UMUMIY TILSHUNOSLIKDAN MA’LUMOT
Reja:
1. Tilshunoslik fani, uning vazifalari haqida ma'lumot.
2. Tilning ijtimoiy mohiyati, tuzilishi.
3. Tilning paydo bo’lishi, taraqqiyoti.
4. Milliy til va adabiy til.
Manbalardan ma’lumki, hozirgi zamon fanlarini quyidagi yirik guruhlarga
ajratish mumkin:
1. Tabiiy fanlar.
2. Texnika fanlari.
3. Ijtimoiy-gumanitar fanlar.
4. Matematika fanlari1.
Tilshunoslik fani ijtimoiy-gumanitar fanlar guruhiga mansub bo‘lib, inson
tili, ya’ni so‘zlashuv quroli uning o‘rganish obyektidir. “Tilshunoslik terminlarining
izohli lug‘ati”da bu fanga shunday ta’rif beriladi: “Tilshunoslik til haqidagi, uning
ijtimoiy tabiati,, vazifasi, ichki tuzilishi, tasnifi haqidagi; muayyan tillarning ish
ko‘rish (faoliyat) qonunlari va tarixiy taraqqiyoti haqidagi fan”2.
Tilshunoslik fani yuqoridagi guruh fanlarning ko‘pchiligi bilan aloqadordir.
Tilshunoslik va tabiiy fanlar. Har qanday til tovush tilidir, chunki nutq
tovushlarning muayyan ketma-ketligidan iborat bo‘lgan so‘zlardan tashkil topadi. Nutq
tovushlari esa fizika fanining akustika bo‘limida ham o‘rganiladi. Nutq faoliyati
insonning markaziy asab tizimi yordamida boshqariladi, demak, tilshunoslik fani
1 А. Нурмонов, Б.Йўлдошев. Тилшунослик ва табиий фанлар. “Шарқ” НМАК бош таҳририяти. Т.: 2001, 11-бет.
2 А. Ҳожиев. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси” давлат
илмий нашриёти . –Т.: 2002, 107-бет.
fiziologiya fani bilan aloqada bo‘lishi lozim. Kimyo fanida valentlik degan tushuncha
mavjud. Bu molekula tarkibidagi atomning boshqa atom bilan bog‘lanish xususiyatidir.
Xuddi shu xususiyat tildagi so‘zlarda ham mavjuddir. Masalan, qizil, shirin, achchiq,
yirik so‘zlari olma so‘zi bilan bog‘lana oladi, lekin yupqa, aqlli, a’lochi, beg‘am, ozg‘in
so‘zlari olma so‘zi bilan bog‘lana olmaydi.
Tilshunoslik va ijtimoiy-gumanitar fanlar. Har qanday fan falsafa bilan
bog‘liq, chunki falsafa barcha fanlarning kelib chiqish manbasi sifatida tan olingan.
Tilshunoslik fani, birinchidan, falsafaning bilish nazariyasi bilan bog‘langan bo‘lsa,
ikkinchidan, bu fan bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis o‘z tadqiqotlarida muayyan
falsafiy yo‘nalishga tayanadi.
Ma’lumki, adabiyot so‘z san’ati sifatida tan olingan. Demak, tilshunoslikning
markaziy tushunchalaridan bo‘lmish so‘z adabiyot uchun ham asosiy qurol bo‘lib xizmat
qiladi. Shunday ekan, tilshunoslik adabiyotni o‘rganadigan adabiyotshunoslik fani bilan
chambarchas bog‘liqdir.
Tilshunoslik tarix fani bilan bog‘liq, chunki til tarixi shu tilning egasi
bo‘lmish millat tarixining bir qismidir.
Siz ”mantiqiy fikr”, ”bu mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan fikr” degan gaplarni
eshitgansiz. Bu esa tilshunoslik va mantiq fanlarining o‘zaro bog‘liq ekanligini
ko‘rsatadi. Har ikkala fanni birlashtiruvchi narsa tafakkurdir. Tafakkur tilda so‘z,
so‘z birikmasi va gaplar orqali namoyon bo‘lsa, mantiqda hukm, tushuncha va
xulosalar ko‘rinishida aks etadi.
Tilshunoslik va matematik fanlar. Hozirgi paytda matematika fani
aralashmagan fan bo‘lmasa kerak. Oddiy arifmetik amallardan tortib, murakkab
matematik formulalar ham barcha fanlardagi hisob-kitoblarda qo‘llanadi.
Tilshunoslikda ”Bir bosh bo‘lakli va ikki bosh bo‘lakli gaplar” degan nomlarning
mavjudligi oddiy arifmetik sonlarning qo‘llanishiga misol bo‘ladi. Endi quyidagi
parchaga e’tibor qiling: ”Vaholanki eng tor tovushni 0 raqami bilan, eng keng
tovushni 1 raqami bilan belgilasak, tovushlarning bu jihatdan farqi quyidagicha
bo‘ladi: i – u – o – e – â – a
0 – 0,2 – 0,3 – 0,8 – 0,9 - 1”3
3 Sh.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. “Universitet” nashriyoti. –T.: 2006, 14-bet.
Bu parchada ishlatilgan ifodalar nisbatan murakkabroq formulalarga misol bo‘la
oladi.
Tilshunoslik va texnik fanlar. Tilshunoslik va texnik fanlardan hisoblangan
kibernetikaning o‘zaro bog‘liqligi shundaki, kibernetikaning mahsuli bo‘lmish
EHM ham insonga o‘xshab axborot qabul qilib, uni uzatish vazifasini bajaradi. EHM
yaratilishi uchun inson organizmi asos bo‘lib xizmat qilgan. EHMning paydo
bo‘lishi avtomatik tarjimaning yuzaga kelishiga sababchi bo‘ldi.
