Ilmiybaza.uz UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARIDA MEYORIY-XUQUQIY HUJJATLARNI YURITISHNING KONSEPTUAL ASOSLARI Reja: 1.O`zbekiton Respublikasi ta`lim tizimida amalga oshirilayotgan islohatlar 2. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining rivojlantirish va takomillashtirishda me`yyoriy-huquqiy hujjatlarning ahamiyati. 3. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida ijro intizomini olib borish. Ilmiybaza.uz Tayanch so’zlar: O’zbekiston, Konstitutsiya, maktab, ta’lim, hujjat, qaror, farmon, Nizom, hokimiyat, strategiya, takomillashtirish, o’qish, malaka, muassasa, rivojlantirish. Me'yoriy-huquqiy hujjat deb normativ hujjatlar to'g’risidagi qonunga muvofiq qabul qilingan, umum majburiy davlat ko'rsatmalari sifatida huquqiy normalarni belgilashga, o'zgartirishga yoki bekor qilishga qaratilgan rasmiy hujjatga aytiladi. Ta'lim standartlari tizimidagi me'yoriy hujjatlarga Uzbekiston Respublikasining davlat ta'lim standartlari tizimi kiradi. Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika institutida tahsil olyotgan barcha talabalar uchun aziz bo'lgan me'yoriy - huquqiy hujjatlardan biri Me'yoriy-huquqiy hujjatlar qonun hujjatlaridir va ular O'zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari majmuini tashkil qiladi. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari qonunlardir. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, vazirliklar, davlat qo'mitalari va idoralarning buyruqlari hamda qarorlari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari qonunosti hujjatlaridir. O'zbekiston Respublikasida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining ustuvorligi so'zsiz tan olinadi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017yil 27 iyuldagi PQ-3852-sonli “Toshkent viloyati Chinchiq davlat pedagogika institutini tashkil etish to'g’risida”gi qaroridir. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi oliy yuridik kuchga ega va O'zbekiston Respublikasining butun hududida qo'llaniladi. Ilmiybaza.uz O'zbekiston Respublikasining qonunlari va boshqa me'yoriy-huquqiy hujjatlar O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi asosida va uni ijro etish uchun qabul qilinadi hamda uning normalari va principlariga zid kelishi mumkin emas. O'zbekiston Respublikasining qonunlari eng muhim va barqaror ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi hamda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan yoki referendum o'tkazish yo'li bilan qabul qilinadi. O'zbekiston Respublikasining qonunlari konstituciyaviy honunlar tarzida habul hilinishi mumkin. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va honunlari asosida hamda ularni ijro etish uchun qarorlar tarzida me'yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qiladi. O'zbekiston Respublikasining Prezidenti O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari asosida hamda ularni ijro etish uchun farmonlar, qarorlar va farmoyishlar tarzida me'yoriy -huquqiy hujjatlar qabul qiladi. