Ilmiybaza.uz
UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARIDA SINF RAHBARI
FAOLIYATI. O‘QITUVCHINING MA`NAVIY-MA`RIFIY ISHLARNI
TASHKIL ETISHI. SINFDAN TASHQARI TADBIRLARNI TASHKIL
ETISH YO`LLARI
Reja:
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida sinf rahbari faoliyati
Sinf rahbarlari hujjatlarni rasmiylashtirish uchun zarur shakllar
Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish
Ilmiybaza.uz
O‘quvchilarga har tomonlama tarbiya berishning negizida sinf rahbarining
olib boradigan tarbiyaviy ishlari markaziy o‘rinni egallaydi.
Sinfda tarbiyaviy ishlarni yo‘lga qo‘yuvchi, o‘quvchilarning asosiy
tarbiyachisi va murabbiysi sinf rahbaridir. Unga bolalar hayotini yo‘lga qo‘yish,
jamoani uyushtirish va tarbiyalash mas’uliyati, sinfdagi o‘quv-tarbiyaviy ishlariga
javobgarlik yuklanadi.U tarbiyachi sifatida o‘quvchilarni barkamol shaxs bo‘lib
kamol topishi to‘g‘risida, ularda aqliy teranlik, jismoniy baquvvatlilik, ruhiy
tetiklikni tarkib toptirish, ilmga e’tiqod, bilimdonlik hislatlarini tarbiyalash
to‘g‘risida va sinfda tartib intizomni mustahkamlash borasida g‘amxo‘rlik qiladi.
Sinf rahbari bu ishlarning barchasini kuzatuvchi sifatida emas, balki rasmiy, ma’sul
shaxs sifatida bajaradi, chunki u maktab pedagogik jamoasi oldida o‘ziga
topshirilgan sinfda g‘oyaviy-siyosiy, ma’naviy – ahloqiy ishlarning ahvoli uchun,
tarbiyaviy ishlarning mazmuni va yo‘lga qo‘yilishi uchun javobgardir.
Sinf rahbarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga tarbiya berish va ularni do‘stona
jamoa qilib jipslashtirishdan iboratdir. Albatta, o‘z sinfidagi o‘quv ishlari,
o‘quvchilar bilim, darajasini oshirish masalalari ham uning e’tiborini jalb etadi,
ammo bu masalalarni hal etishga u avvalo tarbiyachi sifatida yondoshadi.
U eng avvalo tarbiya berish vositalari orqli (o‘quvchilarda o‘quv vazifasiga
nisbatan ongli va ma’suliyat bilan munosabatda bo‘lishni tarbiyalash, u darslarda
o‘quvchilarning o‘zaro yordamni yo‘lga qo‘yish, ularni maktab kun tartibiga rioya
qilishga o‘rgatish va shu kabilar) ta’lim berish sifatini oshirishda shu sinfda dars
beradigan barcha o‘qituvchilarga yordam beradi.
Har bir sinfda muayyan o‘quvchilar jamoasi ish olib boradiki, u jamoa
o‘quvchilarga qo‘yiladigan yagona talabga amal qilish, ular bilan individual ish olib
borishni amalga oshirish kerak. Odatda, bu jamoaning tashkilotchis va etakchisi sinf
rahbari bo‘ladi. U sinfida dars beradigan o‘qituvchilar olib boradigan o‘quv-tarbiya
ishlarining xususiyatlarini o‘rganadi, ularning o‘quvchilarga qo‘yadigan talablari
Ilmiybaza.uz
hamda o‘quvchilar bilan o‘zaro aloqalarini o‘rganadi, ayrim o‘quvchilar xulq-atvori
haqida, ularga ta’sir ko‘rsatish metodlari haqida o‘qituvchilar bilan o‘zaro fikr
almashib turadi. Uning muhim vazifasi o‘qituvchilarning tarbiyaviy ish
faoliyatlarini birlashtirib, yo‘naltirib borishdan iborat.
Sinf rahbari maktab pedagogik jamoasi va pedagogik kengashining a’zosidir.
U barcha tashkilotchilik va tarbiyaviy ishlarni faqat yolg‘iz o‘zi emas, balki maktab
direktori va uning o‘rinbosarlari rahbarligida, o‘z sinfida dars beradigan boshqa
o‘qituvchilar bilan mustahkam hamkorlikda olib boradi va quyidagilarga o‘z
e’tiborini qaratadi.
Sinf rahbarining asosiy vazifalari sirasiga har tomonlama barkamol shaxsni
tarbiyalash, o‘quvchilarni o‘qishda, mehnatga ongli munosabatda bo‘lish ruhida
tarbiyalash;
maktabda, sinfda o‘quvchilarni ahild jamoaga birlashtirish va tashabbbuskor
o‘quvchilarni tarbiyalash maqsadida o‘quvchilarning talab va qiziqishlari, ularning
sinfdagi va oiladagi o‘zaro munosabatlarini chuqur va har tomonlama o‘rganish;
o‘quvchilarni o‘zbek va boshqa xalqalarning madaniy, tarixiy, milliy va xududiy
an’analarini hisobga olib, xalq pedagogikasi asosida tarbiyalash;
o‘quvchilar o‘rtasida kasbga yo‘naltirish ishlarini olib boradi, har bir
o‘quvchining qobiliyati va qiziqishlarini diagnostik usulda aniqlash;
o‘quvchilar dunyoqarashini fan-texnika yutuqlari, milliy madaniyat asosi bo‘lgan
musiqa va raqs, kino, teatr, adabiyot, xalq xunarmandchiligi kabi vositalar orqali
kengaytirish;
o‘quvchilarning o‘zlashtirmaslik sabablarini aniqlash va buni bartaraf etish;
o‘quvchilarning oilasi, turar joylari va turmush sharoitlari bilan tanishish;
ota-onalar bilan muntazam aloqada bo‘lish;
Ilmiybaza.uz
o‘quvchilar
o‘zlashtirishini
yuqori
darajaga
ko‘tarish,
intizomni
mustahakamlash, ular tomonidan maktab Nizomi va ichki tartib qoidalariga rioya
qilish bo‘yicha sinf majlislarini o‘tkazish;
o‘quvchilarning badiiy-havaskorlik, sport, hunarmandchilik, milliy merosga oid
to‘garaklarga faol qatnashishlarini ta’minlash kabilar kiradi.
Sinf rahbari o‘z faoliyatini boshlar ekan, «Sinfdan va maktabdan tashqari
tarbiyaviy ishlar Konsepsiyasi» (1999 y), «O‘quvchilarni tarbiyalashda oila,
mahalla, maktab hamkorligi Konsepsiyasi» (1999 y) talablariga muvofiq sinfda
ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim muassasalari sinf rahbari to‘g‘risida» gi
Nizomda sinf rahabari ishni o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini va umumiy
rivojlanish darajalarini hisobga olgan holda tarbiyaning quyidagi yo‘nalishlari –
mezonlari asosida tashkil etishi ko‘rsatib o‘tilgan:
- vatan tushunchasini o‘quvchilar qalbiga singdirish;
- milliy, ahloqiy, madaniy va ma’naviy tushunchalarni shakllantirish;
- milliy istiqlol mafkurasi va uni idrok etish;
- iqtisodiy savodxonlikni oshirish;
- ekologik savodxonlikni oshirish;
- xuquqiy savodxonlikni oshirish;
- jismoniy kamolot;
- O‘zbekiston bolalar va o‘smirlar uyushmasi faoliyati, asosiy mazmuni, mohiyati
va jamiyatdagi mavqeini targ‘ib etish;
- bolalar va o‘smirlaruchun chop etiladigan gazeta va jurnallarni targ‘ib etish;
- ota-onalar bilan hamkorlikda ishlash, ota-onalar Kengashlari faoliyatini
jonlantirish;
Ilmiybaza.uz
- o‘quvchining oilasiga borib turish;
- ota-onalarni maktabga taklif etish;
- ota –oanlar bilan yozishmalar orqali aloqa bog‘lash;
- ota-onalar yig‘ilishlari;
- ota-onalar uchun suhbatlar va ma’ruzalar;
- maslahatlar va savol javob kechalari;
- konferensiyalar, uchrashuvlar tashkil etish;
- ota-oanlarni pedagogik adabiyotlar bilan tanishtirish;
- ota-onalar faollari bilan ishlash.