Tilshunoslik fanining turlari. Tilshunoslik ikkita xususiyatiga ko‘ra turlarga
bo‘linadi:
1. O‘rganish obyektining hajmiga ko‘ra:
a) xususiy tilshunoslik alohida olingan tilning tovush tizimi, lug‘at boyligi va
grammatik qurilishini o‘rganadi, shu sababli bunday tilshunoslik “o‘zbek
tilshunosligi”, “rus tilshunosligi” kabi nomlar bilan ataladi.
b) umumiy tilshunoslik yer yuzida mavjud bo‘lgan barcha tillarning umumiy
xususiyatlarini, kelib chiqishini, dunyo tillarning tasiflanishini o‘rganadi. U o‘z
tadqiqotlarida xususiy tilshunoslik yutuqlaridan unumli foydalanadi.
2. O‘rganish maqsadiga ko‘ra:
a) nazariy tilshunoslik til hodisalariga nazariy jihatdan yondashadi, ya’ni shu
hodisalar bo‘yicha umumlashma tarzida chqarilgan xulosalar, qoidalar yaratadi.
b) amaliy tilshunoslik tilga amaliy nuqtai nazardan yondashadi, ya’ni uning
insonlar hayotidagi amaliy ahamiyatini o‘rganadi. Masalan, chet tillarni o‘rganish,
avtomatik tarjima kabi masalalar bilan shug‘ullanadi.
Tilning paydo bo‘lishi
Olimlarning taxminiga ko‘ra, til ibtidoiy jamoa tuzumi davrida paydo
bo‘lgan. Bunga shubha qilishga o‘rin yo‘q, chunki insoniyat tarixi shu davrdan
boshlanadi. Inson inson deb atalishi uchun u hayvonot olamidan ajralib chiqishi
lozim edi. Tilning paydo bo‘lishi mazkur jarayonni boshlab berdi. Xo‘sh, eng
universal aloqa vositasi bo‘lgan til qanday paydo bo‘lgan? Bu o‘rinda biz hozir yer
yuzida mavjud bo‘lgan uch mingga yaqin tilni nazarda tutayotganimiz yo‘q, balki
umuman dastlabki tilni nazarda tutmoqdamiz.
Dastlabki tilning paydo bo‘lishi haqida hech qanday yozma ma’lumot yo‘q,
chunki yozuvning, ya’ni og‘zaki nutqni uzoq masofaga, uzoq davrga yetkazish
vositasining o‘zi ancha keyin paydo bo‘ldi. Demak, dastlabki tilning qachon,
qayerda va qanday paydo bo‘lganligini faqat taxmin qilish mumkin. Bu uchta
savolga taxminan quyidagicha javob berish mumkin: dastlabki til fikrlovchi inson
shakllangan paytda, shunday inson paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan joyda va
insonlarning bir-birlariga nimanidir aytish istagi yuzaga kelganligi uchun
paydo bo‘lgan.
Dastlabki tilning paydo bo‘lishi to‘g‘risida aniq moddiy dalillarning yo‘qligi
bir qancha farazlarning (ba’zi manbalarda nazariya ham deyiladi) yuzaga kelishiga
sabab bo‘lgan.
1. Tovushga taqlid nazariyasi qadimgi Yunonistonda antik davrda
(eramizdan oldingi 1-2 asrlarda) stoiklar degan faylasuflar guruhi tomonidan
shakllantirilgan bo‘lib, unga ko‘ra inson tili tabiatdagi turli tovushlarga taqlid qilish
asosida paydo bo‘lgan emish. Haqiqatan ham, deyarli barcha tillarda tovushga taqlid
bildiruvchi so‘zlar mavjud. Masalan, o‘zbek tilida taq-tuq, shitir-shitir; rus tilida
gav-gav (it hurishiga taqlid), kva-kva (qurbaqa ovoziga taqlid), ga-ga (o‘rdak
ovoziga taqlid) kabi so‘zlar bor va hatto shu so‘zlar asosida bir qancha so‘zlar ham
yasalgan: shitirlamoq, taqa, kvakayet, gavknul. Bu nazariyaning g‘ayri-ilmiy
nazariya ekanligi quyidalarda namoyon bo‘ladi:
1) tovushga tiqlid so‘zlar barcha tillarda ham juda ozchilikni tashkil etadi va
lug‘at tarkibidagi boshqa so‘zlarning qanday kelib chiqqanligini bu nazariya asoslab
bera olmaydi;
2) mantiqan fikrlaganda, rivojlangan tillarga nisbatan rivojlanmagan tillarda
bunday so‘zlar ko‘p bo‘lishi kerak edi, vaholanki, tekshirishlar buning aksini
ko‘rsatadi;
3) qadimgi odamning hali uncha rivojlanmagan hiqildog‘i bunday so‘zlarni
talaffuz qilishga moslashmagan.
2. Undov nazariyasi eramizdan oldin yashab o‘tgan Epikur (341-270) degan
faylasuf tarafdorlari bo‘lmish epikuristlar tomonidan o‘ylab topilgan nazariya
bo‘lib, unga ko‘ra til insonning his-tuyg‘ularini ifodalaydigan oh, uf, dod kabi undov
so‘zlar asosida yuzaga kelgan emish. To‘g‘ri, taqlid so‘zlar kabi undov so‘zlar ham
har bir tilning lug‘at tarkibida mavjud va ular asosida ham yangi so‘zlar hosil qilish
mumkin: uflamoq, dodlamoq kabi. Bu nazariya ham quyidagi kamchliklarga ega:
1) undov so‘zlar ham barcha tillarda juda ozchilikni tashkil etadi va bu
nazariya ham lug‘at tarkibidagi boshqa so‘zlarning qanday kelib chiqqanligini
asoslab bera olmaydi;
2) inson o‘z his-tuyg‘usini yolg‘iz qolganda ham ifodalashi mumkin,
vaholanki, tilning asosiy vazifasi aloqa-aralashuv vositasi bo‘lishdir.
3) bu nazariya tilning paydo bo‘lishini ong bilan emas, his-tuyg‘u bilan
izohlab qo‘ya qoladi.