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari asosida hamda ularni ijro etish uchun qarorlar tarzida me'yoriy - huquqiy hujjatlar qabul qiladi. Vazirliklar, davlat qo'mitalari va idoralar o'z vakolati doirasida buyruqlar hamda arorlar tarzida me'yoriy - huquqiy hujjatlar qabul qiladi. Vazirliklar, davlat qo'mitalari va idoralarning buyruqlari hamda qarorlari O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari asosida hamda ularni ijro etish uchun qabul qilinadi. Buyruqlar vazirlar tomonidan yoki idora nomidan qarorlar qabul qilish yakka tartibda amalga oshiriladigan idoralar rahbarlari tomonidan qabul hilinadi. qarorlar davlat qo'mitalari tomonidan yoki idora nomidan qarorlar qabul qilishni mazkur idoraning kollegial organi amalga oshiradigan idoralar tomonidan qabul qilinadi. Vazirliklar, davlat qo'mitalari va idoralarning buyruqlari hamda qarorlari boshqa vazirliklar, davlat qo'mitalari yoki idoralar bilan kelishilgan holda qabul qilinishi mumkin. Ilmiybaza.uz Vazirliklar, davlat qo'mitalari va idoralar tomonidan qo'shma qarorlar tarzida me'yoriy - huquqiy hujjatlar qabul qilinishi mumkin. Vazirliklar, davlat qo'mitalari va idoralarning tarkibiy bo'linmalari hamda hududiy organlari me'yoriy - huquqiy hujjatlar qabul qilishga haqli emas. Mahalliy davlat hokimiyati organlari o'z vakolati doirasida qarorlar tarzida me'yoriy - huquqiy hujjatlar qabul qiladi. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, shuningdek mahalliy davlat hokimiyati yuqori turuvchi organlarining qarorlari asosida va ularni ijro etish uchun qabul qilinadi. Turli me'yoriy - huquqiy hujjatlarning yuridik kuchi bo'yicha o'zaro nisbati O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilgan organlarning vakolatiga va maqomiga, ushbu hujjatlarning turlariga, shuningdek, me'yoriy- huquqiy hujjat qabul qilingan sanaga muvofiq belgilanadi. Me'yoriy - huquqiy hujjat o'ziga nisbatan yuqori yuridik kuchga ega bo'lgan me'yoriy -huquqiy hujjatlarga muvofiq bo'lishi shart. Me'yoriy - huquqiy hujjatlar o'rtasida tafovut bo'lgan taqdirda, yuqori yuridik kuchga ega bo'lgan me'yoriy - huquqiy hujjat qo'llaniladi. Agar me'yoriy - huquqiy hujjatni qabul qilgan vazirlikning, davlat qo'mitasining yoki idoraning ijtimoiy munosabatlarning muayyan sohasini huquqiy jihatdan tartibga solish uchun mahsus vakolati bo'lsa, ushbu organ qabul qilgan hujjat bir hil darajadagi boshqa vazirlik, davlat qo'mitasi yoki idora tomonidan qabul qilingan me'yoriy - huquqiy hujjatga nisbatan yuqori yuridik kuchga ega bo'ladi. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida me'yoriy hujjatlarni yuritish fani orqali O'zbekiston Respublikasida umumiy o'rta ta'lim maktablarini tashkil etish, faoliyat yuritish hamda boshqarishning me'yoriy-huquqiy hujjatlarining mazmun-mohiyatini tushunish, ular bilan ishlashni o'rganish, umumiy o'rta ta'lim maktablari me'yoriy-huquqiy hujjatlar bilan ishlash madaniyatini shakllantirish va takomillashtirish va ta'lim oid me'yoriy hujjatlar bilan ishlash metodlarini o'rganadi. Ilmiybaza.uz Respublikamizda mavjud umumta'lim muassasalari o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, qarorlari va Farmoyishlariga, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlariga va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga, shuningdek o'z ustavlariga amal qiladi. O'zbekiston Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi farmoni bilan tasdiqlangan «2017-2021-yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasini «Faol tadbirkorlik, innovacion g`oyalar va tehnologiyalarni qo'llabquvvatlash yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturining 172-bandida «Ta'lim to'g`risida»gi O'zbekiston Respublikasi qonunining yangi taхrirdagi loyihasini ishlab chiqish vazifasi belgilab berildi. Qonun loyihasini ishlab chiqish jarayonida yigirmadan ortiq horijiy davlatning (Rossiya, Janubiy Koreya, Germaniya, Italiya, Angliya, AQSH, Franciya, Shveciya, Daniya, Norvegiya, Gollandiya, Ukraina, Belarus, Qozog`iston va b.) ta'lim to'g`risidagi qonunlari o'rganildi va ularning ilg`or tajribalari inobatga olingan.. Loyihada boblar va moddalar mantiqiy ketma-ketlikda joylashtirilgan. qonunning 33 ta moddasiga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritilib, mazmunan to'ldirilgan hamda ilg`or horijiy davlatlarning tajribalarini inobatga olgan holda 36 ta yangi modda kiritilgan. