Umurtqalilarning kelib chiqishi. Tuzilishining asosiy belgilari: o’q skeleti, bosh skeleti, qo’l-oyoq skeletlari, ovqat hazm qilish sistemasi, nafas olish sistemasi va sezgi a’zolari. To’garak og’izlilar sinfi. Sinf vakillarining tuzilishi va umumiy belgilari. To’garak og’izlililarning kelib chiqishi va evolutsiyasi. R E J A 1. Umurtqalilarning kelib chiqishi. 2. Sinf vakillarining tuzilishi va umumiy belgilari. 3. To’garak og’izlilar sinfining umumiy tavsifi. 4. To’garak og’izlililarning kelib chiqishi va evolutsiyasi. Umurtqali hayvonlar tuzilishining umumiy xarakteristikasi. Gavdasining shakli xilma-xil. Suvda yashaydigan tuban umurtqalilarning gavdasi bosh, tana va dum qismlarga bo’linadi. Bularda toq orqa, dum osti hamda juft ko’krak va qorin suzgich qanotlari bor. quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlarning gavdasida yana bo’yin qismi hosil bo’ladi, toq suzgich qanotlari bo’lmaydi, juft suzgich qanotlari o’rniga besh barmoqli oyoqlari paydo bo’ladi. Teri qoplagichlari. Terisi gavdani himoya qilishda termoregulyatsiya ayrish va sezuv protsesslarida ishtirok etadi. Teri tashqi epidermis va ichki chin teri (korium) qavatlaridan tashkil topgan. Epidermis ko’p qavatli epiteliydan tuzilgan. Hayoti suv muxiti bilan bog’liq bo’lgan to’garak og’izlilar, baliqlar va amfibiyalarning lichinkalari epidermisida shilimshiq modda ajratuvchi bezlar bo’ladi. Shilimshiq moddalar bu hayvonlarning suvda xarakatini yengillashtiradi. quruqda yashovchi umurtqali hayvonlarda (sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar) epidermisining tashqi qavati shoxlanadi. Bular terilarining yuzalarida xar xil shox hosilalar, tangacha, qalqoncha, pat, jun va boshqalar hosil bo’ladi. Chin teri qattiq tolali biriktiruvchi to’qimalardan tuzilgan. Bu to’qimada tog’ay va suyak tangachalar, qoplovchi suyaklar joylashadi. Skeleti. Umurtqali hayvonlarning skeleti o’q skeletiga, bosh skeletiga va oyoq skeletiga bo’linadi. O’q skeleti umurtqalilarning embrionida xordadan iborat va u segmentlarga bo’linmaydi. Xordani va markaziy nerv sistemasini biriktiruvchi to’qima pardasi tashqaridan o’rab turadi. Bu skeletogen parda xisoblanadi. Parda hisobidan tog’ay yoki suyakdan tuzilgan umurtqalar taraqqiy etadi. Minogalarning umurtqalari murtak xolda bo’lib, umurtqa pog’onasi bo’limlarga bo’linmaydi. Baliqlarning umurtqa pog’onasi ikkita bo’limga-qovurg’ali tana va qovurg’asiz dum bo’limlariga bo’linadi. quruqda yashovchi umurtqali hayvonlarning umurtqa pog’onasi besh bo’limga: bo’yin, ko’krak, bel, dumg’aza va dum umurtqalariga bo’linadi. Bunda ko’krak bo’limning qovurg’alari to’sh bilan qo’shilib, ko’krak qafasini hosil qiladi. Umurtqa pog’onasi bir tomondan butun gavdaga tayanch bo’ladi, ikkinchi tomondan orqa miya va ichki organlar uchun saqlovchi g’ilof bo’lib xizmat qiladi. Bosh skeleti. Miya va yuz yoki visseral bo’limlardan iborat. Miya qutisi bosh miya va sezuv organlarini mexanik ta’sirotlaridan himoya qiladi. Visseral skelet to’garak og’izlilarda tog’ay panjaralardan tuzilgan bo’lsa, baliqlarda visseral yoydan 1)jag’ yoyi, 2) til