3. Mehnat qiyqiriqlari nazariyasi XIX asrda yashagan fransuz faylasuflari
L.Nuare va K.Byuxerlar tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning fikricha, til
odamlarning jamoa bo‘lib mehnat qilishi jarayonida chiqaradigan qiyqiriq ovozlari
asosida paydo bo‘lgan emish. Masalan, odam yer chopayotganda (hah), og‘ir narsani
ko‘tarayotganda (ho‘o‘p) o‘ziga yordam berish uchun turlicha ovozlar chiqaradi. Bu
nazariya insonning beixtiyor chiqargan va ma’no ifodalamaydigan ovozlar asososiga
qurilganligi bilan undov nazariyasiga o‘xshab ketadi. Bu ovozlar his-tuyg‘u
ifodalamaydi, shu bilan bu nazariyalar o‘zaro farq qiladi. Bu nazariyaning g‘ayri-
ilmiyligi esa quyidagilarda ko‘rinadi:
1) mehnat qiyqiriqlarining tildagi miqdori o‘ta kamdir;
2) mehnat qiyqiriqlari, yuqorida qayd qilinganidek, his-tuyg‘u ifodalamaydi;
3) bu ovozlar faqat mehnat jarayonini tartibga solish uchungina zarur.
4. Ijtimoiy shartnoma nazariyasi XIX asrda paydo bo‘lgan. Bu nazariyaga
ko‘ra, yer yuzidagi odamlar tushunchalarga nom berishda o‘zaro kelishib olishgan
emish. Bunga turtki bo‘lgan narsa shuki, 1887-yilda taxallusi Doktor Esperanto
(“umidvor shifokor” degani) bo‘lgan polyak ko‘z shifokori Lyudvik Zamenxof4
tomonidan esperanto tili o‘ylab topilgan5. Bu til ko‘pgina Yevropa tillaridan olingan
so‘zlar asosida shakllangan. Bundan tashqari, olimlar ayrim ilmiy atamalarni
qo‘llashda o‘zaro kelishib olishi ham bunga sabab bo‘lgan. Masalan, 1892-yilda
ximiklarning Jeneva shahrida o‘tkazilgan qurultoyida terminologiya masalasida
4 Энциклопедик луғат. “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти . Н-Ҳ. –Т.: 1990, 440-бет.
5 Энциклопедик луғат. “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти . А-Н. –Т.: 1990, 289-бет.
kelishib olingan. Albatta, sun’iy tilning va atamalarning yaratilishi bo‘yicha kelishuv
dastlabki tilning paydo bo‘lishini izohlay olmaydi. Buning sabablari quyidagicha
oddiydir:
1) bu nazariya ijtimoiy kelishuvgacha tilning mavjudligini inkor qiladi;
2) bu nazariya tabiiy tilning emas, balki sun’iy tilning yaratilishinigina
tushuntira oladi.
Ko‘rib o‘tilgan barcha nazariyalarning eng asosiy kamchiligi shundaki, ularda
insonning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan hodisani, ya’ni tilni shu faoliyatdan ajratgan
holda tushuntirishga harakat qilinadi.
Inson hayvonot olamidan ajralib chiqqandan keyin ijtimoiy mehnat bilan
shug‘ullana boshlagan. Bu jarayon, albatta, juda uzoq davom etgan. Shu davr
mobaynida odamsimon mavjudot jamoa bo‘lib yashashni va mehnat qilishni
o‘rganadi. Mehnat jarayonida bu mavjudotlarda (ular arxeologlar tomonidan
avstralopitek, pitekantrop, sinantrop, neandertal odami kabi nomlar bilan ataladi)
tafakkur shakllana boradi. Buni taxminan quyidagicha tushuntirish mumkin.
Oldiniga mehnat harakatlari mehnat predmetidan ajralmagan holda amalga
oshirilgan. Masalan, biz nafas olish uchun o‘ylab o‘tirmaymiz, ya’ni miyani
ishlatmaymiz. Bu instinktiv tarzda yuz beradi. Yuqoridagi jarayon ham shunday
bo‘lgan bo‘lishi kerak. Ma’lum bir davrda mehnat harakati va mehnat predmeti bir-
biridan ajraladi, chunki mazkur harakatlar odamsimon mavjudotning ibtidoiy
xotirasida saqlanib qolgan edi va u endi o‘z tasavvurlariga taqlid qilishi mumkin
bo‘ladi, natijada mehnat predmeti bo‘lmasa ham, u bilan qilinadigan harakatlar
amalga oshirilishi mumkin bo‘ladi. Bu esa odamsimon mavjudotda ibtidoiy
ongning dastlabki kurtaklari shakllanayotganidan dalolatdir. Hozirgi odamga eng
yaqin turgan odamsimon mavjudot fanda homo sapiyens (lot. ongli odam) deb
yuritiladi. Ana shu homo sapiyens o‘z taraqqiyotining ma’lum davrida o‘z
jamoadoshiga nimanidir aytish istagini sezgan bo‘lishi kerak va natijada dastlabki
ibtidoiy so‘zlar talaffuz qilingan. Albatta, ungacha homo sapiyensning nutq a’zolari
muayyan tovushlar miqdorini talaffuz qilashga moslashgan bo‘lishi kerak edi.
Bizningcha, ana shu tariqa dastlabki til paydo bo‘lgan.
Kembridj universiteti professori Jorj Yulning yozishicha, tilning paydo
bo`lishida quyidagi manbalar mavjud bo`lgan:
1. Ilohiy manba (The divine source).
2. Tabiiy tovush manbasi(The natural sound).
3. Ijtimoiy o`zaro ta’sir manbasi(The social interaction source).
4. Jismonan moslashish manbasi (The physical adaptation source).
5. Instrumental manba (The tool-making source).
6. Genetik manba (The genetic source).6
In the biblical tradition, as described in the book of Genesis, God created
Adam and “whatsoever Adam called every living creature, that was the name
thereof.”Alternatively, following a Hindu tradition, language came from
Sarasvati, wife of Brahma, creator of the universe. In most religions, there
appears to be a divine source who provides humans with language. In an
attempt to rediscover this original divine language, a few experiments have
been carried out, with rather conflicting results.