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq ta'limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari to'g`risida”gi 2018 yil 5 sentyabrdagi PQ3931-son qaroriga muvofiq, umumiy o'rta ta'limga qo'yilayotgan zamonaviy talablarni hisobga olgan holda umumiy o'rta ta'lim muassasalari faoliyatini tashkil etish to'g`risidagi normativ-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish Yangi tahrirda ishlab chiqilgan qonun loyihasida boblar soni 5 tadan 12 taga va moddalar soni 34 tadan 70 taga etkazilgan. Ilmiybaza.uz maqsadida Vazirlar Mahkamasining umumiy o'rta ta'lim to'g`risida Nizomi tasdiqlangan. Mazkur Nizom O'zbekiston Respublikasida umumiy o'rta ta'limni (keyingi o'rinlarda - umumta'lim muassasasi) tashkil etish va ularning faoliyatini amalga oshirish tartibini belgilaydi. Mazkur Nizom talablari barcha umumta'lim muassasalariga nisbatan tatbiq etiladi. Nodavlat ta'lim muassasalari bundan bundan mustasno. Umumta'lim muassasalari o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlariga, ushbu Nizomga, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga, shuningdek o'z ustavlariga amal qiladi. Umumta'lim muassasasi yuridik shahs hisoblanadi va o'z ustaviga, mustaqil balansiga, shahsiy g`azna hisobvaraqlariga (davlat ta'lim muassasalari uchun), bank hisob raqamlariga, o'z nomi ko'rsatilgan muhrga (davlat umumta'lim muassasalarining muhrida O'zbekiston Respublikasining Davlat gerbi tasviri tushiriladi), shtampga va blankalarga ega bo'ladi. Umumta'lim muassasasining ustavi belgilangan tartibda tasdiqlanadi va mahalliy davlat hokimiyati organida davlat ro'yhatidan o'tkaziladi. Davlat umumta'lim muassasalarida umumiy o'rta ta'lim olish bepul amalga oshiriladi. Umumiy o'rta ta'limning muddati 11 yil bo'lib, uzluksiz ta'lim tizimining majburiy mustaqil turi hisoblanadi hamda O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g`risida"gi qonuniga va mazkur Nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Umumta'lim muassasasida ta'lim olish tilini tanlash O'zbekiston Respublikasining "Davlat tili haqida"gi qonuniga muvofiq amalga oshiriladi. Umumta'lim muassasalarining namunaviy ustavi O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. Ilmiybaza.uz Umumiy o'rta ta'limning vazifalari quyidagilardan iborat: - o'quvchilar tomonidan muntazam bilimlar olinishini ta'minlash, ularda bilim olish ehtiyojini rivojlantirish, bazaviy o'quv, ilmiy va umummadaniy bilimlarni shakllantirish; -o'quvchilarda milliy hamda umumbashariy qadriyatlarni uyg`unlashtirish asosida yuksak ma'naviy-ahloqiy fazilatlarni tarbiyalash, o'z Vataniga va xalqiga sodiq fuqaroni shakllantirish; -ta'lim-tarbiya jarayoniga o'qitishning zamonaviy va innovacion pedagogik uslublarini hamda axborot-kommunikaciya tehnologiyalarini keng joriy etish orqali ta'lim sifatini oshirish; -o'quvchilarning individual ijobiy hususiyatlarini aniqlash, qo'llabquvvatlash va rivojlantirish, ularning yuksak darajada