkurlari Sokrat, Platon (e.o.gi 5 asr), Аristotel (e.o.gi 4 asr), Epikur (e.o.З asr) axloq fani tariqasida etikaga asos solganlar. Sofistlar maktabining bir vakili bo’lgan - Protogor (e.o.5-4 asrlarning oxiri) fikricha axloq muayan bir davrda har bir insoniyat jamiyati uchungina bo’ladi, Logotip
4 − zamonaviy etika. Etikadan oldingi davr. Ibtidoiy jamiyatining mulkiy tabaqalanishining yuqori bosqichini aks ettiruvchi Gomer dostonlaridayoq muhim qaramaqarshiliklar uchraydi. Bir tomondan olganda Gomer qahramonlari axloqli. Ular o’ qabilasiga tegishli, qabilasi uchun kurashadilar va bu ularning hayot mazmuni hisoblanadi. Vatan, qabila sha’ni, jangsshining shon-sharafi, do’stlik, oilaning faravonligi ularning xulq-atvorining asosini tashkil etadi. Boshqa namondan qaralganda, na “Iliada”da va ha “Odisseya” da aniq belgilaab qo’yilgan axloq Kodeksi mavjud emas-ki, unga rioya qilishlik axloqning mezoni hisoblansa. Gesiodada boshqacha holatni ko’rish mumrin, qaysikim sinfiy wivilizatsiya davriga to’g’ri keladi. Uning dostonlari axkoqiy ma’no bilan sug’orilgan. Asosiy qadriyatlar tariqasida Gesiod mehnat va adolatni ilgari suradi va uning tagida avaylab asrash, hisob kitoblilik, qonuniylikni va umuman olganda mulkni musstahkamlashga qaratadi. Antik etika. Eramizda oldingi 5 asrda falsaning inson muammolari tarafiga burilishi etikaning shakllanishida hal qiluvchi rol o’ynadi. Antik etikada ikkita asosiy yo’nalishni aytib o’tish mumkin: − birinchisi – sofistlar va axloqni inkor etuvchilar, ular axloqiy talablarning majburiyligini inkor qiladi; − ikkinchisi – qadimgi Gretsiyaning buyuk mutafakkurlari Sokrat, Platon (e.o.gi 5 asr), Аristotel (e.o.gi 4 asr), Epikur (e.o.З asr) axloq fani tariqasida etikaga asos solganlar. Sofistlar maktabining bir vakili bo’lgan - Protogor (e.o.5-4 asrlarning oxiri) fikricha axloq muayan bir davrda har bir insoniyat jamiyati uchungina bo’ladi,
5 shu sababli axloqiy talablar barcha xalqlarda har xil bo’ladi, yaxshilik va yomonlik tushunchalari nisbiy hisoblanadi. Sofistlarga Sokrat (e.o.gi 469-399 yillar.) qarshi chiqdi. Uning fikricha yaxshi fazilatli deganda boshqalarni siqishtirmasdan ularga nisbatan adolatli bo’lish, faqat o’zigagina emas balki jamiyatga xizmat qilishga qodir bo’lish, buningsiz jamiyatni tassavvur qilib bo’lmaydi. Bu boradagi antik yutuqlarning yakuni Aristotelning (e.o.gi 4 asr.) etikasi bo’lib, u birinchi bo’lib etikani yaxsh fazilatlilar haqidagi teoretik fan tariqasida ilgari ham ta’kidlaganimizdek tizimga solgan va unga nom bergan. Aristotelning talimoti bo’yicha aolatli odam tamonidangina sodir etilgan harakatlar adolatli hisoblanadi. O’rta asr etikasi. O’rta asrda etikasi diniy etika bo’lib qoldi. Agar antik etika insonning axloqiy yuksalishi uning o’ziga bog’liq, axloq kishining yaxshi fazilatlari majmuyi bo’sa, o’rta asrdagi etikaning axloqiy talablari xudoning amri kabi bo’ladi. Yangi davr etikasi. Ushbu davr axloq kontseptsiyasini T.Gobbs yaratgan.Uning ta’limotiga binoan, axloq tushintirishga muhtoj, dunyo axloqiy baho nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi. . Su sababli Gobbs ijtimoiy axloqni jazlash xavfi bilan qo’rqitib turadigan hokimiyat kerak degan xulosaga keladi va bu bir kishining yoki odamlar yig’ini hokimiyatimi qat’I nazar barcha bo’ysunishi kerak. Davlatda tabiyatdagiday kuch qonunni yaratadi. Davlatning xohishi oily qonun. Tinch yashash faqat qudratli davlat kuchiga bo’ysunish bilan amalgam oshiriladi. Logotip
5 shu sababli axloqiy talablar barcha xalqlarda har xil bo’ladi, yaxshilik va yomonlik tushunchalari nisbiy hisoblanadi. Sofistlarga Sokrat (e.o.gi 469-399 yillar.) qarshi chiqdi. Uning fikricha yaxshi fazilatli deganda boshqalarni siqishtirmasdan ularga nisbatan adolatli bo’lish, faqat o’zigagina emas balki jamiyatga xizmat qilishga qodir bo’lish, buningsiz jamiyatni tassavvur qilib bo’lmaydi. Bu boradagi antik yutuqlarning yakuni Aristotelning (e.o.gi 4 asr.) etikasi bo’lib, u birinchi bo’lib etikani yaxsh fazilatlilar haqidagi teoretik fan tariqasida ilgari ham ta’kidlaganimizdek tizimga solgan va unga nom bergan. Aristotelning talimoti bo’yicha aolatli odam tamonidangina sodir etilgan harakatlar adolatli hisoblanadi. O’rta asr etikasi. O’rta asrda etikasi diniy etika bo’lib qoldi. Agar antik etika insonning axloqiy yuksalishi uning o’ziga bog’liq, axloq kishining yaxshi fazilatlari majmuyi bo’sa, o’rta asrdagi etikaning axloqiy talablari xudoning amri kabi bo’ladi. Yangi davr etikasi. Ushbu davr axloq kontseptsiyasini T.Gobbs yaratgan.Uning ta’limotiga binoan, axloq tushintirishga muhtoj, dunyo axloqiy baho nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi. . Su sababli Gobbs ijtimoiy axloqni jazlash xavfi bilan qo’rqitib turadigan hokimiyat kerak degan xulosaga keladi va bu bir kishining yoki odamlar yig’ini hokimiyatimi qat’I nazar barcha bo’ysunishi kerak. Davlatda tabiyatdagiday kuch qonunni yaratadi. Davlatning xohishi oily qonun. Tinch yashash faqat qudratli davlat kuchiga bo’ysunish bilan amalgam oshiriladi.