Til ijtimoiy hodisadir
Ijtimoiy hodisa deganda nimani tushunish kerak? Eng avval mana shu
savolga javob berish lozim. “Ijtimoiy” degani yakka shaxsga emas, balki butun
jamiyatga tegishli deganidir. Demak, nimaiki butun jamiyat uchun xizmat qilsa,
jamiyat tomonidan rivojlantirilsa, shu narsa ijtimoiy hodisadir. Bunga birinchi
navbatda til kiradi. Adabiyot, san’at, madaniyat ham ijtimoiy hodisalardir, lekin bu
hodisalarning asosida baribir til turadi.
Til odamlarning bir-birlari bilan muomalada bo‘lishi uchun yordam bеradigan
eng muhim vositadir. Odamlar til vositasida o‘z fikrlarini, his-tuyg‘ularini
ifodalaydilar. Insoniyat jamiyatining shakllanishida tilning roli bеqiyosdir. Til
bo‘lmasa, jamiyatning bo‘lishi mumkin emas, chunki til insonlarni jamiyat sifatida
jipslashtirib turuvchi buyuk ne’matdir. Bundan tashqari, til bir millatni boshqa
millatdan ajratib turuvchi eng muhim belgilardan biridir. Til taqdiri jamiyat taqdiri
bilan chambarchas bog‘liq.
6 George Yule. The Study of Language. CAMBRIDJE UNIVERSITY PRESS. 2010, 2-6-betlar.
Til va tafakkur
Tafakkur – bu fikrlash deganidir. Inson gapirishdan oldin o‘ylaydi, fikrlaydi.
“Avval o‘yla, keyin so‘yla” degan maqol bejiz yaratilmagan. Demak, til va tafakkur
o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Tafakkur borliqning ongda aks etishi bo‘lsa, til
tafakkurning muayyan belgilar (masalan, tovushlar) orqali ifoda qilinishidir. Buni
quyidagi chizmada aks ettirish mumkin:
Yuqoridagi maqolda fikrning so‘zdan oldin kelishiga ishora qilingan. Borliq
dastavval so‘zlovchi ongida fikr shaklida namoyon bo‘ladi, keyin bu fikr so‘zlar
vositasida gapga aylanib, tinglovchiga yetkaziladi. Tafakkur va tilning o‘xshash va
farqli tomonlari bor. O‘xshashligi:
1. Til ham, tafakkur ham insonga xos.
2. Har ikkalasi ham borliqni aks ettiradi.
3. Har ikkalasi ham bir paytda paydo bo‘lgan.
Farqlari:
1. Tafakkur birliklari tushuncha, hukm, xulosa hisoblansa, til birliklari so‘z,
birikma va gapdir.
2. Tafakkurni mantiq fani o‘rgansa, tilni tilshunoslik o‘rganadi.
3. Turli millat vakillari bir xil fikrlashlari mumkin, lekin ular o‘z fikrlarini har
xil tillarda ifodalaydilar.
Tafakkur va til bir-birisiz mavjud bo‘la olmaydi, chunki til bo‘lmaganida
insonning tafakkuri yuzaga chiqmagan bo‘lar edi. Xuddi shuningdek, tafakkur
bo‘lmasa, tilga hech qanday ehtiyoj yo‘q. Biz bu o‘rinda til deganda fikrni
ifodalovchi har qanday vositani nazarda tutyapmiz: kar-soqovlarning imo-ishora tili,
yo‘l harakati belgilari va boshqalar ham shu jumlaga kiradi.
Til va nutq
Borliq
Tafakkur
Til
Til va nutq tushunchalari yaqin-yaqingacha farqlanmasdan kеlinardi, bu ikki
so‘zni ma'nodosh (sinonim) so‘zlar sifatida ishlatavеrar edik. Kеyingi paytlardagi
tadqiqotlar til va nutq tushunchalarini farqlash zarurligini ko‘rsatadi.
Til dеganda ma'lum xalq tomonidan ishlatiladigan, uzoq tarixga ega bo‘lgan
hodisani tushunishimiz kеrak. Nutq esa shu tilning ma'lum paytda va ma'lum o‘rinda
namoyon bo‘lishidir. Ayrim olimlar til va nutq tushunchalarini farqlashda shaxmat
o‘yinini misol qilib kеltirishadi7. Shaxmat donalari, taxtasi, shaxmat o‘yini qoidalari
yig‘indisi tilga qiyos qilinadi. Bu narsalar taxminan to‘rt ming yildan beri
o‘zgarishga uchramasdan kelyapti. Har bir shaxmatchining o‘yin uslubi, o‘ziga xos
xususiyatlarini esa nutqqa o‘xshatishadi. Muayyan til birliklari vositasida turli fikrni
ifoda qilish mumkin. “Ega+to‘ldiruvchi+kеsim” ko‘rinishidagi qolip tilga tеgishli
bo‘lsa, nutqda shu qolip asosida son-sanoqsiz gaplar tuzish mumkin: “Mеn ukamni
ko‘rdim // Sobir akasiga yordamlashdi // Salim opasidan eshitdi...” Bu esa shu nutqning
yaratuvchisiga bog‘liqdir.
Tilshunos olim Shavkat Rahmatullayev til qurilishida uning ikki holatini - lison va
nutq tushunchalarining farqlanishi haqida yozadi. “Lison, - deb yozadi olim, - kishi
miyasidagi til xotirasi qismida mavjud til birliklaridan va ulardan foydalanish
qoidalaridan iborat boylik. Nutq esa ana shu boylikdan foydalanish jarayoni va shunday
jarayonning hosilasi”8. Olimning fikricha, bu juftlikda nutq asosiy rol o‘ynaydi, chunki
tildagi hodisalar dastlab nutqda yuzaga keladi va keyinchalik lisonga ko‘chadi. O‘z
navbatida bu hodisa lisondan nutqqa olib chiqiladi9.
Til va nutq tushunchalari ikkita har xil hodisalarni ifodalamas ekan, ularni bir-
biriga qarama-qarshi qo‘yish mumkin emas, chunki hodisani shu hodisaning
namoyon bo‘lishiga qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi.