osti yoy, 3) jabra yoylaridan tuzilgan. quruqda yashovchi umurtqali hayvonlarning jag’ yoyining ustki qtsmi miya qutisining tarkibiga kiradi. Til osti yoyining ustki qismi eshitish suyagiga, ostki qismi jabra yoylarining oldingi til osti apparatiga aylanadi. To’garak og’izlaridan tashqari xamma umurtqalilarda juft oyoqlar va ularning kamar skeleti bo’ladi. Baliqlarda juft suzgich qanotlari skeleti bo’lsa, quruqda yashovchi umurtqali hayvonlarda besh barmoqli oyoqlar skeleti bo’ladi. Jag’sizlarga harakatchan jag’lari bo’lmaydigan, og’iz organi so’ruvchi tuban tuzilgan unnirtqasiz hayvonlar kiradi. Ularning jabra yoylari va juft suzgichlari bolmaydi. Toq burun teshigi toq hidlov xaltasiga ochiladi. Jag’sizlar to’garak og’izlilar sinfini o’z ichiga oladi. To’garak og’izlilar sinfi. To’garak og’izlilar tanasi silindrsimon cho’ziq, terisi yalang’och, shilimshiq modda bilan qoplangan. Juft suzgichlari va jag’lari bo’lmaydi. Og’iz teshigi og’iz so’rg’ichi tubida joylashgan. Burun teshigi toq bo’ladi. Xordasi hayoti davomida saqlanib qoladi. Orqa miyasi ikki yoni bo’y’ab juft-juft boiib, mayda tog’ay o’simtalar joylashgan . Tuzilishi. To’garak og’izlilar gavdasining oldingi va o’rta qismi silindrsimon, keyingi qismi ikki yonidan yassilashgan. Gavdasi bosh, tana va dum bo’iimlaridan iborat. Lekin ularning chegarasi aniq emas. Juft suzgichlari bo’lmaydi. Dumi toraygan bo’lib, dum suzgichi bor. Tanasining orqa tomonida oldingi va keyingi qismga bo’lingan orqa suzgichi joylashgan. Terisi yupqa bo’lib, juda ko’p teri bezlariga ega. Skeleti yaxshi rivojlangan xordadan iborat. Orqa miya ikki yoni bo’ylab biriktiruvchi to’qima ichida umurtqalar yuqori yoyintng ilk o’simtalari joylashgan. Miya qutisi asosini tog’ay plastinka tashkil etadi. Bu plastinka yon tomonida eshitish kapsulasi, oldida hidlash chuqurchasi joylashgan Jabra yoylari varaglari bo’lmaydi. Muskullari mioseptalar yordamida bir qancha miomerlarga bo’lingan. Hazm qilish sistemasi og’iz oldi so’rg’ichlaridan boshlanadi. So’rg’ichlarda muguz tishlar bo’Iadi. Uning tubidajoylashgan og’iz teshigi halqum bilan tutashgan. Halqum gorizontal to’siq yordamida nafas olish nayi (halqumning ostki qismi) va uning ustida joylashgan qizilo’ngachga ajraladi. Qizilo’ngach ichakka ochiladi. Ichak anal teshigi bilan tashqi muhitga ochiladi. Oshqozon yaxshi bilinmaydi. Jigari katta bo’lib, o’t pufagi bo’lmaydi. Nafas olish sistemasi jabradan iborat. Nafas olish nayi devori Odd yonida jabra yoriqlari bo’ladi. Bu yoriqlar jabra xaltalariga ochiladi. Xaltachalar devorida juda kolp yiipqa varaqchalar bo’lib, ular ko’p sonli kapillarlar qon tomirlari bilan ta’minlangan. Minogalarda har qaysi jabra xaltalari alohida teshik bilan tashqariga ochiladi. Miksinlarda tashqi jabra teshiklari bo’ylama nayga, nay esa tana yon tomonidagi bir juft teshik bilan bog’langan. Qon aylanish sistemasi lansetniklarga o’xshash bo’lib, bitta yopiq doiradan iborat. Yuragi yiirakoldi bo’lmasi va yurak qorinchasiga ajraladi. Ayirish sistemasi voyaga yetgan minogalarda tana buyrak, ayrim miksinlarda esa bosh buyrak bo’ladi.