Tarbiyaviy ish - bo‘lajak pedagogdan butun qobiliyatini ishga solishni, tinmay
izlanishnn taqozo etadi. Bolalar jamoasini uyushtirish, uni tarbiyalangan, uyushgan,
ahil guruhga aylantirish, o‘quvchilarning ko‘p qirrali, ijtimoiy-foydali faoliyatini
tartibga solish ishlari pedagogdan tashkilotchilik mahoratini qay darajada
egallashiga bog‘liq. U barcha tashkilotchilik va tarbiyaviy ishlarni yolg‘iz o‘zi emas,
balki maktab direktori va uning o‘rinbosarlari rahbarligida, o‘z sinfida dars
beradigan boshqa o‘qituvchilar bilan mustahkam hamkorlikda olib boradi. Sinf
rahbari ish rejasini tuzib chiqib, direktorga tasdiqlatadi, o‘quvchilarga beriladigan
ta’lim va tarbiya birligining ta’minlashning asosiy yo‘llarini belgilab oladi. Direktor
va uning o‘rinbosari sinf rahbari ish faoliyatini boshqarib turadi, o‘quvchilar
tarbiyasi faqatgina sinf rahbariga taalluqli bo‘lmasdan maktab ma’muriyati ham
bevosita o‘quvchilar tarbiyasi bilan shug‘ullanadi va nazorat qilib turadi. Sinf
rahbarining ish jarayoni tarbiyaning maqsad va vazifalaridan kelib chiqadigan,
o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan tarbiyaviy tadbirlar yig‘indisidan iboratdir. Bu
ish jarayoni shaxsning ijobiy hislatlarini tarkib toptirish maqsadida ular uchun
maqbul bo‘lgan tarbiyaviy manbalarni tanlab olib, ularga ta’sir etishning yanada
Ilmiybaza.uz
samarali vosita va metodlarini moxirlik bilan qo‘llashni ko‘zda tutadi. Sinf rahbari
olib boradigan asosiy tarbiyaviy ishlar bir necha qismdan iborat bo‘lib ular:
1. O‘quvchilarni o‘rganish.
Sinfga rahbarlik qilish, odatda, sinf o‘quvchilarini alohida-alohida
o‘rganishdan boshlanadi. Sinf rahbari o‘quvchilarni o‘rganishda quyidagi ishlarni
bajarishi kerak:
- rahbar bo‘lib tayinlangan sinf o‘quchilarining shaxsiy delolari bilan
tanishish.
- o‘zlashtirishi past bo‘lgan o‘quvchilarni aniqlash.
- tarbiyasi qiyn bo‘lgan o‘quvchilarni aniqlash.
-ota-onasi bo‘lmagan, qarindosh urug‘larining qaramog‘idagi o‘quvchilarni
aniqlash.
- sinf o‘quvchilari uy sharoitlari bilan tanishish.
YAngi sinfni qabul qilgan o‘qituvchi o‘z sinfidagi o‘quvchilarning uy
sharoitlari bilan tanishish ishlarini nihoyatda sinchkovlik bilan o‘tkazishi zarur.
CHunki bu davr eng mas’uliyatli davr bo‘lib sinf rahbari o‘tkazadigan tarbiyaviy
ta’sirini ham belgilashi kerak. Sinf rahbari uy sharoitlari bilan tanishayotganda,
yuqorida sanab o‘tilgan asosiy vazifalarni bajarishni rejalashtirib oladi. Ota-onalar
bilan o‘tkazilgan suhbat natijalari alohida daftarga qayd etiladi. Sinf rahbari, shu
bilan birga o‘quvchiga yaratilgan sharoitni sotsiologik analiz qilishi ham mumkin.
2. Sinf o‘quvchilari jamoasini tashkil etish va tarbiyalash. Sinf rahbari inoq va ma’lum
maqsadni ko‘zlagan jamoaga jipslashtirar ekan, o‘quv tarbiya vazifalarini muvaffaqiyatli hal
etish uchun zamin yaratadi. U ayrim o‘quvchilarga va butun sinfga o‘z obro‘-etiborini
bilangina emas, balki sinf jamoasida jamoat fikrini tarkib toptirish yuli bilan ta’sir etadi.
3. O‘quvchilar
bilim
sifatini
oshirish
hamda
ularning
tartib intizomini mustahkamlash.
Ilmiybaza.uz
Sinf rahbari o‘quvchilarning bilim sifatini oshirish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi,
ayrim o‘quvchilarni keyinda qolishini va o‘z sinfida ikki yil o‘tirib qolishini oldini
olishga harakat qiladi.
4. Darsdan
tashqari
tarbiyaviy
ishlarni
tashkil
etish
va
ular o‘tkazish.
Darslarda, ta’lim berish jarayonida beriladigan tarbiya darsdan tashqari ishlar bilan
to‘ldiriladi. Sinfdan tashqari tarbiyavny ishlar sinf rahbaridan juda ko‘p kuch va g‘ayrat
sarflashni talab qiladi. U darsda asosan o‘qituvchilik shpini bajaradig sinfga rahbarlik vazifasi esa
deyarli darsdan tashqari vaqtlarda bajariladi.
5. O‘zbekiston
bolalar
va
yoshlar
tashkilotlarga
yordam
ko‘rsatish, ular bilan yaqindan aloqada bo‘lish.
Bolalar va yoshlarning tashabbuskor tashkilotlari maktabda juda muhim tarbiyaviy
vazifani ado etadi. Ular butun pedagogik jamoa bilan birgalikda va eng avvalo, sinf
rahbari bilan hamkorlikda o‘quvchilarda bilimlarga qiziqishning va ijtimoiny faollikni
tarbiyalashga yordam beradi.
6. O‘quvchilarning ota-onalari bilan olib boradigan ishlari.
Har bir o‘qituvchi o‘quvchilarning ota-onalari bilan mustahkam aloqada bo‘ladi.
Maktabning oila bilan yanada mustahkamlash aloqasi sinf rahbarlari orqali amalga oshiriladi.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishning asosiy qismlari mana shulardan iborat|.
O'quvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini
muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o'zlashtirish va
bilim sifatini oshirish ko'p jihatdan sinf tahbarining samarali ishlashiga bog'liqdir.
Tashkil qilingan Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar o'quvchilar hayotidagi
tarbiyaviy faoliyatini to'ldiradi. Ularning dunyoqarashi, to'g'ri shakllanishiga,
axloqiy kamol topishiga ko'maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab chiqarish
bilan bog'lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik
Ilmiybaza.uz
qiluvchi sinf rahbarlarning vazifalari ham ko'p qirralidir. Sinfdan va maktabdan
tashqari ishlarning sinf rahbariining vazifalariga quyidagilar kiradi: Darsdan
tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat qilish.
O'quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko'p qirrali ishlarni o'quvchilar
tashkilotlari sinf faollari yordamida yo'lga qo'yish. Sinfdan va maktabdan tashqari
ishlar yo'nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda o'qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-
onalari, sinf faollariga uslubiy yordam ko'rsatish. Umummaktab va maktablar aro
o'tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda qatnashish.O'qbuvchilarning bo'sh
vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasa-lari hamda jamoatchilik
kuchidan keng foydalanish. Bu borada sinf rahbarlar faolligini uchta asosiy tomonini
ko'rish mumkin: sinf rahbarlik, uslubiy va ma'muriy. Bular ko'pincha o'zaro uzviy
bog'langan holda namoyon bo'ladi. Sinf rahbarning sinf rahbarlik faoliyatiga
quyidagi bir qator kishilarni kiritish mumkin.Tarbiyaviy ishlar sohasida erishgan
yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish. Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini
aniqlash. Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning
mazmunini, shakl va usullarini. Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish,
guruhlashtirish va ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqaruvchi
shaxslarni aniqlash. O'quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o'z mazmuniga ko'ra
tafakkur faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. Chunki sinfdan tashqari
ishlarda olingan axborot idrok etiladi, qayta ishlanadi. Shu asosda yangi bilimlar
hosil qilinadi. O'quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib turli kishilar bilan
muayan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatga duch keladilar. Shuning uchun
ham o'quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo'lsa,
ularning munosabatlari shunchalik munosabat doirasi keng va ma'naviy o'sishi
samarali bo'ladi. Maktabdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o'quvchilar jamoadagi
ishlarni o'rganadilar. Ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar. Ishlab chiqarish
mehnatiga qo'shiladilar. Jamoatchilik fikriga bo'ysunishga, jamoa sharafi uchun
kurashishga otlanadilar. Maktabdan tashqari faoliyatga quyidagilar kiradi: Og'zaki
ish usullari: majlislar, yig'inlar, ma'ruzalar, kutubxonalar, konferensiyalar,
munozaralar, uchrashuvlar, gazetalar, radio va jurnallar.Amaliy ish olib borish
Ilmiybaza.uz
usullari turli joylarga sayyohatlarga, sport musobaqalari, tabiatshunoslar
to'garaklari,
shanbaliklar,
yangi
kitoblar
ko'rgazmalari.
