URG‘OCHI HAYVONLAR JINSIY ORGANLARI 1.Urg‘ochi hayvonlarning ko‘payish organlarining fiziologiyasi. 2.Jinsiy sikl, reflekslar va juftlanish, urug‘lanish fiziologiyasi. 3.Hayvonlarni qochirish turlari. Bug‘ozlik, bolaning o‘sish va rivojlanishida plasentaning ahamiyati. Tug‘ish fiziologiyasi. Tayanch iboralar. Tuxumdonlar, tuxum yo‘li, bachadon, qin, tashqi jinsiy lablar, ovogenez, ko‘payish, o‘sish, yetilish, ovulyatsiya, kuyikish, yestrogen, jinsiy qo‘zg‘alish, jinsiy sikl, progesteron, qo‘zg‘alish, tormozlanish, muvozanatlanish, qisir, juftlashish, ereksiya, quchoqlashish refleksi, jinsiy aloqa, eyakulyatsiya, tabiiy va sun’iy qochirish, morula, trofoblast, yembrioblast, korunkula, plasenta, vitamin, gormon, antitela, Batalov yo‘li, Aransit yo‘li, tug‘ish, tutish uch fazali jarayon. Urg‘ochi hayvonlar jinsiy organlariga: 1. Tuxumdonlar. 2. Tuxum yo‘llari. 3. Bachadon. 4. Qin. 5. Tashqi jinsiy lablar kiradi. Tuxumdonlar oval tuzilgan organ bo‘lib, hayvonlarning qorin bo‘shlig‘i- ning bel qismida buyrak orqasida joylashgan kattaligi turli hayvonlarda turlicha: sigirlar, cho‘chqalarda uzunligi 2-5 sm, qo‘ylarda 0,8-2 sm, biyada 3-15 sm dir. Sigir, qo‘y, cho‘chqa tuxumdonlarining usti oq parda bilan o‘ralib, bu parda-dan tuxumdon ichiga biriktiruvchi to‘qima tolalari o‘tgan. Tuxumdon po‘stlog‘ida generativ epiteliy hujayralaridan tuxum hujayralari hosil bo‘lib-ovogenez deyiladi (Ovum- tuxum). Ovogenezda uchta faza farq qilinadi. 1. Ko‘payish. 2. O‘sish. 3. Yetilish. Generativ hujayralardan hosil bo‘lgan tuxum hujayrasi follikulyar epiteliy bilan o‘ralib, follikulyar epiteliy hujayralari bo‘linib, ko‘payib turadi va tuxum hujayrasining atrofi bir necha qavat bo‘lib o‘raladi ya’ni follikula hosil bo‘ladi. Follikula kengayib ichida bo‘shliq hosil bo‘lib, bo‘shliq follikulyar epiteliy ishlab chiqargan yestrogen gormoni bilan to‘lib, hajmi kattalashib graf pufakchasini hosil qiladi. Tuxum do‘mboqchasiga ovosit (rivojlanayotgan tuxum hujayrasi) joylashib, tuxum hujayrasi ovulyatsiya va urug‘langandan keyin yetiladi. Tuxumdonda ko‘p follikulalar hosil bo‘lsada yetilish davrida ko‘pi shimilib ketadi- atreziyaga uchraydi. Yetilayotgan follikulalar kattaligi va soni turli hayvonlarda turlicha masalan: biya va sigirlarda 1-2 ta follikula yetilib, ularning diametri 1-1,5 sm bo‘lib, tuxumdonni to‘g‘ri ichakdan qo‘l bilan paypaslab bilamiz. Qo‘y va yechkilarda 1-7 ta follikula birdaniga yetilib 1 sm kattalikda bo‘lsa, cho‘chqalarning ikkala tuxumdonida 15-40 tagacha 0,8-1 sm kattalikdagi fallikula yetiladi. Sigirlar follikulalari uch fazada yetiladi. 1. Fazada follikulalar qattiq bo‘lib kattaligi 0,5-0,75 sm (10-15 soat davom yetadi). 2. Faza 10-12 soat davom yetib follikulalar paypaslaganda po‘sti taranglashib kattalashib 1-1,5 sm bilqillab turadi. 3. Fazada tuxum hujayrasining po‘sti juda yupqalashib paypaslaganda yorila- yotganday tuyilib hayvonlarni qochirish uchun qulay payt hisoblanib ovulyatsiya- dan oldin kuzatilib follikula yorilib tuxum hujayrasi chiqa boshlaydi. Biya follikulalari 4 fazada yetilib ularning follikulalari katta va yetilishini aniqlash oson. 1. Fazada tuxumdonning tuxum yetiladigan kichik qismi yumshaydi. 