6 19 asrning 40 yillarida marksistik nazariya vujudga keldi va u kishilik jamiyatining rivojlanishiga moddiy nuqtai nazardan qaradi. Marksistik etika qoidalari quyidagilarda belgilanadi: Основное положение марксистской этики заключается в сле- дующем: inson nima qilishi kerakligini aniqlashda u o’zi nima eydi. Insonning mohiyati barcha ijtimoiy munosabatlarning majmuidir'1. Axloq inson jamiyat bilan, bnsoniyat bilan uchrashganda yuzaga keladi. Zamonaviy etika. 20 asr axloq nazariyasi orasida zo’rlikka asoslanmaganlik etiksi bo’lib butun dunyoda tarafdorlari ko’payib bormoqda. Tarixda bo’lgan, hozirda ham davlatlar o’rtasidagi, millatlar o’rtasidagi, kishilar o’rtasidagi nizolarni kuch yordamida hal qilish mavjud. Kuch ishlatmaslik etikasi esa nizolarni kuch ishlatishni istisno qiluvchi butunlay o’zgacha yondashishdir. «Haqiqiy etika so’zdan foydalanishni bekor qilingan joyda boshlanadi” degan А.Shveytserning so’zlarida katta ma’no yotibdi. Uning etik kontseptsiyasi aktiv maqsadli faoliyatga chaqiradi, hayotning barcha mavjud formalarini saqlab qolishga, odamlarga sharaf bilan xizmat qilishga, ularga hayotining bir parchasini, muhabbatini, mehrini berishga da’vat qiladi. Axloq tog’risida Sharq mutaffakkirlari va davlat arboblari ko’plab qimmatli fikrlarni bildirganlar. Ulardan Abu Nasr Farobiy “Fozil odamlar shahri” asarida, Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” asarida, Kaykovus “Kaykovus” asarida, Amur Temur “Tuzuklar”ida, Alisher Navoiy ko’plab asarlarida davlat rahbari, vazirlar, qozilar axloqi haqida ibratli so’zlarni keltirganlar. Markaziy Osiyoda Uyg’onish davrining buyuk mutaffakkiri Abu Nasr Farobiy “Fozil odamlar shahri” asarida bu shaharga hokim bo’ladigan odam shu Logotip
6 19 asrning 40 yillarida marksistik nazariya vujudga keldi va u kishilik jamiyatining rivojlanishiga moddiy nuqtai nazardan qaradi. Marksistik etika qoidalari quyidagilarda belgilanadi: Основное положение марксистской этики заключается в сле- дующем: inson nima qilishi kerakligini aniqlashda u o’zi nima eydi. Insonning mohiyati barcha ijtimoiy munosabatlarning majmuidir'1. Axloq inson jamiyat bilan, bnsoniyat bilan uchrashganda yuzaga keladi. Zamonaviy etika. 20 asr axloq nazariyasi orasida zo’rlikka asoslanmaganlik etiksi bo’lib butun dunyoda tarafdorlari ko’payib bormoqda. Tarixda bo’lgan, hozirda ham davlatlar o’rtasidagi, millatlar o’rtasidagi, kishilar o’rtasidagi nizolarni kuch yordamida hal qilish mavjud. Kuch ishlatmaslik etikasi esa nizolarni kuch ishlatishni istisno qiluvchi butunlay o’zgacha yondashishdir. «Haqiqiy etika so’zdan foydalanishni bekor qilingan joyda boshlanadi” degan А.Shveytserning so’zlarida katta ma’no yotibdi. Uning etik kontseptsiyasi aktiv maqsadli faoliyatga chaqiradi, hayotning barcha mavjud formalarini saqlab qolishga, odamlarga sharaf bilan xizmat qilishga, ularga hayotining bir parchasini, muhabbatini, mehrini berishga da’vat qiladi. Axloq tog’risida Sharq mutaffakkirlari va davlat arboblari ko’plab qimmatli fikrlarni bildirganlar. Ulardan Abu Nasr Farobiy “Fozil odamlar shahri” asarida, Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” asarida, Kaykovus “Kaykovus” asarida, Amur Temur “Tuzuklar”ida, Alisher Navoiy ko’plab asarlarida davlat rahbari, vazirlar, qozilar axloqi haqida ibratli so’zlarni keltirganlar. Markaziy Osiyoda Uyg’onish davrining buyuk mutaffakkiri Abu Nasr Farobiy “Fozil odamlar shahri” asarida bu shaharga hokim bo’ladigan odam shu