Tarbiyaviy
ish
pedagogikadan butun qobiliyatlarni ishga solishga taqozo etadi. Sinf rahbarligi kursi
bilan maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar metodikasi kursi bir-biriga
bog'liq va uning davomiyligidir.Yuqoridagi qayd etilgan topshiriqlarni bajarish
jarayonida
o'quvchilar
turli
qo'llanmalar,
asboblar,
apparatlar,
didaktik
materiallardan foydalanishni o'rganadilar, o'z-o'zini tekshirish uchun turli ma'lumot
va tayanch materiallarini jalb etish ko'nikmalarini egallaydilar.
2. Sinf rahbar tomonidan sinfdan va maktabdan tashqari ishni rejalashtirish
bolalarning yosh xususiyatlariga, maktabning joylashgan shart-sharoitlariga, ijodiy
birlashmalariga, ilmiy markazlar bilan o'zaro aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi.
Direktor o'rinbosarining faoliyati, o'z ifodasini topgan hujjatlar ro'yxati, xalq ta'limi
tomonidan doimiy ravishda berilib boriladi.«Sinfdan va maktabdan tashqari
tarbiyaviy ishlar» konsepsiyasi xalq vazirligi tomonidan 1993 yilda tasdiqlangan.
Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun tarbiyaning
asosi bo'lgan barcha g'oyalar qaytadan ishlab chiqiladi. Sinfdan tashqari ishlarni
tashkil etishda sinf rahbarining hamda o`qituvchining yo'naltiruvchi ta'siri ostidagi
o'quvchilarning o'z-o'zini nazorat qilish asosiga qurilgan va fan kabinetlarida,
kutubxonada va uyda yakka tartibdagi reja asosida o'tkaziladigan mustaqil
mashg'ulotlar etakchi shaklga aylanishi kerak. Bunda sinfdan tashqari ishda
ta'limning moddiy bazasi: qo'shimcha va ma'lumotnoma adabiyotlari laboratoriya
uskunalari, ko'rgazmali qo'llanmalar, didaktik materiallar, texnika vositalaridan
oqilona foydalanish ko'zda tutiladi. Ular o'z ichiga quyidagilarni oladi:darslik va
qo'shimcha adabiyotlar bilan ishlashning xilma-xil shakllarini olgan, nazariy
bilimlarni o'zlashtirishni ta'minlovchi; tajribalar, ijodiy tusdagi ishlarni bajarishni,
asboblarni loyihalashni, maketlar, modellar vahokazolarni tayyorlashni olgan
mustaqil ishlash uchun topshiriqlar sistemasi maqsadga muvofiqdir. Sinfdan va
maktabdan tashqari ishlar metodikasi fani va bo'limiga sinf rahbarlarining ishlari,
maktab ma'muriyatining tarbiyaviy ishlari kiritiladi. Bunda o'qituvchilarning
o'quvchilar bilan muomilasi, adolatli bo'lishi, ta'sir ko'rsata olishi kerak. O'quvchi
Ilmiybaza.uz
yoshlarni hozirgi zamon ma'naviyati bilan ongini sug'orish, ya'ni singdirish kerak.
O'quvchilarni qadriyatlarimiz asosida urf-an'analarimiz asosida tarbiyalash har bir
o'qituvchining vazifasi.O'quvchi atrofini o'rab turgan vositalar, yaxshi-yomon
odatlar, o'qituvchilar, maktabning muhiti, o'quvchilar tarbiyasini to'g'ri, ongli
ravishda o'rganish va qabul qilish. Sinfdan tashqari ishlarni to'la qamrab olgan
to'garaklar bir necha xilda bo'lishi mumkin. To'garakturlari: Fanto'garaklari.
Mohirqo'llar. Duradgorlik. Sport musobaqalari. Badiiy havaskorlik. Ko'rib
chiqilishi, asosiy e'tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to'plangan ijobiy
tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi. Tarbiyaning bosh maqsadi
yosh avlodni ma'naviy, axloqiy tarbiyalashda xalqning boy, milliy ma'naviy
an'analarga, urf-odatilari hamda qadriyatlariga asoslangan samarali tashkiliy ishlarni
amalda ishlab chiqishdir. Tarbiyaning asosiy vazifasi- shaxsning aqliy-axlooqiy
tarbiyalashda erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har
tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda
quyidagi pedagogic talablar mavjud: Maktabdan tashqari ta'lim muassasalarining
to'garak qatnashchilari ongida yuksak ma'naviy axloqiy fazilatlar mujassamlashgan
bo'lishi kerak. To'garak qatnashchilarini doimiy ravishda fan va madaniyatning
so'nggi yutuqlaridan xabardor qilib turish, ular ongini ijodiy ishlar va tarbiyaviy
tadbirlar bilan band qilish o'rin tutadi. To'garak qatnashchilarida mustaqillik
tushunchasi shakllangan bo'lishi, ular davlatimiz ramzlarini, madhiyasini, urf-
odatlarimizni yaxshi bilish kerak. Maktabdan tashqari ta'lim o'qishlariga,
hohishlariga asoslangan holda darsdan bo'sh vaqtlarda o'quv tarbiya jarayonini
to'ldiradi va quyidagi yo'nalishlar bo'yicha to'garak qatnashchilariga talablar
qo'yilishi kerak: Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi; Estetik ta'lim; Sayyohli
yo'nalishi bo'yicha to'garaklarga qatnashish.Ekologik ta'lim yo'nalishi bo'yicha
to'garaklar;O'quvchilarni ma'naviy axloqiy yo'nalishi bo'yicha;Xuquqiy ta'lim
yo'nalishi bo'yicha;Texnik ijodkorlik yo'nalishi bo'yicha;Istiqlol bolalari va
iste'dodli yoshlar;Iqtisodiy ta'lim.O'quvchilarning mustaqilligi turli darajada
bo'lganida mustaqil tayyorgarlik amalga oshirilish mumkinligini hisobga olish
muhimdir, albatta bu esa ular shaxsining shakllanishiga shubhasiz ta'sir ko'rsatadi.
Ilmiybaza.uz
Ayrim o'quvchilarning ishdagi faol va mustaqil holati tarbiyachining aralashuvini
talab etmaydi, chunki o'quvchilarning o'zlari oldilarida turgan vazifalarini va ularni
hal etish yo'llarini ancha yaxshi tushunadilar.Bolalar iarbiyachi yordamisiz
ishlaydilar. Bu erda tarbiyachining aralashuvi maqbul emas. Chunki bunday holat
bolalarning mehnatsevarligini, bilish ehtiyojlarini shakllantirishda eng kata
imkoniyatga egadir.O'quvchi mustaqil harakat qilib, lekin o'z ishini tarbiyalashning
fikri va bahosiga bog'liq qilib qo'ygan paytda tobe mustaqil holat vujudga keladi. Ish
qiziqish va ishtiyoq bilan bajarilsa ham mustaqil ishni bajarayotgan harakatlarida
ishonchsizlik jihatlari mavjud bo'ladi.3. Sinf rahbarining rahbarligi va nazorati
ostida harakat qiladigan o'quvchilar toifasida majburiy ijro etish holati paydo bo'ladi.