2. Fazada tuxumdonning tuxum yetiladigan qismi kattalashib sezilar-sezilmas bilqillashi kuzatiladi. 3. Fazada tuxumdonning follikula yetiladigan qismi kattalashib noksimon shaklda bo‘lib bilqillash yaxshi seziladi. 4. Fazada follikula po‘sti yupqalashib bilqillash juda yaxshi sezilib folli- kuladagi suyuqlik 80-100 mlga yetadi. Ovulyatsiya vaqtida chiqqan tuxum hujayrasi dumaloq, diametri 0,1-0,2mm spermatazoidlardan bir necha marta katta, protoplazma va yadroga yega (sariq donacha va shar shaklidagi yadro). Protoplazma mikroskop tagida yaxshi ko‘rinmay u sariq po‘st bilan o‘ralib sariq po‘st ustida tuxum hujayrasining xususiy pardasi bilan o‘ralib tiniq parda bilan qoplangan bo‘ladi. Po‘st bilan parda orasida bo‘shliq bo‘ladi. Tuxum hujayrasining xususiy pardasi tuxum do‘mboqchasidan chiqqan bir necha qavat mayda follikulalardan iborat. Shu’lasimon o‘ralib uning tashqi qismidan boshqa follikulyar hujayralar qoplagan. Jinsiy yetilgan urg‘ochi hayvon organizmidagi tuxum hujayralarining yeti- lishi bilan ovulyatsiya, kuyikish jinsiy moyillik va jinsiy qo‘zg‘alish vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadi. Ovulyatsiya-organizmni ta’sirotlarga nisbatan murakkab reaksiyasi bo‘lib yetilgan follikula pufagi yorilib tuxum hujayrasi tashqariga chiqadi. Tuxumdonlar nerv tolalari bilan yaxshi ta’minlanib qinda, bachadonda haroratni, mexanik, kimyoviy ta’sirotlarni sezadigan retseptorlar bo‘lib shu retseptorlarning ta’sirlanishi ovulyatsiya refleksini keltirib chiqaradi. Ovulyatsiya quyonlar, mushuklar, bug‘ilar ba’zi bir yumronqoziqlar, tuyalarda juftlanishdan bir necha soat o‘tgandan keyin kuzatilib ovulyatsiyada nerv siste-masining o‘rni muhimdir. Masalan: quyon tuxumdoniga keladigan nerv tolasi uzilsa tuxum hujayrasi yaxshi yetilmaydi. Ovulyatsiyaga erkak hayvonlarni ko‘rinishi, boqish sharoiti, follikula pufagining suyuqligini beradigan bosimi, suyuqlik tarkibidagi proteolitik fermentlar ta’sir yetadi. Nerv sistemasidan tashqari jinsiy bezlar faoliyatiga ichki sekresiya bezlari ham ta’sir qiladi. Jinsiy bezlar faoliyatiga ta’sir qiladigan gipofiz bezining gonodo-trop gormonining uch xili bo‘lib. 1. Follikulalarni yetilishini ta’minlaydigan gormon-erkak va urg‘ochi hayvon- lar jinsiy bez epiteliylarini rivojlantirib erkak hayvonlarda spermato-genezga ijobiy ta’sir yetadi. 2. Interstisial hujayralarning yetilishini ta’minlovchi gormon follikula-larni yetilishini, yestrogen gormonlarining ajralishini, sariq tana hosil bo‘lishini, progesteron, testosteron gormonlarini ishlab chiqarishini kuchay-tiradi. 