7 shahar ahlisiga imomlik qiluvchi oqil kishi bo’lib, u tabiyatan o’n ikki hislat- fazilatni o’zida birlashtirgan bo’lishi zarur, degan edi. Fozillar shahri hokimi avvalo to’rt muchasi sog’ bo’lib, o’ziga yuklangan vazifalarni bajarishida biror a’zosidagi nuqson halal bermasligi lozim, aksincha, u sog’-salomatligi tufayli bu vazifalarni oson bajarishi lozim, deb ta’kidlagan. Ikkinchidan, bunday shahar hokimi tabiyatan nozik farosatli bo’lib, suhbatdoshining so’zlarini, fikrlarini tez tushinib, tez ilg’ab olishi, shu sohadaumumiy ahvol qandayligini ravshan tasavvur qila olishi zarur. Uchichidan, u anglagan, ko’rgan, eshitgan, idrok etgan narsalarni xotirasida to’la-to’kis saqlab qolishi, barcha tavsilotlarini unutmasligi lozim. To’rtinchidan, u zehni o’tkir, zukko bo’lib, har qanday narsaning bilinear-bilinmas alomatlari nimani anglatishini tez bilib, sezib olishi zarur. Beshinchidan, u fikrini ravshan tushutira olish maqsadida, chiroyli so’zlar bilan ifodalay olishi zarur. Oltinchidan uustozlardan ta’lim olishga, bilim, ma’rifatga havasli bo’lishi, o’qish, o’rganish jarayonida sira charchamaydigan, buning mashaqqatidan qochmaydigan bo’lishi zarur. Ettinchidan, taom eyishda, ichimlikdan ochofot emas, o’zini tiya oladigan bilishi, (qimor yoki boshqa) o’yinlardan zavq, huzur olishdan uzoq bo’lishi zarur. Sakkizinchi, u haq va haqiqatni, odil va haqgo’y odamlarni sevadigan, yolg’onni va yolg’onchilarni yomon ko’radigan bo’lishi zarur. To’qqizinchi, u o’z qadrini biluvchi va nomus-oriyatli odam bo;lishi, pastkashliklardan yuqori turuvchi, tug’ma oily himmat bo’lishi, ulug’, oily ishlarga intilishi zarur. O’ninchi, bu dunyo mollariga, dinor va dirhamlariga qiziqmaydigan (mol- dunyo ketidan quvmaydigan) bo’lishi zarur. O’n birinchi, tabiatan adolatparvar bolib, odilodamlarni sevadigan, istibdod va jabr-zulmni, mustabid va zolimlarni yomon koruvchi, o’z odomlariga ham, begonalarga ham haqiqat qiluvchi, barchani adolatga chaqiruvchi, nohaq jabrlanganlarga madad beruvchi, barchaga yaxshilikni va o’zi suygan go’zalliklarniбарчага яхшиликни ва ўзи суйган гўзалликларни ravo ko’ruvchi bo;lishi zarur. O’zi haq ish oldida o’jarlik qilmay, odil ish tutgani holda har qanday haqsizlik va razolatlarga murosasiz bo’lishi zarur. O’n ikkinchi, o’zi zarur deb hisoblagan chora-tadbirlarni Logotip
7 shahar ahlisiga imomlik qiluvchi oqil kishi bo’lib, u tabiyatan o’n ikki hislat- fazilatni o’zida birlashtirgan bo’lishi zarur, degan edi. Fozillar shahri hokimi avvalo to’rt muchasi sog’ bo’lib, o’ziga yuklangan vazifalarni bajarishida biror a’zosidagi nuqson halal bermasligi lozim, aksincha, u sog’-salomatligi tufayli bu vazifalarni oson bajarishi lozim, deb ta’kidlagan. Ikkinchidan, bunday shahar hokimi tabiyatan nozik farosatli bo’lib, suhbatdoshining so’zlarini, fikrlarini tez tushinib, tez ilg’ab olishi, shu sohadaumumiy ahvol qandayligini ravshan tasavvur qila olishi zarur. Uchichidan, u anglagan, ko’rgan, eshitgan, idrok etgan narsalarni xotirasida to’la-to’kis saqlab qolishi, barcha tavsilotlarini unutmasligi lozim. To’rtinchidan, u zehni o’tkir, zukko bo’lib, har qanday narsaning bilinear-bilinmas alomatlari nimani anglatishini tez bilib, sezib olishi zarur. Beshinchidan, u fikrini ravshan tushutira olish maqsadida, chiroyli so’zlar bilan ifodalay olishi zarur. Oltinchidan uustozlardan ta’lim olishga, bilim, ma’rifatga havasli bo’lishi, o’qish, o’rganish jarayonida sira charchamaydigan, buning mashaqqatidan qochmaydigan bo’lishi zarur. Ettinchidan, taom eyishda, ichimlikdan ochofot emas, o’zini tiya oladigan bilishi, (qimor yoki boshqa) o’yinlardan zavq, huzur olishdan uzoq bo’lishi zarur. Sakkizinchi, u haq va haqiqatni, odil va haqgo’y odamlarni sevadigan, yolg’onni va yolg’onchilarni yomon ko’radigan bo’lishi zarur. To’qqizinchi, u o’z qadrini biluvchi va nomus-oriyatli odam bo;lishi, pastkashliklardan yuqori turuvchi, tug’ma oily himmat bo’lishi, ulug’, oily ishlarga intilishi zarur. O’ninchi, bu dunyo mollariga, dinor va dirhamlariga qiziqmaydigan (mol- dunyo ketidan quvmaydigan) bo’lishi zarur. O’n birinchi, tabiatan adolatparvar bolib, odilodamlarni sevadigan, istibdod va jabr-zulmni, mustabid va zolimlarni yomon koruvchi, o’z odomlariga ham, begonalarga ham haqiqat qiluvchi, barchani adolatga chaqiruvchi, nohaq jabrlanganlarga madad beruvchi, barchaga yaxshilikni va o’zi suygan go’zalliklarniбарчага яхшиликни ва ўзи суйган гўзалликларни ravo ko’ruvchi bo;lishi zarur. O’zi haq ish oldida o’jarlik qilmay, odil ish tutgani holda har qanday haqsizlik va razolatlarga murosasiz bo’lishi zarur. O’n ikkinchi, o’zi zarur deb hisoblagan chora-tadbirlarni