Bunda o'quvchilar ishga unchalik qiziqish bildirmaydilar. Ular ko'pincha sinf
rahbarining yordamini so'rab murojaat qiladilar, kuchli o'quvchilarning qo'llab-
quvvatlashidan foydalanishga intiladilar, agar bunday qo'llab-quvvvatlash bo'lmasa,
ishni davom ettirishga irodalarini ishga solmaydilar. Bunday o'quvchilarda
tashqaridan majbur qilish vaqtida harakat qilish odati mustahkamlanadi. Agar
bunday holat barqaror bo'lib qolsa, u o'quvchining faqat aqli emas, shu bilan birga
ma'naviy rivojlanishiga ham to'sqinlik qilishi mumkin.Maktabda va sinfdan tashqari
ishlar o'quvchilarni bir-biriga hurmati, axloqiy sifatlari jamoa orasida shakllanib
boradi. Bunda o'quvchilarning bir-biriga bo'lgan muomala madaniyati ham
shakllanadi. O'quvchi o'qituvchiga taqlid asosida yoki do'stlari orasida o'rgangan
tarbiyasi muomilasiga ta'sir qilish mumkin. Uqituvchi o'quvchilar orasida muomala-
madaniyatni shakllantirish uchun avvalambor o'quvchining o'ziga bo'lgan
muomalasini etiborini o'rganishi kerak. O'quvchi maktab qoidalariga rioya qilish
bilan birga, o'qituvchi talabiga ham javob berishi lozim. O'qituvchi talablariga:
Darslarga to'liq qatnashish. O'quv qurollari bilan ta'minlanganligi. O'qituvchini
diqqat bilan eshitish.Topshiriqlarni o'z vaqtida bajarish. Tashkiliy ishlarga faol
qatnashish.Sinf intizomiga rioya qilish.Tozalikka rioya qilish. Sinfdan va maktabdan
tashqari ishlarni nazoratsiz ijro etish holati rasmiy ijrochilik, ishtiyoq va havas bilan
mehnat qilishni istamasligini yashirishga intilayotgan o'quvchilarda kuzatiladi.
Bunday holatning uzoq vaqt mavjud bo'lishiga yo'l qo'yib bo'lmaydi, aks holda
Ilmiybaza.uz
o'quvchilarda ishiga nisbatan rasmiy munosabat jihatlari paydo bo'ladi, bu esa ularni
mehnatdagi tashqi faollikni yo'qqa chiqaradi. Sinfdan va maktab dan tashqaridagi
ishlarda o'quvchilarning hatti-harakatlari oldindan juda qattiq tartibga solib
qo'yilganligi xususida e'tirozlar bildirilmoqda. Mustaqillikni tarbiyalash vazifasi
qo'yilmagan, bolaning har bir qadami pedagogning irodasiga bo'ysungan joylarida
ana shunday holat mavjuddir. Xudi shuning uchun mustaqil tayyorgarlik
samaradorligi, o'kuvchilarning mustaqilligini rivojlantirish to'g'risida g'amxo'rlik
qiladigan o'qituvchi, sinf rahbari o'quvchilarga ta'sir ko'rsatish vositalarini puxta
o'ylab tanlaydilar, ularning ishlashi uchun oqilona shart-sharoit yaratishga
intiladilar.Maktab o'quvchilarining mustaqil tayyorgarligiga pedagogik rahbarlik
shunday qurilish kerakki, u o'quvchilarni charchatib qo'ymasin, doim bir xil tusda
bo'lmasin, yoki haddan tashqari oson, aqliy va irodaviy kuch-g'ayratini sarflashni
talab qilmaydigan bo'lmasin. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil eti shva
o'tkazishda tarbiyachi eng muhim vazifa o'quvchilarni o'quv vazifalarini hal etishga
o'rgatishdan, buning uchun harakat usullarini to'g'ri tanlashdan, o'z hatti-
harakatlariga rahbarlikni faoliyatini nazorat qilishdan, mustaqil ish ko'nikmalarini
boshqa muhim xayotiy vaziyatlarga o'tkazishdan kelib chiqishdan lozim ekanligini
nazarda tutish lozim. Bunda mustaqillik mazmuniga fikrlash faoliyatining
mustaqilligi, intizom, uyushqoqlik va o'z-o'zini nazorat qilish kabi to'rt tarkibiy
qismi kirishini hisobga olish muhimdir.Mazkur jihatlarni shakllantirish ustidan
nazoratni amalga oshirish sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qilayotgan
o'qituvchining muhim va murakkab vazifalaridan biridir. Buning uchun o'quvchi
faoliyati natijalarini hisobga olishni va bu jarayonni tahlil etishni uyushtirish zarur.
O'qituvchi sinf-dars faoliyati uchun xos bo'lgan shakllarni istisno etib, nazorat
qilishning bir qancha usullarini qo'llashi mumkin. Eng kuchli va qobiliyatli
o'quvchilarga homaki yozuv bilan ishlash xuquqi beriladi. Unda qoida ko'rsatiladi,
bu qoidani tasdiqlovchi misollar keltiriladi, o'quv vazifasi qayd etiladi. Yozuv juda
qisqa bo'ladi, lekin u o'quvchining fikrlashi qanday borganligini ko'rsatadi. Sinfdan
va maktabdan tashqari ishlarda o'quvchilarni ayrim ko'nikmalarga o'rgatishni
nazorat vositasi deb hisoblash kerak. O'z-o'zini tekshirish, o'zaro tekshirish
Ilmiybaza.uz
usullariga o'rgatish o'qituvchining o'quvchilar bilan shunday aloqasini talab etadiki,
bunda ularning fikrlash ishi jarayoni ravshan bo'ladi. O'quvchilarning o'zlari
harakatni taklif etadilar vash u bilan pedagogga muayan ma'lumot beradilar. Sinf
rahbari ishida o'quvchilar jamoasini shakllantirish markaziy vazifa hisoblanadi,
chunki jamoada shaxsni tarbiyalash tarbiyaning etakchi tamoyilidir. Bolalar
jamoasini shakllantirish metodikasi yangi pedagogikada to'la ishlab chiqilgan. Bu
metodikaning umumiy asoslari pedagogika kurslarida bayon etilgan jamoa va
jamoada shaxsni tarbiyalash nazariyasiga tayanadi. Jamoa nazariyasi qoidalariga
muvofiq uni yaratish metodikasi ishlab chiqilgan. Uning umumiy asoslari
quyidagilardan iborat: talablar qo'yish, faollarni tarbiyalash, o'quv-mehnat, ijtimoiy-
siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi istiqbollarni tashkil etish, sog'lom
jamoatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy an'analarni yaratish va ko'paytirish.
Ta'riflangan bu qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va rivojlantirish uchun
qo'llanma hisoblanadi. 4. O'rta umumta'lim maktablarida sinfda va maktabdan
tashqari ishlarda sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar sinf rahbarsi uyushtiradi.Sinfda va
maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o'quvchilar xayotidagi tarbiyaviy
faoliyatni to'ldiradi. Ularning dunyoqarashi to'g'ri shakllanishiga va axloqiy kamol
topishiga ko'maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab chiqarish bilan
bog'lanishag zamin yaratadi.Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik
qiluvchi sinf rahbarning vazifalari ham ko'p qirralidir. Sinfdan va maktabdan
tashqari tarbiyaviy ishlar sinf rahbarsining vazifalariga quyidagilar kiradi: Darsdan
tashqari tarbiyaviy ishlar ni rejalashtirish va amalga oshirish. O'quvchilarni
maktabdan va sinfdan tashqari ko'p qirrali ishlarni pedagogik jamoa, o'quvchilar,
tashkilotlar, sinf faollari yordamida yo'lga ko'yish. Sinfdan va maktabdan tashqari
ishlar yo'nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda o'qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-
onalar o'quvchilar, sinf rahbarlar sinf faollariga yordam ko'rsatish. Umummaktab va
maktablararo tarbiyaviy tadbirlarga qatnashish. O'quvchilarning bo'sh vaqtlarini
tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan
keng foydalanish.Bu borada sinf rahbarlar faolligini 3 ta asosiy tomonini ko'rish
mumkin: sinf rahbarlik, umumiy va ma'muriy. Bular o'zaro uzviy bog'langan bo'ladi.