O‘zbek tili – O‘zbekiston Respublikasining davlat tili
7 Ҳ.Неъматов, О.Бозоров. Тил ва нутқ. “Ўқитувчи” нашриёти, - Т.: 1996, 9-бет.
8 Sh. Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. “Universitet” nashriyoti. –T., 2006, 4-bet.
9 O`sha kitob, 5-bet.
Til jamiyatsiz mavjud bo‘la olmaydi. Jamiyat a’zolari tilning yashashi,
rivojlanishi uchun mas’uldirlar. Shu munosabat bilan, o‘tgan asrning 70-80-
yillaridagi o‘zbek tilining ahvolini eslash o‘rinlidir. Bu davrda o‘zbek tilining
faoliyat ko‘rsatish doirasi juda torayib, uning butunlay yo‘qolib ketish xavfi paydo
bo‘ldi. Ana shunda jamiyatimizning ilg‘or vakillari ona tilimizni himoya qilib, uning
taqdiri uchun qayg‘urib, amaliy harakatlarni boshlashdi va buning natijasida 1989-
yil 21-oktabrda o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berish haqidagi qonun qabul qilindi.
Aytish mumkinki, bu qonunning qabul qilinishi istiqlol tomon qo‘yilgan ilk
qadamlardan biridir.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasida shunday deyilgan:
“O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir” 10.
Eng avvalo, ”davlat tili” tushunchasiga izoh berib o‘tish lozim. Bu degani til
boshqa davlat ramzlari qatorida qonun asosida davlat himoyasiga olingani, til bilan
bog‘liq masalalar davlat darajasida hal qilinadi, deganidir.
Quyida mazkur qonunni to‘laligicha keltiramiz.
O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASINING QONUNI
DAVLAT TILI HAQIDA
(yangi tahrirda)
1-modda: O‘zbеkiston Rеspublikasining davlat tili o‘zbеk tilidir.
2-modda: O‘zbеk tiliga davlat tili maqomining bеrilishi rеspublika hududida
yashovchi millat va elatlarning o‘z ona tilini qo‘llashdan iborat konstitusiyaviy
huquqlariga monеlik qilmaydi.
3-modda: O‘zbеk tilining O‘zbеkiston Rеspublikasi hududida davlat tili
sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu Qonun va boshqa qonunlar bilan
bеlgilab bеriladi. Tilning Qoraqalpog‘iston Rеspublikasida amal qilishiga bog‘liq
masalalar, shuningdеk, Qoraqalpog‘iston Rеspublikasining qonun hujjatlari bilan
bеlgilanadi. Ushbu Qonun tillarning turmushda, shaxslararo muomalada hamda
diniy va ibodat bilan bog‘liq udumlarni ado etishda qo‘llanishini tartibga solmaydi.
10 O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2001-yil, 6-bet.
Fuqarolar millatlararo muomala tilini o‘z xohishlariga ko‘ra tanlash huquqiga
egadirlar.
4-modda: O‘zbеkiston Rеspublikasida Davlat tilini o‘rganish uchun barcha
fuqarolarga shart-sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlarning
tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda bo‘lish ta’minlanadi, bu tillarni
rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratiladi. Fuqarolarga davlat tilini o‘qitish bеpul
amalga oshiriladi.
5-modda: O‘zbеkiston Rеspublikasida davlat tilida faoliyat ko‘rsatadigan,
milliy guruhlar zich yashaydigan joylarda esa ularning tillarida faoliyat
ko‘rsatadigan
maktabgacha
tarbiya,
bolalar
muassasalarini
tashkil
etish
ta’minlanadi.
6-modda: O‘zbеkiston Rеspublikasida yashovchi shaxslarga ta’lim olish tilini
erkin tanlash huquqi bеriladi.
O‘zbеkiston Rеspublikasi davlat tilida, shuningdеk, boshqa tillarda ham
umumiy, hunar-tеxnika, o‘rta maxsus va oliy ma’lumot olishni ta’minlaydi.
7-modda: Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o‘zbеk adabiy tilining
amaldagi ilmiy qoidalari va normalariga rioya etiladi.
Yangi ilmiy asoslangan atamalar jamoatchilik muhokamasidan kеyin va Oliy
Majlis tеgishli qo‘mitasining roziligi bilan o‘zbеk tiliga joriy etiladi.
8-modda: O‘zbеkiston Rеspublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va
boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e’lon etiladi.
Bu hujjatlarning tarjimalari boshqa tillarda ham e’lon qilinadi.
Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari Davlat tilida qabul
qilinadi va e’lon etiladi. Muayyan millat vakillari zich yashaydigan joylarda
mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari rеspublika davlat tilida
hamda mazkur millat tilida qabul qilinadi va e’lon etiladi.
9-modda: Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish davlat tilida
yuritiladi va zaruriyatiga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi ta’minlanadi.
O‘zbеkistonda o‘tkaziladigan xalqaro anjumanlarda davlat tili, shuningdеk,
qatnashchilarning o‘zlari tanlagan tillar anjumanning ish tili hisoblanadi.
10-modda: Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish
yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi,
ishlovchilarning ko‘pchiligi o‘zbеk tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir
qatorda boshqa tillarda ham amalga oshirilishi mumkin.
11-modda: Sudlov ishlarini yuritish davlat tilida yoki o‘sha joydagi ko‘pchilik
aholi tilida olib boriladi. Ishda ishtirok etayotgan, sud ishlari yuritilayotgan tilni
bilmaydigan shaxslarga tarjimon orqali ishga oid matеriallar bilan tanishish, sud
jarayonida ishtirok etish huquqi hamda sudda ona tilida so‘zlash huquqi
ta’minlanadi.
Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar o‘rtasidagi xo‘jalik nizolarini ko‘rib
chiqish va hal qilishda davlat tili qo‘llaniladi. Xo‘jalik nizolari taraflarning roziligi
bilan boshqa tilda ham ko‘rib chiqilishi mumkin.
12-modda: O‘zbеkiston Rеspublikasida notarial harakatlar davlat tilida amalga
oshiriladi. Fuqarolarning talabiga ko‘ra rasmiylashtirilgan hujjat matni davlat
notariusi yoki notarial harakatni bajarayotgan shaxs tomonidan rus tilida yoki
imkoniyat bo‘lgan taqdirda – boshqa maqbul tilda bеriladi.