ta'lim-tarbiya olishlari, ijodiy imkoniyatlarini shakllantirish va rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratib berish; -mehnat qilish va mustaqil ijodiy fikrlash ko'nikmalarini shakllantirish, o'quvchilarni kasbga yo'naltirish, o'quvchilar uchun mahsus va chuqurlashtirilgan tayyorgarlikni talab etmaydigan mutahassisliklar bo'yicha kasbiy ta'lim berish. Umumiy o'rta ta'lim boshlang`ich ta'lim (I - IV sinflar), tayanch o'rta ta'lim (V-IX sinflar) hamda umumiy o'rta (X-XI sinflar) bosqichlaridan iborat bo'lib, kunduzgi ta'lim shaklida amalga oshiriladi. Umumta'lim muassasalarining quyidagi turlari tashkil etilishi mumkin: -boshlang`ich maktab (o'qitish muddati 4 yil: I - IV sinflar); -umumta'lim maktabi (o'qitish muddati 11 yil: I - XI sinflar); -ayrim fanlarga ihtisoslashtirilgan maktab (o'qitish muddati 7 yil:V - XI sinflar); -ayrim fanlarga ihtisoslashtirilgan maktab-internat (o'qitish muddati5 yil: VII - XI sinflar); -futbol bo'yicha ihtisoslashtirilgan maktab-internat (o'qitish muddati 5 yil: V - IX sinflar); -jismoniy yoki psihik rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun ihtisoslashtirilgan maktab (maktab-internat) (o'qitish muddati 10 yil:I - X sinflar); Ilmiybaza.uz -sanatoriy turidagi ihtisoslashtirilgan maktab-internat (o'qitish muddati 11 yil: I - XI sinflar); -alohida sharoitlarda ta'minlash, tarbiyalash va ta'lim berishga muhtoj bolalar uchun ihtisoslashtirilgan maktab (o'qitish muddati zaruriyatga ko'ra); -ixtisoslashtirilgan san'at va madaniyat maktab-internatlari (o'qitish muddati zaruriyatga ko'ra); -ixtisoslashtirilgan olimpiya zahiralari maktab- internatlari (o'qitish muddati zaruriyatga ko'ra). O'quv yili umumta'lim muassasalarida 2 sentyabrdan kelgusi yilning 25 mayiga qadar davom etadi va to'rtta chorakka bo'linadi. O'quv-tarbiya jarayonini tashkil etishda quyidagi muddatlarga amal qilinadi: -o'quv yilining davomiyligi - 34 hafta (I sinflar uchun 33 hafta); -o'quv haftasining davomiyligi - 6 kun (pedagogik kengashning qaroriga ko'ra I-IV sinflar uchun 5 kun); -dars mashg`ulotining davomiyligi - 45 daqiqa; -dars mashg`ulotlari oralig`idagi tanaffusning davomiyligi - 5 - 10 daqiqa (o'quv - kuni o'rtasidagi tanaffusning davomiyligi - 15 - 30 daqiqa). Mehnat to'g`risidagi qonun hujjatlarida bayram (ishlanmaydigan) kuni deb belgilangan kunlarda dars mashg`ulotlari o'tkazilmaydi. Bayram (ishlanmaydigan) kunlariga to'g`ri kelib qolgan dars mashg`ulotlarining mavzulari o'quv dasturlarini ihchamlashtirgan holda keyingi dars mashg`ulotlarida o'tkaziladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida ijro intizomini olib borish uchun mas’ul direktor hisoblanib’ u o’z vazifasini aynan birinchi navbatda o’qituvchi- xodimlarning ish vaqtini belgilash qatorida vazifalarni bajarilish uchun ish hajmini belgilab beradi. Umumiy o'rta ta'lim maktabi fan metodbirlashmalari to'g`risidagi Nizom ta'lim muassasidagi fan va yo'nalishlar bo'yicha metodbirlashmalarni tashkil etish va ularning amalga oshiradigan faoliyat mazmunini belgilaydi. Ilmiybaza.uz Maktab ish faoliyatini tashkil etishda asosiy vazifalar maktab ustavida belgilab qo’yiladi va unda maktabning butun hamma jamoasining bajаrishi lozim bo’lgan vazifalar ko’rsatilgan. Ish jarayoni esa buyruqlashtirilgan holda olib borilishi ahamiyat kasb etadi. Albatta yana shuni ta’kidlash joiz o’qituvchi-xodimlar adolatli boshqaruvni yaxshi ko’radi. Maktab ishini tashkil etish uchun qonuniy