Ilmiybaza.uz
Sinf rahbarlik faoliyatiga quyidagi bir qator ishlarni kiritish mumkin:1. Tarbiyaviy
ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish; 2. Tarbiyaviy ishlarni
maqsad va vazifalarini aniqlash.3. Tarbiyaviy, ommaviy-siyosiy ishlarni
rejalashtirish va ularning mazmuni hamda shakl usullarini aniqlash. 4. Sinfdan va
maktabdan tashqari ishlarni guruhlashtirish boshqaruvchi shaxslarni aniqlash.Shular
asosida yangi bilimlarni hosil qiladi. O'quvchilar maktabdan tashqari ishlarda
qatnashib, turli kishilar bilan muayan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatlarga
duch keladilar. Shuning uchun ham maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-
xil bo'lsa, ularning munosabatlari shunchalik boy bo'ladi. Maktab tashqaridagi
ishlarda o'quvchilar jamoadagi ishlarini o'rganadilar.Sinfdan va maktabdan tashqari
tarbiyaviy ishlarni maktabning ma'naviy-ma'rifiy ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari o'z ishini reja asosida olib boradi va uning bajarilishini ham nazorat qilib
boradi. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni maktabning umumiy rejasi, o'qituvchilar,
sinf rahbarlari, etakchi ota-onalar qo'mitasi, ish rejalari ishini ham e'tiborga olishi
kerak. Ish reja maktab direktorii tomonidan tasdiqlangan. Ish rejasida boalalrning
yosh xususiyatlariga maktabning joylashgan shart-sharoitiga, ijodiy birlashmalariga
ilmiy markazlar bilan o'zaro tarqalgan aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi. Direktor
o'rinbosarining faoliyati o'z ifodasini topgan xujjatlar ro'yxati xalq ta'limi vazirligi
tomonidan doimiy ravishda beri boriladi. A. Jo'raevning «Tarbiyaviy darslarni
o'tish» risolasida mustaqillik g'oyasi bilan bog'langan tarbiyaviy tadbirlardan
qoidalarga asoslangan qonunlar belgilangan. Ijodkor rahbar hamda ilg'or o'qituvchi
tarbiyachilar o'z faoliyatlar ijarayonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda quyidagi
tamoyillarni asos qilib oladilar:-tarbiyaviy tadbirlarni o'tkazish;-ma'naviyatni yosh
avlod ongiga singdirish e'tiqodga aylantirishdan iborat ekanligi; -tarbiya jarayoni
milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan bog'lab bola qalbiga va ongiga ta'sir
ko'rsatish;-tarbiyaviy ishlarni o'quvchilar jamoasi jipslashtiruvchi omillar bilan
boyitib tarbiyaning ta'lim bilan uzviyligini ta'minlash;-tarbiyaviy jarayonda
bolalarni tarbiyalash darajasini aniqlash va ijobiy tomonlarini o'stirish;-bola
shaxsiga xurmat va talabchanlik;-bolalarning yosh va ruhiy holatini hisobga olish;-
tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish tomonlari barkamol insonni tarbiyalashda keng
Ilmiybaza.uz
imkoniyatlarga ega bo'lib, uni qay darajada olib borish sinf rahbari va tarbiyachining
pedagogik mohiyatiga bog'liq.
Rejalashtirilgan tadbirga tayyorgarlik ko’rishda amal qilish lozim
bo’lgan aniq tashkiliy qismi va bosqichlar
1. O’quvchilar bilan tadbirning xarakter va mazmuni, o’tkazish joyi va vaqtini
muhokama qilish.
2. Kerakli materiallarni tanlash, dastur tuzish va o’quvchilarga rollarni bo’lib
berish, musiqali badiiy jihozlanishi uchun javob beruvchilarni, tadbir o’tkazish
joyini tanlash, vaqtini belgilash.
3. E’lon yozish.
4. O’yin, konkurslarning yakun qilish shartlarini va hay’at a’zolarini
tasdiqlash.
5. Devoriy gazetalarni chiqarish.
6. Ssenariy materiallari bilan ishlash.
Fanlar bo’yicha o’quvchi tarbiyaviy jarayonning samaradorligini oshirish
yo’llaridan biri sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning yagona tizimini tashkil
qilish. Dasturdagi har qanday mavzuni o’rganishni sinfdan tashqari ishlarda davom
etdirish mumkin. Sinfdan tashqari mashg’ulotlar o’tilgan materiallarni to’ldirib,
umumlashtirib o’quvchilarga fanni o’rgatishning natijalarini shakllanishiga yordam
beradi.
Ertalik va kechalar:
1. Yangi yilni nishonlash haqida ( Vatan tarixi, O’zbekiston xalqining
erishgan muvaffaqiyatlari va tabiatni asrash bo’yicha epizodlar o’rin olishi
kerak).
Ilmiybaza.uz
2. Navro`z bayrami (xalq qo’shiqlaridan ijro qilish, Dehqonbobo,
Boychechak, Quyoshjon kabi obrazlar asosida turli sahna ko’rinishlarini
tayyorlash)
3. O’zbekiston Respublikasi Mustaqilligi kuni va O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, Bayrog’i, Madhiyasi qabul qilingan kunlarga bag’ishlab
tadbirlar o’tkazish. (Ko’rik tanlovlar shaklida bo’lishi mumkin)
Bu tadbirlarni o’tkazishda tadbirlar zali, maktab hovlisi yoki sinfxona
bayramona bezatiladi, devoriy gazetalar chiqariladi, ijodkor o’quvchilar
tomonidan yasalgan turli ko’rgazmalar (maketlar, o’z ijodi bo’yicha she’riy
to’plam, rasmlar majmuasi va hokozo) na’munalari ham qo’yiladi.
Har bir ertalik, kechalar va tadbirlarning dasturlari (ssenareylari) tayyorlanib
so’ngra o’tkaziladi.
Buyuk allomalar, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy- ma’rifiy sohalarda yuksak
marralarga erishgan atoqli kishilarga bag’ishlangan kecha (uchrashuv)ning
namunaviy dasturi.
1. Kirish so’zi
2. Mashhur (adib, yozuvchi, shoir) insonning hayoti va faoliyati haqida
ma’lumot (yuqori sinf o’quvchilari ishtironida o’tkazladi)
3. Allomaning ijodidan parchalar (o’quvchilar uchun matnlar tanlanadi).
4. Allomaning asarlaridan va o’quvchilar referatlari, bukletlari, albomlaridan
namunalar ko’rgazmasi tashkil qilinadi.
5. Allomalar ijodi asosida qo’shiq va sahna ko’rinishlari tayyorlanadi.
Bayram va kechalarning mavzulari:
1. "Quvnoq qish qo’shiqlari " (Yangi yil bayrami)
2. "Ona Vatan posbonlari " (Vatan himoyachilari kuni)
Ilmiybaza.uz
3. Xalqaro xotin - qizlar kuni ("Onalarni e’zozlaylik" , asosan o’g’il bolalar
tomonidan tayyorlanadi).
4. Navro’z - milliy bayramimiz (Barcha til to’garaklari hamkorlikda)
5. " Har doim bo’lsin kuyosh" (Halqaro bolalarni himoya qilish kuniga
bag’ishlanib, o’qish yilining oxirida may oyida o’tkazladi)
6. "Vatan yagonadir -Vatan bittadir" Mustaqillik kuni
She’riyat mulkining sultoni, o’zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy
tavaludiga bag’ishlangan “Yosh navoiyshunoslar”deb nomlanuvchi bilimdanlar
bahsi
SSENARIYSI
Tadbirni o’tkazish joyi: Maktab tadbirlar zali
Tadbirni o’tkazish vaqti: ---------
Taklif etiluvchilar: Maktab ma’naviy- ma’rifiy ishlar bo’yicha direktor
o’rinbosari, maktab yetakchisi, mehnat faxriylari, mahalla faollari, “Eng namunali
oila” vakillari, mahalliy ijodkorlar.
Sahna bezagi: Sahna to’rida Alisher Navoiyning siymosi aks ettirilgan surat
va plakat. Plakatda quyidagi yozuv aks etgan bo’ladi:
Agar bu ulug’ zotni avliyo desak,u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak,
mutafakkirlarning mutafakkitri, shoir desak, shoirlarning sultonidir.
Islom Karimov
O’quvchilar tartib bilan saf tortishadi. Musiqa fonida Alisher Navoiyning
“Keldimu” g’azali bilan kuylanadigan qo’shiq yangraydi. Mikrofon oldiga milliy
libosdagi o’g’il va qiz (tadbirni olib boruvchilar) chiqib kelishadi:
Ilmiybaza.uz
1-boshlovchi:
Assalomu alaykum! Aziz mehmonlar,
Otalar-u onalar- qalbi daryo, ummonlar.
Assalom ustozlar, siz mehribonlar,
Assalom sizlarga ey mehribonlar.
2- boshlovchi: Hazrat Alisher Navoiy ustozlar to’g’risida shunday demishlar:
Haq yo’linda kim sanga bir harf o’qitmish ranj ila,
Aylamak bo’lmas oning haqqin ado ming ganj ila.
Alisher Navoiyning hayoti va ijodi haqida ustozimiz _____ ma’ruzasini
tinglaymiz .
1- boshlovchi:
Aaziz mehmonlar, hurmatli ustozlar. She’riyat mulkining sultoni, o’zbek adabiy
tilining asoschisi, ulug’ bobomiz Alisher Navoiy tavaludi munosabati bilan tashkil
etil bugungi “Yosh navoiyshunoslar”deb nomlangan tadbirimiz davom etadi.