13-modda: Fuqarolik holatini qayd etuvchi hujjatlar, shaxsning kim ekanligini
va uning huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar davlat tilida rasmiylashtiriladi,
zaruriyatga qarab boshqa tilda tarjimasi takrorlanishi mumkin.
14-modda: O‘zbеkiston Rеspublikasi hududida yashovchi shaxslarga davlat
tashkilotlari va muassasalariga, jamoat birlashmalariga arizalar, takliflar, shikoyatlar
bilan davlat tilida va boshqa tillarda murojaat qilish huquqi ta’minlanadi.
15-modda: O‘zbеkiston Rеspublikasida yashovchi shaxslar, o‘z millatidan
qat’i nazar, o‘z ismini, otasining ismi va familiyasini milliy-tarixiy an’analarga
muvofiq yozish huquqiga egadirlar.
16-modda: Tеlеvidеniyе va radio eshittirishlari davlat tilida, shuningdеk,
boshqa tillarda olib boriladi.
17-modda: Noshirlik faoliyati davlat tilida, ehtiyojlarni hisobga olgan holda
esa, boshqa tillarda ham amalga oshiriladi.
18-modda: Pochta-tеlеgraf jo‘natmalari davlat tilida yoki fuqarolarning
xohishiga ko‘ra boshqa tilda amalga oshiriladi.
19-modda: Muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari muhrlari,
tamg‘alari, ish qog‘ozlarining matnlari davlat tilida bo‘ladi.
O‘zbеkiston Rеspublikasi hududida joylashgan xalqaro tashkilotlar va
muassasalar, qo‘shma korxonalarning, shuningdеk, milliy, madaniy jamiyatlar va
markazlarning muhrlari, tamg‘alari, ish qog‘ozlari matnlarining tarjimasi davlat
tilida takrorlanadi.
20-modda: Lavhalar, e’lonlar, narxnomalar va boshqa ko‘rgazmali hamda
og‘zaki axborot matnlari davlat tilida rasmiylashtiriladi va e’lon qilinadi hamda
boshqa tillarda tarjimasi bеrilishi mumkin.
21-modda: Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot davlat tilidagi va
boshqa tillardagi yorliqlar, yo‘riqnomalar, etikеtkalar bilan ta’minlanadi.
22-modda:
Rеspublikaning
ma’muriy-hududiy
birliklari,
maydonlari,
ko‘chalar va gеografik obyеktlarning nomlari davlat tilida aks ettiriladi.
23-modda: O‘zbеkiston Rеspublikasi xalqaro shartnomasi matnlari, agar
shartnomaning o‘zida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, davlat tilida va
ahdlashuvchi tomonning (tomonlarning) tilida yoziladi.
24-modda: O‘zbеkiston Rеspublikasida davlat tiliga yoki boshqa tillarga
mеnsimay yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning o‘zaro muomala,
tarbiya va ta’lim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga to‘sqinlik
qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo‘ladilar.
Tilning tuzilishi va tizim sifatidagi xususiyatlari
Tilning tuzilishi. Yer yuzidagi har qanday til tuzilish jihatidan quyidagi
tarkibiy qismlardan iborat bo‘ladi:
1. Tovushlar tizimi.
2. Lug‘at tarkibi.
3. Grammatik qurilishi.
Dastlab til og‘zaki shaklda paydo bo‘lgan va bu tilning asosini nutq tovushlari
tashkil etgan. Har qanday tilda muayyan miqdordagi nutq tovushlari mavjud bo‘lib,
bu shu tilning tovush tizimini tashkil etadi. Shu tovushlarning turlicha birikishi
orqali so‘zlar hosil bo‘ladi. Masalan, hozirgi o‘zbek tilida 30 ta nutq tovushi bor.
Shulardan a, d, m, o tovushlarining turlicha joylashtirilishi natijasida odam, omad,
moda kabi so‘zlarni hosil qilish mumkin.
Har qanday tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar yig‘indisi shu tilning lug‘at tarkibi
(ayrim darsliklarda leksika) deb yuritiliadi. Lug‘at tarkibi bir tilni boshqa tildan
farqlantiradi. Leksika muayyan til paydo bo‘lgan paytdan boshlab shu tilning egasi
bo‘lmish xalq tomonidan boyitib borilishi lozim, aks holda bu til iste’moldan chiqib,
o‘lik tilga aylanadi.
Lug‘at tarkibidagi so‘zlar tarixiy jihatdan aynan shu tilga tegishli bo‘lmasligi
mumkin, lekin bu so‘zlar shu tilda so‘zlashuvchi odamlar uchun o‘zaro muloqot
vositasi bo‘lib kela olsa, ular mazkur tilning lug‘at tarkibiga mansub bo‘ladi.
Masalan, kitob, maktab, a’lo so‘zlari aslan arabcha bo‘lib, o‘zbek tiliga taxminan
VII-VIII asrlarda kirib kelgan. Hozirgi paytda bu so‘zlar o‘zbek millatiga mansub
barcha odamlar uchun tushunarli va ular shu insonlar tomonidan o‘zbekcha so‘zlar
sifatida qabul qilinadi. Hatto bu so‘zlar asosida kitobxon, maktabdosh, a’lochi kabi
yangi so‘zlar ham yasalgan.
Tovushlar tizimi va leksikaning mavjudligi tilning muloqot vositasi darajasiga
ko‘tarilishi uchun yetarli emas. Buning uchun so‘zlar o‘zaro birikib so‘z birikmasi
va gaplar hosil qilinishi lozim. Buni esa tilning grammatik qurilishi belgilaydi.