3. Lyuteinotrop gormon (prolan B) sariq tanadan progesteron gormonini ishlab chiqartirib sut bezining rivojlanishiga, laktatsiyaga ta’sir yetadi va prolaktin deb ataladi. Ovulyatsiya jinsiy moyillikdan keyin sigirlarda 7-15 soat, qo‘ylarda 31-32 soat, qorako‘l qo‘ylarda 22-60 soat, cho‘chqalarda 25-40 soatdan keyin biyalarda 3-7 kun oldin yoki jinsiy moyillik tugashidan 48-24 soat oldin kuzatiladi. Ko‘p bola tug‘adigan hayvonlar tuxumdonida birdaniga ko‘p tuxum hujay- rasi yetilib qisqa vaqtda ovulyatsiyaga uchraydi. Masalan: qo‘y, yechki, sigir tuxum-donlarida ikkita follikula birdaniga yetilsa ular 4 soatda ovulyatsiyaga uchrab follikulalarning yetilishi hayvon organizmining fiziologik holatiga, yilning fasliga, iqlim sharoitiga va boshqa sharoitlarga bog‘liq. Yetilgan follikulalarning hammasi ovulyatsiyalanmasa dastlab ovulyatsiyaga uchragan follikulalar o‘rnida hosil bo‘lgan sariq tana progesteron gormonini ishlab chiqarib boshqa follikulalarni yetilishi va ovulyatsiyaga uchrashiga yo‘l qo‘ymaydi. Ovulyatsiya vaqtida tuxum yo‘llariga ko‘p qon kelib, muskulli devori va tuxumdon tomog‘idagi qismi kengayib taranglashib ichiga tuxum hujayrasi tushi- shiga sharoit yaratilib, follikuladan chiqqan tuxum hujayra va follikulyar suyuqlik tuxum yo‘lini kengaygan qismiga tushadi. Tuxum yo‘llari devori va bu yerdagi xilpillovchi epiteliylar harakati tufayli tuxum hujayrasi bachadonga tomon harakat qiladi. Tuxum hujayralari turli hayvonlar tuxum yo‘lida turli vaqtgacha urug‘la- nish qobiliyatini saqlab biyalarda 10 soat, qoramollarda 20 soat, qo‘ylarda 5 soat, sichqonlarda 12, kalamushlarda 20, dengiz chuchqalarida 6-7 soat turadi. Kuyikish - techka- tuxumdonda yetilayotgan follikulalar ishlab chiqargan jinsiy gormonlar-yestrogenlarning qon orqali organizmga tarqalishi natijasi-da hosil bo‘ladigan murakkab fiziologik jarayon bo‘lib, gormonlar jinsiy yo‘llarning qon tomirlariga qon kelishini ta’minlab bachadon, qin va tashqi jinsiy lablarni shilliq pardalarida giperemiya hosil qilib, ko‘p shilimshiq ajratib, jinsiy yo‘llarda ko‘p shilimshiq suyuqlik oqib turadi. It va sigirlar kuyikkanida mayda tomirlar yorilib, jinsiy yo‘llardagi suyuqlikning rangi qizil bo‘ladi. Kuyikish belgilari sigir va g‘unojinlarda yaqqol sezilib kuyikish jinsiy moyillikdan sigirlarda 15 soat, cho‘chqalarda 24 soat oldin kuzati-ladi. Jinsiy moyillik qonga tushgan yestrogen gormoni nerv sistemasini qo‘zg‘a-tib, urg‘ochi hayvon erkak hayvonga moyilligini bildirib urg‘ochi hayvon organizmi jinsiy aloqaga, ko‘payishga tayyor bo‘ladi. Ya’ni sigirlar bezovtalanadi, ozuqani yomon yeydi, podadan qochadi va bir-biriga sakraydi. Cho‘chqalar, bezovtalanib, bir-biriga sakrab, harakatsizlik refleksi hosil bo‘ladi, ya’ni hayvon orqasiga qo‘l tashlansa yurmay to‘xtab qoladi. Erkak cho‘chqa yaqinlashsa undan ajramaydi. Biyalarni hulq-atvori o‘zgarib, bezovtalanib, ishtahasi pasayib, tashqi ta’sirotlarga sezuvchan bo‘ladi. Qo‘ylarda jinsiy moyillik faqat erkak hayvonlarni-qo‘chqorlarni yaqinlashtirib aniqlanadi. Jinsiy moyillik turli hayvonlarda turlicha bo‘lib biyalarda 3-10-12 kungacha davom yetib, ularning follikulalarini yetilib yorilishiga ko‘p vaqt o‘tadi. Sigirlarda 10-20 soat davom yetib, jinsiy moyillik tashqi muhit temperaturasiga, sutkaning davriga ya’ni salqin vaqtda jinsiy moyillik issiq vaqtdagidan yaxshi kuzatiladi. Jinsiy moyillik susayishi bilan urg‘ochi hayvonlar