Darhaqiqat, bu buyuk zotning bizga qoldirgan ma’naviy merosi ummon kabi
bepoyon va cheksizdir.
Kecha kelgumdir debon, ul sarvi gulro’ kelmadi,
Ko’zlarimga kecha tong otquncha uyqu kelmadi.
Lahza-lahza chiqtimu, chektim yo’lida intizor
Keldi jon og’zimg’a-u, ul sho’xi badxu kelmadi.
2- boshlovchi:
O’zbek xalqining ulug’ shoiri Alisher Navoiy 1441 yilning 9- fevralida Hirot
shahrida tavallud topgan. Yosh Alisher o’tkir zehnli, boodob va zukko bo’lgan va
adabiyotga, she’riyatga ko’ngil qo’ygan edi.U ulg’aya boshlagan sari musiqa ilmini,
Ilmiybaza.uz
husnixat va rassomchilikni, fors va arab tillarini, tarix va tilshunoslikni, tabiatga oid
ilmlarni o’rganishga astoyidil kirishdi. «Navoiy» taxallusi bilan she’rlar yoza
boshladi.
1-boshlovchi: Jondin seni ko’p sevarmen, ey umri aziz.
Sondin seni ko’p sevarmen ey umri aziz.
Har neniki sevmak ondin ortiq bo’lmas,
Ondin seni ko’p sevarmen ey umri aziz.
Bugungi tadbirimizda 8 “A” sinfining “Ash’or” guruhi va 8 “B” sinfining
“Navo” guruhi o’zaro bellashadilar. Biz bu uruhlarga omad tilagan holda musobaqa
shartlarini e’lon qilamiz. Demak diqqat bilan tinglang:
1-shart: Komandalar tanishuvi. Shartning ijrosi 10 ballgacha baholanadi.
Ushbu shartga muvofiq har bir guruh a’zolari 5 daqiqa mobaynida shu
kungacha erishgan yutuqlari, o’z shiorlari va maqsadlari kabi ma’lumotlarni
beradilar. Guruhni tanishtirish she’riy, qo’shiq tarzida, badiiy ko`rinish yoki
elektron lavha tarzida bo’lishi mumkin. Ushbu shartda notiqlik ham alohida
e’tiborga olinadi
2-shart: Alisher Navoiy hayoti va faoliyatini aks ettiruvchi sahna ko’rinishi.
Ushbu shart ijrosiga 10 daqiqa vaqt belgilanadi va 10 ballgacha baholanadi.
3-shart: Alisher Navoiy g’azali bilan kuylanuvchi qo’shiq jonli ijro etiladi. 10
ballgacha baholanadi.
4-
shart: Krossvod o’yini. To’g’ri va tez bajargan guruh 10 ballgacha
baholanadi
5-
shart: G’azalxonlik. Ifodali o’qish e’tiborga olinadi va 10 ballgacha
baholanadi.
1-
boshlovchi: Ushbu shartlarning ijrosini baholab borish uchun
kechamizga jyuri hay’atini taklif etganmiz, hozir ularni tanishtirib o’tmoqchiman:
Ilmiybaza.uz
Maktab ma’naviyat va ma’rifat ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari ----------
--
Maktab “Yoshlar yetakchisi”--------------------
Ona tili va adabiyot fani o’qituvchisi--------------------
Ota- onalar qumitasi a’zosi--------------
Musiqa fani o’qituvchisi-----------------------------
Mahalla faoli ------------------
2-boshlovchi: Har bir shart bajarib bo’lingach jyuri hay’ati a’zolaridan
baholarni e’lon qilib borishlarini so’raymiz. Hozir tayyorgarlik ko`rishlari
uchun guruhlarga qisqa muddat beriladi, sahnaga esa 8 “A” sinf o’quvchilari ---
--------------------------- larni taklif etamiz. Qo’shiq –“Qaro ko’zim” .(Qo’shiq
ijro etiladi)
(Qo’shiq tugagach har bir guruh navbat bilan shartlarni bajaradilar )
Har bir shart tugagach hakamlar tomonidan baholanib,izohlanadi va ballar
e’lon qilib boriladi.
Hamma shartlar bajarib bo’lingach umumiy ball e’lon qilinadi va g’oliblar
hamda barcha ishtirokchilar ma’naviy rag’batlantiriladi.
1-boshlovchi:
Besh asrkim nazmiy saroyni
Titratadi zanjirband bir sher.
Temur tig’i yetmagan joyni,
Qalam bilan oldi Alisher.
Azizlar, hazrat Navoiy dahosi qancha zamon o’tmasin o’z qimmatini
yo’qotmaydi, aksincha, yanada yolqinlanib boraveradi.
Ilmiybaza.uz
2-boshlovchi: Hurmatli davramiz qatnashchilari, aziz mehmonlar shuning
bilan “Yosh Navoiyshunoslar”deb nomlangan tadbirimiz o’z nihoyasiga yetdi.
Navoiy bobomiz orzu qilganlaridek komil inson bo’laylik.
Ma’naviyat soati.
Mavzu: Oilam, ota- onam – baxtu iqbolim
Darsning maqsadi: O’quvchilarga oila, ota-ona haqida, ularning qadri,
hurmati, oiladagi o’rni haqida tushuncha berish.
Darsning tarbiyaviy maqsadi:
O’quvchilarga ota –onani hurmat qilish, ularning o’git va nasihatlariga quloq
solish, duolarini olish, do’stlik haqida tushuncha berish
Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarga kelajakka yo’l oiladan, ota- ona
bag’ridan boshlanishi, maktab va kelajakdagi ishxona va Vatan ham oila ekanligi
haqida bilim, ko’nikma berish.
Dars usuli: Suhbat, savol- javob, kichik guruhlarda ishlash.
Dars jihozi: O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, oila, ota -ona haqidagi
maqollar va hikmatlar, ibratlar, xadislar, allomalar fikrlari va rivoyatlar yozilgan
slaydlar (yoki plakatlar), hamda ovozli va tasvirli vositalar, matbuot materiallari.
Xona bezagi: Devorlarga Vatanni, ahil oilani, faol bolalarni, baynalmilallikni
aks ettiruvchi plakatlar ilinadi. Bukletlar tashkil qilinadi. Xonaki gullar bo’lishi
shart. Sinfxona o’rtasiga uchta kichik guruhlarda ishlash uchun mo’ljallab stollar
(Ular ustida “ILM”, “ODOB”, “HAMKORLIK” yozuli lavhalar komanda
nomini va o`rin joyini angldatadi) va stullar qo’yiladi, devor bo’ylab taklif etilgan
mehmonlar uchun stullar qo’yiladi.
Taklif etiluvchilar: Maktab ma’naviy- ma’rifiy ishlar bo’yicha direktor
o’rinbosari, makdab yetakchisi, mehnat faxriylari, mahalla faollari, “Eng
namunali oila” vakillari, mahalliy ijodkorlar.
Ilmiybaza.uz
Dars shiori: Ilm, odob, hamkorlik!
Darsning borishi:
O’qituvchi va taklif etilganlar oldin kirib joylashadilar. Sinfga bir o’quvchi
kiradi.
O’quvchi:
Assalomu alaykum! Aziz mehmonlar,
Otalar-u onalar- qalbi daryo, ummonlar.
Assalom ustozlar, siz mehribonlar,
Assalom sizlarga ey mehribonlar
Aziz mehmonlar, mehridaryo ota-onalar, bugun ma’naviyat darsida Oilam,
ota- onam – baxtu iqbolim mavzusida fikrlashmoqchimiz,buning uchun uch
guruhga, ya’ni “ILM”, “ODOB”, “HAMKORLIK” guruhlariga bo’lindik,
marhamat sinfdoshlarim darsga marhamat!
O’quvchilar kirib kelib joylashadilar va bir ovozdan shiorni aytadilar:
“Ilm, odob, hamkorlik!”
O’qituvchi: O’tgan darsimizda qaysi mavzu yuzasidan fikrlashgan edik?
O’quvchilar: “Mehnat , mehnatning tagi rohat” mavzusini o’tgan edik.
O’qituvchi: Qanday maqollarni o’rgangan edik?
O’quvchilar mehnat haqidagi maqollarni aytadilar.
O’qituvchi: O’quvchilar men bugungi Oilam, ota- onam – baxtu iqbolim
mavzusidagi yangi darsimizni bir rivoyat bilan boshlamoqchiman.