Demak, muayyan tilga mansub bo‘lgan so‘z, so‘z birikmasi va gaplarning qurilishi
shu tilning grammatik qurilishi deb yuritiladi. ”Bizning fakultetimizda talabalar
ko‘p to‘garaklarga qatnashadilar” gapini olib ko‘raylik. Avvalo, so‘zlarning
qurilishini tekshiramiz: Biz-ning fakultet-imiz-da talaba-lar ko‘p to‘garak-lar-ga
qatnash-a-di-lar”. Ko‘rinyaptiki, ko‘p so‘zidan boshqa barcha so‘zlar turli ma’noli
qismlarga ajraladi. Endi so‘z birikmalarining qurilishini tekshiramiz: Bizning
fakultetimizda, fakultetimizda qatnashadilar, ko‘p to‘garaklarga, to‘garaklarga
qatnashadilar. Va, nihoyat, gap qurilishini tekshiramiz: ”Bizning (aniqlovchi)
fakultetimizda (hol) talabalar (ega) ko‘p (aniqlovchi) to‘garaklarga (hol)
qatnashadilar (kesim)”. Demak, tildagi har bir birlik o‘zining ichki qurilish
qonuniyatlariga asosan tarkib topadi.
Til tizim sifatida. Bu masalaga to‘xtalishdan oldin ”tizim” tushunchasi
izohlanishi kerak. Manbalarda bu tushunchaga quyidagicha ta’rif berilgan: ” Tizim
- 3. O‘zaro bog‘liq va uzviy tartibda bo‘lgan narsa, hodisalar birligi, majmui”11.
Yana: ”Sistema (yun.), o‘zaro munosabat va aloqada bo‘lgan, muayyan yaxlitlik,
birlik hosil qiluvchi juda ko‘p elementlar”12. Demak, tizimning asosiy belgilari,
birinchidan, juda ko‘p qismlardan iborat bo‘lishi kerak, ikkinchidan, bu qismlar
o‘zaro munosabatda, aloqada bo‘lishi lozim.
Tizimga misol keltirish uchun gapni uzoqdan boshlashga to‘g‘ri keladi.
Astronomiyadan ma’lumki, Yer sayyorasi Quyosh tizimiga kiruvchi 9 ta
sayyoraning biridir. O‘z navbatida, Quyosh tizimi ham kamida xuddi shunga
o‘xshagan 100 mlrd. yulduzni o‘z ichiga olgan Galaktika (bizda uni Somon yo‘li
deyishadi)13 tizimi tarkibiga kiradi. Bizning galaktika esa galaktikalar tizimiga
mansubdir.
Endi ulkan tizimlardan nisbatan kichik tizimlarga, ya’ni Yer sayyorasiga
qaytamiz. Yer yuzida yashovchi aholi 5600 dan ortiq tilda so‘zlashadi. Yuqorida
aytilganidek, til ijtimoiy hodisalar tizimiga mansub bo‘lib, bu tizimga yana adabiyot,
san’at, madaniyat kabi bir qancha ijtimoiy hodisalar kiradi. Til ham o‘z navbatida
tizim sifatida o‘zaro bog‘langan va munosabatda bo‘ladigan tovushlar tizimi, lug‘at
tarkibi va grammatik qurilishi kabi qismlardan iborat (yuqorida bularning har biriga
ta’rif berildi). Bu o‘rinda biz bu qismlarning o‘zaro aloqasi va munosabatini
ochishga harakat qilamiz. Yakka olingan nutq tovushi so‘z sifatida shakllanmasa
yoki so‘z tarkibiga kirmasa, u oddiy fiziologik hodisa sifatida qolaveradi. Boshqacha
aytganda, nutq tovushi ijtimoiy ahamiyat kasb qilishi lozim. Masalan, u tovushi
so‘zlashuvchi insonlar uchun ”o‘zga shaxs” ma’nosini ifodalovchi so‘zga
aylanmasa, oddiy tovushligicha qolaveradi. O‘z navbatida u so‘zi gap ichida ishtirok
etib, ma’lum vazifa bajarmasa, oddiy so‘zligicha qolaveradi. Mazkur so‘z ishtirok
etgan gap esa ”gap” deb ataluvchi tizim tarkibiga kiradi.
Xullas, tilning tovushlar tizimi, lug‘at tarkibi, grammatik qurilishi til
tizimini tashkil etadi.
Til taraqqiy qilib, o‘zgarib boruvchi hodisa
11 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти. –T., 2008, 85-бет.
12 Энциклопедик луғат. “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти . Н-Ҳ.–Т.: 1990, 188-бет.
13 Энциклопедик луғат. “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти . Н-Ҳ.–Т.: 1990, 173-бет.
Tarixdan ma’lumki, yuqori va quyi paleolit davrida odamlar urug‘-urug‘ bo‘lib
yashashgan. Buning sababi shuki, birgalashib ov qilish yolg‘iz faoliyat ko‘rsatishdan
afzalroq hisoblangan. Demak, bu davrda urug‘ tili mavjud bo‘lgan va bu til
urug‘ a’zolari uchun umumiy til hisoblangan. Ibtidoiy jamoa tuzumi davriga kelib
odamlar qabilalarga birlasha boshlaganlar va natijada qabila tili shakllangan. Qabila
tili shu qabila tarkibiga kiruvchi barcha urug‘ a’zolari uchun umumiy til hisoblangan.
Odamlar o‘rtasidagi tenglik yo‘qola borishi natijasida, ya’ni ibtidoiy jamoa
tuzumining yemirish davrida qabila ittifoqlari paydo bo‘lgan, natijada endi qabila
ittifoqi tili paydo bo‘lgan. Keyinchalik ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi,
qabilalar o‘rtasidagi aloqalarning yo‘qolib, hududiy aloqalarning yuzaga kelishi
natijasida xalqlar paydo bo‘lgan. Natijada endi xalq tili shakllanadi, qabila tillari
xalq tili tarkibida shevalar ko‘rinishida saqlanib qoladi. Xalqlar yagona hudud,
yagona til, yagona madaniyat va yagona ma’naviy birlikka erishgandan keyin millat
sifatida shakllanadilar va buning natijasida millat tili paydo bo‘ladi. Bu jarayonni
quyidagi chizmada aks ettirish mumkin:
Ko‘rinyaptiki, til to‘xtovsiz ravishda o‘zgarib, rivojlanib boruvchi ijtimoiy hodisa
ekan. Til taraqqiyoti jamiyat taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liq. Tildagi
o‘zgarishlar birinchi navbatda uning lug‘at tarkibida aks etadi. Kishilar hayotidagi
o‘zgarishlar, ilm-fan, madaniyat hamda iqtisodning rivojlanishi tilning lug‘at
tarkibini boyitib boradi. Tilning tovushlar tizimi va grammatik qurilishi esa juda
sekinlik bilan o‘zgaradi. Buni til tarixini o‘rganish orqaligina sezish mumkin.