8 amalgam oshirishda qat’yatli, sabotli, jur’atli, jasur bo’lishi, qo’rqoqlik va hadiksirashlarga yo’l qo’ymasliggi kerak. Farobiyning fikricha, mana shu barcha hislatlarning bir odamda jamlanishi amri mahol, zero bunday tug’ma fazilatlar sohibi bo’lgan odamlar juda kam uchraydi va ular ular nodir insonlardir. Maboda fozillar shahrida shunday barkamol inson topilib qolsa, unda yuqoridagi fazilatlardan oltitasi yoki beshtasi kamol topganida ham, u aql va zakovatda benazirligi tufayli fozillar shahriga rahbarlik qila oladi. Ba’zi mahallarda fozillar shahrida bunday odam yo’ bo’lib qolganida ham (vafot etganida yoki boshqa joyga ketgan vaqtida), ana shu imom (hokim) yoxud uning izdoshlari (agar mazkur imomdan so’ng biri .... shaharga boshlq bo’lsalar) chiqargan qonun va tartiblarga amal qilinadi. Moboda biror zamonda fozillar shahrida hokimlik qilayotgan bir yoki bir necha kishida boshqa zarur hislatlar bo’lsayu, ammo donishmandlar bo’lmasa, fozillar shahri yaxshi yazshi hokimsiz qoladi, bunday shahar halokatga yuz tutadi. Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” (“Qutga, ya’ni baxt-saodatga erishtiruvchi bilim”, 1069 yilda yozilgan) asarida mansabdor shaxslarning fazilatlari, ularga bo’ladigan ahloqiy talablarni bayon qilganlar. Jumladan, beklar, yani mamlakat boshlig’i, vazirlar haqida gap yuritganlar. Yusuf Xos Hojibning fikricha, bek dono, botir, sheryurak bo’lishi kerak. Uning bilimli, zakovatli, mulohazakor bo’lishi taqozo etiladi. Ochiq yuzlik bekning fazilatlaridan biri. XI asrning 82-83 yillarida G’arbiy Eron podshohining nabirasi Kaykovus ibn Iskandar o’ og’li Gulonshohga bag’ishlab “Nasihatnoma”sini yaratadi va o’sha davr an’anasiga ko’ra, uni bobosi podshoh Shams-ul Maoliy sharafiga “Qobusnoma” deb ataydi. Аna shu asarda “Ilm talabi va qozigarlik zikrida” deb nomlangan bob bo’lib, unda bo’lg’usi qozilarga ularning axloqi qanday bo’lishi kerakligi to’g’risida maslahatlar berilgan. Jumladan unda quyidagi fikrlar keltirilgan. Logotip
8 amalgam oshirishda qat’yatli, sabotli, jur’atli, jasur bo’lishi, qo’rqoqlik va hadiksirashlarga yo’l qo’ymasliggi kerak. Farobiyning fikricha, mana shu barcha hislatlarning bir odamda jamlanishi amri mahol, zero bunday tug’ma fazilatlar sohibi bo’lgan odamlar juda kam uchraydi va ular ular nodir insonlardir. Maboda fozillar shahrida shunday barkamol inson topilib qolsa, unda yuqoridagi fazilatlardan oltitasi yoki beshtasi kamol topganida ham, u aql va zakovatda benazirligi tufayli fozillar shahriga rahbarlik qila oladi. Ba’zi mahallarda fozillar shahrida bunday odam yo’ bo’lib qolganida ham (vafot etganida yoki boshqa joyga ketgan vaqtida), ana shu imom (hokim) yoxud uning izdoshlari (agar mazkur imomdan so’ng biri .... shaharga boshlq bo’lsalar) chiqargan qonun va tartiblarga amal qilinadi. Moboda biror zamonda fozillar shahrida hokimlik qilayotgan bir yoki bir necha kishida boshqa zarur hislatlar bo’lsayu, ammo donishmandlar bo’lmasa, fozillar shahri yaxshi yazshi hokimsiz qoladi, bunday shahar halokatga yuz tutadi. Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” (“Qutga, ya’ni baxt-saodatga erishtiruvchi bilim”, 1069 yilda yozilgan) asarida mansabdor shaxslarning fazilatlari, ularga bo’ladigan ahloqiy talablarni bayon qilganlar. Jumladan, beklar, yani mamlakat boshlig’i, vazirlar haqida gap yuritganlar. Yusuf Xos Hojibning fikricha, bek dono, botir, sheryurak bo’lishi kerak. Uning bilimli, zakovatli, mulohazakor bo’lishi taqozo etiladi. Ochiq yuzlik bekning fazilatlaridan biri. XI asrning 82-83 yillarida G’arbiy Eron podshohining nabirasi Kaykovus ibn Iskandar o’ og’li Gulonshohga bag’ishlab “Nasihatnoma”sini yaratadi va o’sha davr an’anasiga ko’ra, uni bobosi podshoh Shams-ul Maoliy sharafiga “Qobusnoma” deb ataydi. Аna shu asarda “Ilm talabi va qozigarlik zikrida” deb nomlangan bob bo’lib, unda bo’lg’usi qozilarga ularning axloqi qanday bo’lishi kerakligi to’g’risida maslahatlar berilgan. Jumladan unda quyidagi fikrlar keltirilgan.