Rivoyat.
Ilmiybaza.uz
Qadimda bir bog’bonning uch o’g’li bo’lib, ular negadir xo’p o’yinqaroq va
ishyoqmas bo’lib ulg’aya boshlashibdi. Ota ularga mehnatning afzalligi, mehnat
qilgan odam hech narsaga zoriqmasligi haqida pand nasihatlar qilar ekan. Ammo
o’g’illar bunga ko’p ham quloq solishmas, oson yo’l bilan boylik orttirish ilinjida
bo’lishar ekan. Umri tugab borayotganini sezgan ota bir kuni o’g’illarini yoniga
chorlabdi va debdi:
- Xabaringiz bor mening kattagina serhaosil uzumzorim bor. Shu uzumzorda
mehnat qilib kam bo’lmadim, boylik orttirdim. Bir xum tillalarni bog’ning
qayirigadir ko’mgan edim, esimda yo’q. Men dunyodan o’tgach shu oltinlarni
topib teng bo’lashib olinglar.
Shu kuni ota dunyodan o’tibdi. Uni qabrga qo’yib kelgan o’g’illar bog’ni bir
boshidan kovlab oltin izlay ketishibdi. Oltinlardan darak bo’lmabdi.O’g’illar
otamiz nega bizni aldadilar ekan?- deya o’ylay boshlashibdi.
Xo’sh aziz o’quvchilar rivoyatning davomi qanday bo’ladi? Haqiqatdan ham
ota o’z o’g’illarini adaganmikan? Fikr bildiring. (Har bir guruh a’zolari navbat
bilan fikr bildirishadi).
O’qituvchi: (O’quvchilar fikrini umumlashtiradi). -Rivoyatning davomi
quyidagicha, o’g’illar oltin qidirib, o’zlari bilmagan holda uzumzorning yerini
yumshatib qo’ygan edilar. Usumlar shunchalar serhosil bo’ldiki uni sotib ado
qilish mushkul edi. “Bog’i borning tog’i bor” deydi xalqimiz.
Guruhlarga bajarish uchun topshiriqlar beriladi.
1-shart:
3 guruhga bittadan o’quvshi chiqib ota –ona haqida maqollar aytishadi.
Odob : Otalar so’zi -aqlning ko’zi
Onalar so’zi-baxtning o’zi.
Ilm: Ota –aql, ona idrok
Ilmiybaza.uz
Tarbiya: Otalik uyning zari bor,
Onalik uyning o’zi bor
Odob ; Ota- bilak, ona –yurak
Ilm: Onangga boshingni xam qil,
Otangga gapingni kam qil
Tarbiya: Otangni quyosh bilsang,
Onangni oy bil
Kim o’z navbatida maqol aytolmay qolsa yutqazgan hisoblanadi.
2- shart:
Ota-ona haqidagi she’rlardan ifodali o’qib bering
3-shart:
Rasmga qarab ota-ona haqida so’zlab bering
Rivoyat aytsa ham bo’ladi.
4- shart:
Ota-ona haqidagi krossvordni tezlik bilan yechish
G’olib guruhlar aniqlanib ballari e’lon qilinadi va rag’batlantiriladi
Ota-onalarni hurmat qilish to’g’risida o’quvchilar kichik sahna ko’rinishlari
namoyish etadilar: “T a r b I y a o i l a d a n b o s h l a n a d i”
Musiqali tanaffus.
O’quvchilar guruhi tomonidan raqs.
Dars yakunida o’qituvchi:
Ilmiybaza.uz
Har farzandki, og’ir va dono bo’lsa , hech vaqt ota-onaning mehr haqini ado
qilmoqdan holi bo’lmog’usidir.
O’zingdan kattalarga odob bilan muomala qil, o’zingdan kichiklarga esa
shavqat yo’lini tut.
Senga saboq bo’lsin deb, ko’ngildagin naqd aytdim:
Yonib yashasang agar, onang uchun baxt aytdim.
Senga kelgan baloga men duoyibad aytdim,
Sen faqat diyonatni boshingga toj b il, bolam
(Mehmonlarga ham so’z navbati berilishi mumkin. Bunda so’zga chiquvchining
qaysi mavzuda va qancha vaqt gapirishi oldindan o’qituvchi bilan kelishib
olinadi)
O’zbek tiliga Davlat tili maqomi berilganligining --- yilligiga bag’ishlangan
“Til -dil kaliti” mavzusidagi tadbir
SSENAREYSI
Tadbirni o’tkazish joyi: Maktab tadbirlar zali
Tadbirni o’tkazish vaqti: ---------
Taklif etiluvchilar: Maktab ma’naviy- ma’rifiy ishlar bo’yicha direktor
o’rinbosari, makdab yetakchisi, mehnat faxriylari, mahalla faollari, “Eng namunali
oila” vakillari, mahalliy ijodkorlar.
Sahna bezagi: Sahna to’rida O’zbekiston Respublikasining “Davlat tili
to’g’risida”gi qonuni katta o’lchamda tayyorlanadi qo’shimcha plakatda quyidagi
yozuv aks etgan bo’ladi:
“Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdir”
Ilmiybaza.uz
Abdulla Avloniy Shuningdek ”Buyuk va muqaddassan mustaqil Vatan” nomli
devoriy gazeta, til haqidagi maqollar hamda gullar bilan bezatilgan. O’quvchilar
maktab formasida, yuzlarida quvonch, qo’llarida guldastalar. Yangrayotgan
musiqa sadosi ostida sahnaga 6 nafar o’quvchilar va 2 nafar boshlovchilar chiqib
kelishadi. (O’quvchilar sahnada yarim oy shaklida turadilar, boshlovchilar o’rtada
mikrafon oldida)
1-boshlovchi:
Tilim-tilim- Ona tilim,
Tillar ichra sara tilim.
Shirin –shakar ma’no tilim
Ona tilim –A’lo tilim.
Asssalomu alaykum hurmatli ustozlar, tengdoshlar, aziz mehmonlar. Bugungi
Davlat tilining --yilligiga bag’ishlangan “Til- dil kaliti” deb nomlangan tadbirimizga
xush kelibsiz!
Barchangizni til bayrami bilan samimiy muborakbod etamiz!
2-boshlovchi: Bir tuproqdan zuvalasi.
Bitta choynak- piyolasi.
Hammamiz shu yurt bolasi-
Tillar turfa, dil bittadir.
Til -xalqning qalbi, uning nomusidir. U Ona kabi ulug’ va mo’tabar. Xususan,
o’zbek tili haqida gap ketganda beixtiyor Navoiy bobomizning quyidagi satrlari
yodimizga keladi:
Insonni so’z ayladi judo hayvondin,
Bilkim guhari sharifroq yo’q ondin.
Ilmiybaza.uz
Hazrat Navoiyning beqiyos xizmatlarini e’tirof etib, Yurtboshimiz “Yuksak
ma’naviyat- yengilmas kuch” asarida “Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi
va buyukligini anglash tuyg’usi ongu shuurimiz, yuragimizga avvalo Navoiy
asarlari bilan kirib kelgan”- deb yozgan edilar.
1-boshlovchi: Ona tilim- jonu dilim. Ona tilimizni onadek muqaddas bilamiz.
Chunki “Til millat qalbining tarjimonidir” Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy o’z
davrida o’zbek tilining barcha go’zalliklarini ko’rsatib, ijod qilgan. U o’z tilini
maqtab, o’zga xalqlar tillarini kamsitgan emas.
2-boshlovchi: Til –millatning ulkan boyligi, bebaho mulkidir. O’zbek tili
o’zbek xalqining ma’naviy mulkidir. G’ammamizga ma’lumki 1989- yil 21-
oktyabrda o’zbek tiliga “Davlat tili ” maqomi berildi.
Sahnadagi o’quvchilar , ona tilimizga ta’rif beradilar:
“Til -inson madaniyatining ifodasidir”
Har bir millatning o’zligi, uning tili va adabiyotida namoyon bo’ladi.
Til- aloqa vositasi ekan, so’z inson kamolining, ilm va fazilatini o’lchab
ko’rsatadigan tarozidir.
1-boshlovchi: Eng quvonarlisi ona tilini o’qitishga barcha o’quv yurtlarida
bilim maskanlarida til o’rganishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Kim erursan sen o’zing,
Gar o’zliging bilmasang.
Asli zoting, eling kim,
O’z tilingni bilmasang?!