hujjatlar orasida mexnat kodeksiing o’rni diqqatga sazovordir. Ushbu hujjat ish boshqaruvchi va bajaruvchilar o’rtasida munosabatni to’g’irlovchi qonundir. Umumta’lim maktablarida ijro intizomini olib borishga direktor tomonidan mas’ul vazifalarni yurg’izish uchun buyruq asosida biriktiriladi. Mazkur buyrug’ asosida ta’lim tizimining mazmuni, bilimlarning murakkablashuvi, bolalarni guruh-gruruh qilib o`qitishni takozo qilgani holda, ta’lim bilan shug`ullanuvchi mutaxassislar, o`qituvchilarni tayyorlash zaruriyati kelib chiqqan. Shu davrda o`qitishning tashkiliy shakllari paydo bo`la boshladi. Buning natijasida sinf-dars tizimi paydo bo`lgan. Xalq ichida hayotiy tajribaga, bilim va tarbiyaga ega kishilar murabbiy, o`qituvchi bo`lib faoliyat ko`rsata boshladilar. O`rta Osiyo tarixiga nazar solar ekanmiz, eramizdan ilgarigi minginchi yillarda Zardushtlik otashxona-ibodatxonalarida yoshlarni to`plab, kohinlar tomonidan ularga bilim berish bilan shug`ullanganliklari «Avesto» va boshqa tarixiy manbalardan bizga ma’lum. Shunga o`xshash bolalarni to`plab oqitish qadimgi Yunonistonda ham olib borilgan. Ammo qadim davrlarda ta’limni qat’iy chegaralangan vaqtda, bir xil yoshdagi bolalar bilan ish olib borish, ta’lim mazmunini bosqichma-bosqich berish masalalariga aniqlik kiritilmagan edi. Ijro intizomi maqsadi, mazmuni, hajmi ta’lim standartlari (o`quv dasturi, reja, darslik) asosida belgilanadi. O`qituvchi uchun dars o`quv ishlarining asosiy tashkiliy shakli ekan, u bu jarayonda: 1) Har bir sinfda o`quvchilarning yoshi va bilim darajasi bir xil bo`lishiga; 2) dars qat’iy jadval bo`yicha belgilangan aniq, muddatda olib borilishiga; 3) dars o`qituvchi rahbarligida butun sinf bilan va alohida o`quvchilar bilan ishlash shaklida olib borilishiga; Ilmiybaza.uz 4) dars o`quv fanining xarakteri, o`tilayotgan materialning mazmuniga qarab turli usullar va vositalar yordamida olib borilishiga va uzluksiz ta’lim tizimining bir qismi sifatida tugallangan bilim berilishiga va navbatdagi bilimlarni o`zlashtirish uchun zamin yaratishiga qattiq, rioya qilishi shart. Shuni unutmaslik kerakki, o`quv yurtlarida ta’lim-tarbiya ishlari faqat sinf-dars shaklida olib borilmay, balki amaliy mashgulotlar, tajriba ishlari shaklida ham amalga oshiriladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qituvchilarni ish faoliyatini tashkil etish birinchi navbatda yangi o’quv yiliga tayyorgarlik ishlari unga ajratilgan dars Tayyorlangan mazkur ish reja maktablarda fan metodik birlashmalarining raisi tomonidan o’rganib chiqiladi va tasdiqlanadi. Maktabning metod birlashma yig’ilishlari esa ushbu ta’lim muassasasining o’quv tarbiyaviy ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari tomonidan metodik kengash tashkil etilishini aloxida axamiyatga molik sanash lozim. Mustahkamkash uchun savollar. 1.Umumiy o'rta ta'lim maktablarida me'yoriy hujjatlarni yuritish fani nimani o’rgatadi? 2. O'zbekiston Respublikasi «Ta'lim to'g`risida»gi qonunining yangi taхrirdagi qanday o’zgarishlar mavjud? 3. Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan “Umumiy o'rta ta'lim to'g`risida”gi Nizom nima vazifani bajaradi? 4. Umumta'lim muassasalarining namunaviy ustavi qaysi tashkilot tomonidan tasdiqlanadi? Dars — ta’limning asosiy shakli ekan, u ilmiy, tizimli, tushunarli, ongli va faol bulishi, bilimlar mustahkam o`zlashtirilishi, o`quvchi- talabaning shaxsiy xususiyatlari e’tiborga olingan holda tashkil etilishi shart.