9 “Har kishi har ishni qo’lga olsa, ul ishni yaxshi bilsin va uni ko’p varzish (ya’ni mashq, оdat) qilsin, toki ul ishdan ko’p naf ko’rgay”. “Ey farzand, аgar donishmandlikda baland darajaga etib, qozi bo’lsang, ohista va tamkin bo’lg’il va tez fahm, ohibi tadbir, peshbin (oldindan ko’ruvchi), mardumshunos (odamlarni tekshira oluvchi) va sohibi siyosat bo’lg’il, har guruhning urf-odatidin, yo’-yo’rig’idin xabardor, har qavmning mazhabidin ogoh bo’lg’il. Kerakdurkim, qozilik hiylalari senga ma’lum bo’lg’ay. Аgаr bir vaqt bir mazlum oldinga kelsa, uning gunohi bo’lmasa va zulm etib, uning haqqi bekor ketar bo’lsa, ul mazlumning faryodiga etg’il va tadbir yuzidan ul mustahiqqa haqqin etkurg’il”.1 Yuqorida berilgan fikrlardan ko’rinib turibdiki, qozilar, ya’ni hozirgi kunda sud’yalareng donishmand kishilar sanalgan. Ular barcha insoniy fazilatlar egasi bo’lib, qolgan kishilarga o’z axloqlari bilan hamuna bo’lishlari lozim. Amir Temur Tuzuklarida qayd etilishicha, saltanat ishlarida eng birinchi galda to’rt narsaga amal qilinish lozim: 1. Kenggash. 2. Маshvaratu maslahat. 3. Qat’iy qaror, tadbirkorlik va hushyorlik. 4.Ehtiyotkorlik.2 Davlatni shakllashtirish borasida esa u yana muhim sanalgan to’rt ustunga suyanib faoliyat yuritgan: 1. Islom va shariat qoidalari. 2. To’ra va tuzuklar. З.Хаzina. 4. Raiat va askar. Amir Temur ajdodlarning davlatchilik va qonunshunoslik borasidagi eng yaxshi an’analarini zamonasining talablariga uyg’unlashtiradi, ularni adolatli tamoillar darajasiga ko’tara oldi, chunonchi ushbu qarorga kelishgacha bo’lgan davrda eng oily an’analardandan tortib, hatto piri Zaynuddin Abubakr Toyibodiyning maslahatlarigacha puxta o’rgandi, unga suyanib ish tutdi. Xususan, u “maktubda (piri Zaynuddin Abubakr Toyibodiyning xati ko’zda tutilmoqda) yozilgan so’zlar saltanat ishlarida men uchun eng to’g’ri yo’lboshchi edi3, – deb yozgan edi. Шунга кўра давлат ишларининг тўқкиз улуши кенгаш, тадбир ва машварат, қолган бир улуши эса қилич билан 1 Кайковус. Қобуснома. Т.: “Ўқитувчи”, 2006, б. 122-123. 2 Темур тузуклари. – Тошкент, 1996, 24-б. 3 Темур тузуклари. – Тошкент, 1996, 24-б. Logotip
9 “Har kishi har ishni qo’lga olsa, ul ishni yaxshi bilsin va uni ko’p varzish (ya’ni mashq, оdat) qilsin, toki ul ishdan ko’p naf ko’rgay”. “Ey farzand, аgar donishmandlikda baland darajaga etib, qozi bo’lsang, ohista va tamkin bo’lg’il va tez fahm, ohibi tadbir, peshbin (oldindan ko’ruvchi), mardumshunos (odamlarni tekshira oluvchi) va sohibi siyosat bo’lg’il, har guruhning urf-odatidin, yo’-yo’rig’idin xabardor, har qavmning mazhabidin ogoh bo’lg’il. Kerakdurkim, qozilik hiylalari senga ma’lum bo’lg’ay. Аgаr bir vaqt bir mazlum oldinga kelsa, uning gunohi bo’lmasa va zulm etib, uning haqqi bekor ketar bo’lsa, ul mazlumning faryodiga etg’il va tadbir yuzidan ul mustahiqqa haqqin etkurg’il”.1 Yuqorida berilgan fikrlardan ko’rinib turibdiki, qozilar, ya’ni hozirgi kunda sud’yalareng donishmand kishilar sanalgan. Ular barcha insoniy fazilatlar egasi bo’lib, qolgan kishilarga o’z axloqlari bilan hamuna bo’lishlari lozim. Amir Temur Tuzuklarida qayd etilishicha, saltanat ishlarida eng birinchi galda to’rt narsaga amal qilinish lozim: 1. Kenggash. 2. Маshvaratu maslahat. 3. Qat’iy qaror, tadbirkorlik va hushyorlik. 4.Ehtiyotkorlik.2 Davlatni shakllashtirish borasida esa u yana muhim sanalgan to’rt ustunga suyanib faoliyat yuritgan: 1. Islom va shariat qoidalari. 2. To’ra va tuzuklar. З.Хаzina. 4. Raiat va askar. Amir Temur ajdodlarning davlatchilik va qonunshunoslik borasidagi eng yaxshi an’analarini zamonasining talablariga uyg’unlashtiradi, ularni adolatli tamoillar darajasiga ko’tara oldi, chunonchi ushbu qarorga kelishgacha bo’lgan davrda eng oily an’analardandan tortib, hatto piri Zaynuddin Abubakr Toyibodiyning maslahatlarigacha puxta o’rgandi, unga suyanib ish tutdi. Xususan, u “maktubda (piri Zaynuddin Abubakr Toyibodiyning xati ko’zda tutilmoqda) yozilgan so’zlar saltanat ishlarida men uchun eng to’g’ri yo’lboshchi edi3, – deb yozgan edi. Шунга кўра давлат ишларининг тўқкиз улуши кенгаш, тадбир ва машварат, қолган бир улуши эса қилич билан 1 Кайковус. Қобуснома. Т.: “Ўқитувчи”, 2006, б. 122-123. 2 Темур тузуклари. – Тошкент, 1996, 24-б. 3 Темур тузуклари. – Тошкент, 1996, 24-б.