2-boshlovchi: “Tilga hurmat-elga hurmat”, - deydilar.
Kimki o’z ona tilini e’zozlamasa, u o’z xalqini e’zozlamagan, yashab turgan
Vatanini hurmat qilmagan sanaladi.
Ilmiybaza.uz
Ona tilim, onajonim tili bu,
Beshikdanoq singgan jonu dilimga.
Shu yurtim, xonumonim tili bu
Qadimlikda o’xshar ona tuproqqa.
Endigi navbat tadbir ishtirokchilariga. Marhamat!
Til haqida ma’lumotlar.
O’quvchi: 1989- yil 21- oktyabrda o’zbek tiliga Davlat tili maqomi berilishi
tufayli tilimiz o’zining qonuniy o’rnini topdi. Har yili 21- oktyabrda “Til bayrami”,
21- fevralda esa Xalqaro ona tili kuni nishonlanadi.
O’quvchi: O’zbekistonda turli millat vakillari yashaydilar, ular Davlat tilidan
tashqari o’z ona tilllaridan ham foydalanadilar. Har bir til o’ziga xos boylikka va
imkoniyatlarga ega. Ko’p tilni bilish kishining madaniy saviyasini oshiradi.
O’quvchi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakatimizdagi barcha
tillarni tengligi va erkinligini ta’minlaydi. Asosiy Qonunimizning 4- moddasida
shunday deyilgan “O’zbekiston Respublikasining davlat tili- O’zbek tilidir.”
O’quvchi: Tilimiz boy va go’zal! O’zbekiston davlat ilmiy adabiyotlar
nashriyotida “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi ” , 5 jildlik “O’zbek tilining izohli
lug’ati ”, Mustaqillik yillarida buyuk bobomiz Alisher Navoiyning 20 jildlik
mukammal asarlar to’plami kitobxonlarga munosib tuhfa bo’ldi.
O’quvchi: Bugungi kunda dunyoda 3000 dan ortiq turli tillar mavjud bo’lib,
bu tillarning ayrimlarida o’n hatto yuz millionlab kishilar gaplshadilar. Ba’zi
tillarda esa birnecha ming kishigina gaplashadi.
O’quvchi: Bugungi kundagai jonli tillar qadimgi tillar asosida paydo bo’lgan
va rivojlangan. XV- XIX asrlarda lutfiy, Atoiy, Alisher Navoiy, Ogahiy, Muqimiy
Ilmiybaza.uz
kabi mumtoz adabiyotimiz vakillari ning shoh asarlari yozilgan eski o’zbek tili
hozirgi o’zbek tilining shakllanishi va rivojlanishi uchun asos bo’lgan.
Voshlovchi: Dilim bandi, tilim bandi,
Umr bandilikda o’tkardim.
Tilim hayqir, tilim hayqir,
Xudoyim erkka yetkazdi.
Voshlovchi: Tilni xalq yaratadi. Tilimiz boy , tilimiz sof, go’zaldir,
vari maqol, bari masal, mataldir.Tilning ijtimoiy ahamiyati, millatning madaniy
hayotidagi o’rni beqiyos, shu bois ham tilga e’tibor doimo kuchli va dolzarb bo’lib
kelgan. Til haqidagi maqollarning ko’pligi ham buning isbotidir. (O’quvchilar
maqollar aytadilar )
Til bilgan – yo’l topar.
Avval o’yla, keyin so’yla.
Otalar so’zi- aqlning ko’zi.
Aytilgan so’z- otilgan o’q.
Arslon izidan qaytmas, yigit –so’zidan.
Tilga ixtiyorsiz- elga ixtiyorsiz.
O’ynab gapirsang ham, o’ylab gapir!
Chin so’z- mo’tabar, yaxshi so’z muxtasar.
Voshinnga qilich kelsa ham rost so’zla.
So’zdan so’zning farqi bor.
Oftob bilan oy ham so’z ila ravshan.
Til kishini baxtli qiladi.
Ilmiybaza.uz
Ko’p til bilish, bir qulfning ko’p kalitiga ega bo’lish demakdir.
Tig’ yarasi bitadi, lekin til yarasi bitmaydi.
Odobning boshi til.
Til dil kaliti.
1- boshlovchi: Bobolardan so’zladim ammo,
Bir zot borkim baridan suyuk.
Buyuklarga baxsh etgan daho,
Ona xalqim, o’zingsan buyuk.
2-boshlovchi: O’zi yemay qo’liga tutgan,
Sen o’zingsan farzandlar sha’nin
Asrlardan opichlab o’tgan,
Ona xalqim, jon- tanim manim
O’zbekiston, Vatanim manim!
Qo’shiq (Vatan haqida yoki til haqida, xor ijrosida ham bo’lishi mumkin)
1-boshlovchi: So’zingga ehtiyot bo’l, boshing ketmasin,
Tilingga ehtiyot bo’l tishing sinmasin.
Endigi navbat sahnaviy ko’rinishga: (Quyidagi hikoyat sahnalashtirladi)
Podshoh bir kuni a’yonlariga :- Menga eng lazzatli taom pishirib kelinglar,-
dedi.
A’yonlar mazali taom nimadan tayyorlanishini bilmaydilar va Navoiyning
oldiga boradilar. Ul zot a’yonlarga tildan taom tayyorlashni aytadi. Tildan
tayyorlangan taom podshohga ma’qul bo’ladi.
Ilmiybaza.uz
Ul zot : -Endi esa eng achchiq narsadan tayyorlangan ovqat olib kelinglar,-
deb farmon beradi. Navoiyning maslahati bilan bu gal ham unga tildan
tayyorlangan taom pishirib beradilar,podshohga topshiriqning ijrosi ma’qul
bo’ladi.
Yaxshi so’z-jon ozig’i,
Yomon so’z-bosh qozig’i.
2-boshlovchi:
Yo madhing yozaymi, iftixor bilan,
Ko’ksimda barq urgan navbahor bilan,
Oh, aziz tilginam,shirin so’zginam,
Joningga tasadduq bo’lay o’zginam.
Tilni madh etuvchi she’rlar aytiladi.Avar shoiri R.Hamzatovning “Ona tilim
”she’ri.
Avar so’zin , tinglab kirdi menga jon,
Ohista tirildim va shundan bildim:
Meni tuzatolmas hech dori-dormon,
Jonimga masihdir shu ona tilim.
Mayli, kim qaysi tildan zavq-u shavq olsa,
Mening o’z tilimga ming jonim fido.
Erta ona tilim yo’qolsa agar,
Men bugun o’lishga bo’lurman rizo.
Mayli qashshoq bo’lsin, mayli behasham,
Lekin mening uchun aziz va suyuk.
Ilmiybaza.uz
Jahon minbaridan yangramasa ham
Ona tilim menga muqaddas, buyuk.
2-boshlovchi: Til shaxsiy hayotda ham juda katta o’rin tutadi: u shaxsning o’zini
o’ziga tanitadi, milliy va umuminsoniy faxrlanish tuyg’usini kamol toptiradi.
So’zla mazmunli bo’lsin,
Tingla foydali bo’lsin.
1-boshlovchi: Tilimizning bebaho xazinalarini qunt bilan o’rganaylik.
O’zbek tilining benihoya boyligi va go’zalligini his qilaylib, uning sofligi va
rivojiga doimo e’tiborli bo’laylik.
Bobolardan bizga meros ezgu til,
Avlodlarga xazinayi bebaho.
Qalbimizga, ruhimizga ko’zgu til,
Bu dunyoga bag’ishlaymiz ne daho.....
2-boshlovchi: Yana bir bor barchangizni til bayrami bilan muborakbod etamiz!
Mavzu asosidagi savollar:
1.
Ijro intizomi to’g’risida qanday qonuniy hujjat bor?
2.
Ijro intizomin kim amalga oshiradi?
3.
Maktab hujjatlari ijro intizomiga belgilangan vazifalar?
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O`zbekistan Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: Uzbekistan, 1992.
2. «Ta’lim turrisida» o`zbekistan Respublikasining qonuni. T., 1992.
3. O`zbekistonning milliy istiQlol mafkurasi. T.: Uzbekistan, 1993.
4. «Ta’lim To`g`risida» O`zbekistan Respublikasi Qonuni. T., 1997.
Ilmiybaza.uz
5. O`zbekistan Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», T. 1997.
6. «Ma’naviyat va ma’rifat» ijtimoiy markazlari ishlarini takomillash-tirish
xaqidagi Prezident Farmoni. T., 1996.