Tilning muntazam tarzda taraqqiy qilib borishini ona tilimiz bo‘lgan o‘zbek tili
misolida ko‘rib chiqamiz.
O‘zbek tili ijtimoiy vazifasining kengayishi natijasida uning lug‘at tarkibida
katta o‘zgarishlar yuz berdi. Tilimiz lug‘at tarkibining ichki imkoniyatlar vositasida
Milliy til
Xalq tili
Qabila
ittifoqi
tili
Qabila
tili
Urug` tili
yangi yasalgan so‘zlar va boshqa tillardan qabul qilingan so‘zlar hisobiga boyib
borishi ko‘zga tashlanmoqda. Masalan, aqldosh, telemahmadana, muzlatgich,
purkagich kabi yangidan yasalgan so‘zlar, broker, diler, makler, komputer, menejer,
fermer, biznes kabi boshqa tillardan olingan so‘zlar bunga misol bo‘la oladi. Ayrim
o‘zbekcha so‘zlarning ma’nosida o‘zgarishlar yuz berib, ular boshqa ma’nolarda
qo‘llana boshladi. Masalan, ishbilarmon va tadbirkor so‘zlari ilgari sifat turkumiga
mansub bo‘lib, belgi ifodalagan bo‘lsa, hozirgi paytda bu so‘zlar ot turkumiga
ko‘chib o‘tdi va shaxs ma’nosini ifodalaydigan bo‘lib qoldi.
O‘zbek tilining fonetik tizimida, nisbatan kam bo‘lsa ham, ayrim o‘zgarishlar
sodir bo‘ldi. Jumladan, o‘zlashma so‘zlarda bo‘g‘inning o‘zbek tiliga xos bo‘lmagan
yangi turlari (so‘z boshida va so‘z oxirida ikki yoki undan ortiq undoshning qator
kelishi) paydo bo‘ldi: sport, stol, traktor, shkaf, magistr, kongress kabi. Shuningdek,
o‘zlashma so‘zlarda ikkita har xil unlining o‘zbek tili uchun xos bo‘lmagan ketma-
ket kelish holatlari kuzatiladi: aeroport, poema, geologiya, teatr, bionika kabi
(arabcha doim, inshoot, maorif, taassurot, shuur, tabiiy kabi so‘zlar ilgaridan mavjud
edi).
Ona tilimizning grammatik qurilishida ham juz’iy o‘zgarishlar ro‘y berdi.
Masalan, morfologik o‘zgarishlarga -lar ko‘plik qo‘shimchasi ma’nolari
kengayishini (hurmat, kinoya, jamlash, ayirish, noaniqlik, kuchaytirish), egalik
qo‘shimchasi ma’nosidagi umumdan ajralganlik (Bobur bog‘i, Navoiy ko‘chasi) kabi
ma’noning paydo bo‘lishi kiriritilsa, sintaktik o‘zgarishlarga boshqa tillarning
ta’sirida yangicha tarkibdagi to‘liqsiz gaplarning (Tug‘ilgan kuningiz bilan,
Bayramlar bilan va h.) yuzaga kelganligini, qo‘shma gaplar tasnifidagi
o‘zgarishlarni misol qilib keltirish mumkin.
Ona tilimizning bundan keyingi taraqqiyoti leksikaning yana ham boyishi,
grammatik qurilishning ichki qonuniyatlar asosida takomillasha borishi bilan bog‘liq
ravishda davom etadi.
Milliy til va adabiy til
Qayеrda yashashidan qat'i nazar bir millatga mansub bo‘lgan barcha insonlar
tomonidan ishlatiladigan til milliy til dеb yuritiladi. Milliy til o‘z tarkibiga shеva,
so‘zlashuv nutqi, jargonlar, vulgarizm (so‘kish, qarg‘ish so‘zlari), varvarizm (tilda
o‘rinsiz ishlatilgan chеt so‘zlar) kabi guruh so‘zlarni qamrab oladi.
Ayrim manbalarda milliy til tarkibiy jihatdan jonli xalq tili va adabiy tilga
bo‘linib, birinchisi yana jargonlar va dialektlarga, ikkinchisi esa og‘zaki va yozma
turlarga ajraladi:14
Milliy tilning ma'lum qoidalarga bo‘ysundirilgan, muayyan qolipga solingan,
olimlar,
mutaxassislar
tomonidan
ishlov
bеrilgan,
doim
silliqlashtirilib,
mukammallashtirilib boriladigan shakli adabiy til dеb ataladi. Adabiy til shu tilda
gaplashuvchilarning barchasi uchun tushunarli bo‘lishi kеrak. Umuman, millatning
barcha vakillari uchun tushunarli bo‘lish zarurati adabiy tilning yaratilishiga sabab
bo‘lgan. Milliy o‘zbеk tilida shеvalarning ko‘pligi adabiy tilga bo‘lgan ehtiyojni
yuzaga kеltirgan. Ayrim tillarda (misol uchun, fin tilida) shеvalar kam bo‘lgani
uchun adabiy tilga ehtiyoj yo‘q.
Rasmiy hujjatlar, badiiy va ilmiy adabiyot, vaqtli matbuot adabiy tilda
yaratiladi, ommaviy axborot vositalari adabiy tilda ish ko‘radi. Adabiy tilning
og‘zaki va yozma shakllari mavjud.
14 А.Мухторов, УA.Muxtorov, U.Sanaqulov. O`zbek adabiy tili tarixi. “O`qituvchi” nashriyoti. –T., 1995, 9-bet