10 бажо келтирилишини англадим» – деб ёзади Темур.4 Мазкур фиқонинг аслида, бугунги кунда ҳам катта нуфўзи бор. Зеро, Яқин Шарқ, Афғонистон можароларида, муросага келиш, Темурбек тили билан айтганда, кенгаш ва машварат лозимки, можароларнинг қурол кучи билан тинчитаман, деганлар фақат қонли тўқнашувлар, ур-йиқитлар ва хунрезликни келтириб чиқарадилар. Амир Темур, ҳатто шундай оғир вазиятларни, энг қийин ва мураккаб ҳолатларда ҳам тўққиз марта кенгашиб, тадбир ишлатиб, ҳал этиш лозимлигини таъкидлар экан, бу нафақат ўз замонаси, балки келажакка ҳам адолатли хитобки, инсон бор экан, дунё бор экан, бу сиёсий қарашлар ва одилона белгиланган қонунлар ўз кучи, салоҳияти, нуфўзини йўқотмайди. «Донишлар демишларким, ўз ўрнида қилинган тадбир билан саноқсиз лашкар қиличи ожизлик қилган ҳар қандай мамлакат дарвозасини очиб, беҳисоб лашкарни енгиб бўлур». Кўринадики, Амир Темур ҳар қандай сиёсий можароларни бир тўғри тадбир билан жиловлаш мумкинлигини одиллик ила олға суради. Шу боис ҳам у «тадбиркор ва ҳушёр киши минг-минглаб лаёқатсиз кимсалардан яхшидир», дейди. Ғалаба, муваффақият ҳақида эса янада одилона фикр юритиб: «ғолиб бўлмоқлик тангрининг мадади ва бандасининг тадбири билан» амалга ошишини биларди. Хусусан, у тажрибасига таяниб, кенгашнинг икки турли бўлишини, биринчиси – тил учида айтилгани, иккинчиси чин юракдан чиққани эканлигини айтади. «Тил учида айтилганини шунчаки эшитардим, – дейди у, – юракдан айтилган маслаҳатни эса қалбим қулоғига қуярдим ва дилимга жойлардим». Подшоҳлар учун тўғри сўз, ҳаққоний хабарнинг фойдаси кўп, чунки ёлғон давлатни емиради. Амир Темур тўғри сўз кишига ҳурмат билан қарайди: «қайси киши ақлга сиққан бир ишни куюниб гапирса, суйиб эшитар эдим; кимки оқилона гапларни эрларча кескинлик билан сўзласа, унга солардим; ҳар кимдан кенгаш сўрар эдим, лекин айтилган ҳар бир 4 Темур тузуклари. – Тошкент, 1996, 24-б. Logotip
10 бажо келтирилишини англадим» – деб ёзади Темур.4 Мазкур фиқонинг аслида, бугунги кунда ҳам катта нуфўзи бор. Зеро, Яқин Шарқ, Афғонистон можароларида, муросага келиш, Темурбек тили билан айтганда, кенгаш ва машварат лозимки, можароларнинг қурол кучи билан тинчитаман, деганлар фақат қонли тўқнашувлар, ур-йиқитлар ва хунрезликни келтириб чиқарадилар. Амир Темур, ҳатто шундай оғир вазиятларни, энг қийин ва мураккаб ҳолатларда ҳам тўққиз марта кенгашиб, тадбир ишлатиб, ҳал этиш лозимлигини таъкидлар экан, бу нафақат ўз замонаси, балки келажакка ҳам адолатли хитобки, инсон бор экан, дунё бор экан, бу сиёсий қарашлар ва одилона белгиланган қонунлар ўз кучи, салоҳияти, нуфўзини йўқотмайди. «Донишлар демишларким, ўз ўрнида қилинган тадбир билан саноқсиз лашкар қиличи ожизлик қилган ҳар қандай мамлакат дарвозасини очиб, беҳисоб лашкарни енгиб бўлур». Кўринадики, Амир Темур ҳар қандай сиёсий можароларни бир тўғри тадбир билан жиловлаш мумкинлигини одиллик ила олға суради. Шу боис ҳам у «тадбиркор ва ҳушёр киши минг-минглаб лаёқатсиз кимсалардан яхшидир», дейди. Ғалаба, муваффақият ҳақида эса янада одилона фикр юритиб: «ғолиб бўлмоқлик тангрининг мадади ва бандасининг тадбири билан» амалга ошишини биларди. Хусусан, у тажрибасига таяниб, кенгашнинг икки турли бўлишини, биринчиси – тил учида айтилгани, иккинчиси чин юракдан чиққани эканлигини айтади. «Тил учида айтилганини шунчаки эшитардим, – дейди у, – юракдан айтилган маслаҳатни эса қалбим қулоғига қуярдим ва дилимга жойлардим». Подшоҳлар учун тўғри сўз, ҳаққоний хабарнинг фойдаси кўп, чунки ёлғон давлатни емиради. Амир Темур тўғри сўз кишига ҳурмат билан қарайди: «қайси киши ақлга сиққан бир ишни куюниб гапирса, суйиб эшитар эдим; кимки оқилона гапларни эрларча кескинлик билан сўзласа, унга солардим; ҳар кимдан кенгаш сўрар эдим, лекин айтилган ҳар бир 4 Темур тузуклари. – Тошкент, 1996, 24-б.
11 маслаҳатнинг яхши ва ёмон томонлари ҳақида ўйлаб кўргач, тўғри ва савоблироғини танлаб олардим».5 Амир Темур нуқтаи назарида салтанатни бошқаришда 12 тамойилга асосланиш керак6: Бу борада Амир Темур «Қиссаи Темур» китобида «Мен ўн икки ишни қилиб, салтанат мартабасига етушубдурман ва ул ўн икки иш била мулкгирлик ва мулкдорлик қилиб салтанатим ўзангига зеб зийнат бердим»7, деб ёзади. Биринчиси, қонун-қоидага эътибор қаратадиган бўлсак, у ўзини ёлғиз, танҳо ҳукмрон ҳисобламайди: оламнинг яратувчисини, унинг буюклигини тан олади, элчи Расулуллоҳ динига содиқлигини ва шариатга нафақат ўз юртида, балки бутун дунё бўйича ривож берганлигини эътироф этади. Иккинчиси, ўн икки табақа, тоифа ёрдамида мамлакатни идора қилдим, дейди. Учинчиси, хоҳ мамлакатни забт этиш, хоҳ ғалабани кўзлаган бўлсин, аввало, маслаҳат, кенгаш, тадбиркорлик, фаоллик, ҳушёрлик ва эҳтиёткорликка эътибор қаратди, салтанат ишларида муросаю мадора, мурувват ва сабр-тоқат қўл келишини айтади, унинг фикрича, подшоҳ гоҳо кўп нарсани билиб турса ҳам билмасликка олиши керак. Чунки давлатнинг майда-чуйда, икир-чикири кўп, улар орасида ўралашиб қолмаслик керак. Бундан сабоқ шуки, миллат, халқ, жабру зулм кўрмаслиги, мустамлакачилар оёқлари остида хор-зор бўлмаслиги; унинг ғурури, шон- шавкати, ор-номуси топталмаслиги учун миллат ва халқ бошида турган раҳнамолар салтанат юритиш борасида, аввало, қонун устуворлигига эришмас эканлар, ундай давлат фуқароси охир-оқибат жуда кўп азоб- уқубатларга дучор бўлади. Тўртинчиси, бу хил салтанат қонун- қоидаларини мустаҳкам тутиш, ҳар бир кишини мансабга тайинлаганда, у 5 Темур тузуклари. – Тошкент, 1996, 26-27-б. 6 Темур тузуклари. – Тошкент, 1996, 68-72-б. 7 Қиссаи Темур («Малфузоти Темурий»). – Тошкент, 2000, 245-б. Logotip
11 маслаҳатнинг яхши ва ёмон томонлари ҳақида ўйлаб кўргач, тўғри ва савоблироғини танлаб олардим».5 Амир Темур нуқтаи назарида салтанатни бошқаришда 12 тамойилга асосланиш керак6: Бу борада Амир Темур «Қиссаи Темур» китобида «Мен ўн икки ишни қилиб, салтанат мартабасига етушубдурман ва ул ўн икки иш била мулкгирлик ва мулкдорлик қилиб салтанатим ўзангига зеб зийнат бердим»7, деб ёзади. Биринчиси, қонун-қоидага эътибор қаратадиган бўлсак, у ўзини ёлғиз, танҳо ҳукмрон ҳисобламайди: оламнинг яратувчисини, унинг буюклигини тан олади, элчи Расулуллоҳ динига содиқлигини ва шариатга нафақат ўз юртида, балки бутун дунё бўйича ривож берганлигини эътироф этади. Иккинчиси, ўн икки табақа, тоифа ёрдамида мамлакатни идора қилдим, дейди. Учинчиси, хоҳ мамлакатни забт этиш, хоҳ ғалабани кўзлаган бўлсин, аввало, маслаҳат, кенгаш, тадбиркорлик, фаоллик, ҳушёрлик ва эҳтиёткорликка эътибор қаратди, салтанат ишларида муросаю мадора, мурувват ва сабр-тоқат қўл келишини айтади, унинг фикрича, подшоҳ гоҳо кўп нарсани билиб турса ҳам билмасликка олиши керак. Чунки давлатнинг майда-чуйда, икир-чикири кўп, улар орасида ўралашиб қолмаслик керак. Бундан сабоқ шуки, миллат, халқ, жабру зулм кўрмаслиги, мустамлакачилар оёқлари остида хор-зор бўлмаслиги; унинг ғурури, шон- шавкати, ор-номуси топталмаслиги учун миллат ва халқ бошида турган раҳнамолар салтанат юритиш борасида, аввало, қонун устуворлигига эришмас эканлар, ундай давлат фуқароси охир-оқибат жуда кўп азоб- уқубатларга дучор бўлади. Тўртинчиси, бу хил салтанат қонун- қоидаларини мустаҳкам тутиш, ҳар бир кишини мансабга тайинлаганда, у 5 Темур тузуклари. – Тошкент, 1996, 26-27-б. 6 Темур тузуклари. – Тошкент, 1996, 68-72-б. 7 Қиссаи Темур («Малфузоти Темурий»). – Тошкент, 2000, 245-б.
12 ўз мансабини суиистеъмол қила олмади ва бошқаларникига ҳам кўз олайтирмади. Бешинчиси Амир Темур ҳар бир қалб эҳтиёжини қондиришга, уни зару зеварлар билан зийнатлашга ҳаракат қилганки, билъакс, инсон ҳақ- ҳуқуқини англаб, меҳнат қилар экан, яшаш эҳтиёжи билан ҳисоблашади, меҳнат қилиб, истаганидек турмуш кечирмас экан, ундаги фаолликни кучайтириш, шижоат ва ғайратни ошириш қийин. Шунингдек, амирлар, сипоҳсоларлар, баҳодирларнинг иттифоқлиги ва бирлиги ғалабани таъминлашда асосий ўрин тутган. Олтинчиси, Амир Темур давлатда зулм бўлмаслиги керак, деб ҳисоблайди ва жабр-зулм юритишга қарши туради. Динсиз жойларда давлат туриши мукин, аммо зулм бор жойда у таназзулга учрайди, бобосининг ушбу ўгитларига амал қилган З. Бобур Ҳиндистонни фатҳ этгач, ҳатто энг ашаддий душманлари билан ҳам муросаю мадорага келиб, жабр-зулм ўрнига адолат пойдеворини яратди, шу боис ҳам унинг авлодлари узоқ ҳукм сурдилар. Еттинчиси, ажойиб фазилатли инсонлар қадрланиши лозим, шижоатли кишиларни яқин тутиш керак, уламо билан суҳбатда бўлиб туриш давлат ишларида катта фойда келтиради, аммо зинҳор-базинҳор бузуқи ва оғзи шалоқ кимсаларни мажлисларга яқин йўлатмаслик, уларнинг туҳматларига, ғийбатларига эътибор қаратилмаслик лозим. Саккизинчиси, Амир Темўрнинг фикрича, подшо бир ишга киришдими, унга бутун фикри-зикри, кучини бериши, битмагунича ишдан қўлини тортмаслиги керак. Бир сўз айтдими - бажарсин. Қадимдан хозирги дамгача ўтган султонларнинг давлатчилик борасида олиб борган сиёсатлари, қонунлари, турмуш туришларини ўргансин, улардан намуна олсин. Давлатларнинг таназзулга учраш сабабларини сўраб суруштирсин ва давлату салтанат заволига сабаб бўлувчи, очарчилик ва вабо келтирувчи ҳолатлардан эҳтиёт бўлсин. Logotip
12 ўз мансабини суиистеъмол қила олмади ва бошқаларникига ҳам кўз олайтирмади. Бешинчиси Амир Темур ҳар бир қалб эҳтиёжини қондиришга, уни зару зеварлар билан зийнатлашга ҳаракат қилганки, билъакс, инсон ҳақ- ҳуқуқини англаб, меҳнат қилар экан, яшаш эҳтиёжи билан ҳисоблашади, меҳнат қилиб, истаганидек турмуш кечирмас экан, ундаги фаолликни кучайтириш, шижоат ва ғайратни ошириш қийин. Шунингдек, амирлар, сипоҳсоларлар, баҳодирларнинг иттифоқлиги ва бирлиги ғалабани таъминлашда асосий ўрин тутган. Олтинчиси, Амир Темур давлатда зулм бўлмаслиги керак, деб ҳисоблайди ва жабр-зулм юритишга қарши туради. Динсиз жойларда давлат туриши мукин, аммо зулм бор жойда у таназзулга учрайди, бобосининг ушбу ўгитларига амал қилган З. Бобур Ҳиндистонни фатҳ этгач, ҳатто энг ашаддий душманлари билан ҳам муросаю мадорага келиб, жабр-зулм ўрнига адолат пойдеворини яратди, шу боис ҳам унинг авлодлари узоқ ҳукм сурдилар. Еттинчиси, ажойиб фазилатли инсонлар қадрланиши лозим, шижоатли кишиларни яқин тутиш керак, уламо билан суҳбатда бўлиб туриш давлат ишларида катта фойда келтиради, аммо зинҳор-базинҳор бузуқи ва оғзи шалоқ кимсаларни мажлисларга яқин йўлатмаслик, уларнинг туҳматларига, ғийбатларига эътибор қаратилмаслик лозим. Саккизинчиси, Амир Темўрнинг фикрича, подшо бир ишга киришдими, унга бутун фикри-зикри, кучини бериши, битмагунича ишдан қўлини тортмаслиги керак. Бир сўз айтдими - бажарсин. Қадимдан хозирги дамгача ўтган султонларнинг давлатчилик борасида олиб борган сиёсатлари, қонунлари, турмуш туришларини ўргансин, улардан намуна олсин. Давлатларнинг таназзулга учраш сабабларини сўраб суруштирсин ва давлату салтанат заволига сабаб бўлувчи, очарчилик ва вабо келтирувчи ҳолатлардан эҳтиёт бўлсин.