erkak hayvonlarni yaqinlashtirmaydi, tepadi, tishlaydi, qochadi va befarq bo‘ladi. Jinsiy qo‘zg‘alish - urg‘ochi hayvon organizmining umumiy holati bo‘lib, ovulyatsiya, kuyikish va jinsiy moyillik bilan bog‘liq bo‘lib erkak hayvonga yaqinlashib unga sakraydi, lekin erkak hayvonni o‘ziga sakratmaydi. Urg‘ochi hayvonlar jinsiy organlarida takrorlanadigan bu davriy jarayonlar jinsiy sikl to‘g‘risida ta’limot yaratilishiga olib keldi. Jinsiy sikl deb, urg‘ochi hayvonlar organizmida bir kuyikishdan ikkinchi kuyikishgacha bo‘lgan fiziolo-gik jarayon tushinilib, bu murakkab neyrogumoral jarayonda organizmning barcha sistemalari ishtirok yetadi. Jinsiy siklda qo‘zg‘alish, tormozlanish va muvozanatlanish davrlari farq qilinadi. 1. Qo‘zg‘alish davrida kuyikish, jinsiy moyillik, tuxumdonlarda follikulalar- ning yetilishi va ovulyatsiyaga uchrashi kuzatiladi. Hayvonlarning jinsiy refle-ksi boshqa reflekslardan ustin turadi. Ovulyatsiya tufayli yorilgan follikula o‘rniga turli vaqtda sariq tana hosil bo‘lib qo‘ylarda 10 soatdan keyin diametri 2-3 mm tuxumdon yuzasida bo‘rtib o‘sib kattalashib 8 kunda to‘la yetiladi. Biyalarda sariq tana diametri ovulyatsiyadan ikki kun o‘tganida 25-70 mm bo‘lib, keyin kattalashib kichrayadi. Sariq tananing progesteron gormoni hay- vonning kuyikishini, jinsiy moyilligini yo‘qota borib bachadon shilliq par-dasidan, qindan, qin daxlizidan oqayotgan shilimshiqni kamaytirib chiqarmay qo‘yadi, ya’ni osoyishtalik befarqlik boshlanadi. 2. Tormozlanish davri deb shunga aytiladi. 3. Muvozanatlaish davrida osoyishtalik befarqlik va jinsiy organlarda o‘zgar- ishlarini yo‘qolgani yaqqol bilinadi. Tuxumdonda, ham follikula, ham sariq tana bo‘lib, jinsiy sikl nisbatan tinch bo‘ladi. Tuxum hujayrasi otalangandan keyin hayvon bug‘ozlanib, hayvon tug‘ib ma’lum vaqtdan keyin jinsiy sikl yana qayta boshlanadi. Hayvonlar qochmay qolsa sigir va qo‘ylarda 10-12, cho‘chqalarda 15-16, biyalar 8-12 kundan keyin tuxumdonidagi sariq tana kichrayib yo‘qoladi, o‘rnini biriktiruvchi to‘qima qoplaydi. Sariq tananing so‘rilishi progesteron gormonini kamayishiga olib kelib, follikulalarni yetila borishiga va yestrogen gormonlarini hosil qilib qonga o‘tib jinsiy siklning boshlanishiga sabab bo‘ladi. Qisir sigirlarda 19-21, biyalarda 20-22, qo‘y, yechkilarda 17-18, cho‘chqalarda 19-21, tuyalarda 9-50 kunda jinsiy sikl takroralnib, jinsiy funksiyalar tashqi muhit, yilning fasli, iqlimi, harorat, yorug‘lik oziqlantirish va boshqa sabablarga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Jinsiy siklning namoyon bo‘lishiga qarab monosiklik hayvonlarga ya’ni ma’lum faslda jinsiy sikllari takrorlanib, ularga yovvoyi hayvonlar va itlar kiradi. Bug‘oz bo‘lmasa yilning butun fasllarida sigirlar, cho‘chqalar, biyalar, qo‘y va tuyalarning ayrim zotlarida jinsiy sikl takrorlanib polisiklik hayvonlarga kiradi. Hayvonlar organizmiga tashqi muhit ta’siroti bilan bog‘lab boqib, parvarish qilib sharoitlarni o‘zgartirib jinsiy siklni boshqarib o‘zgartirish mumkin. Masalan: yoz faslida qo‘ylarda jinsiy sikl kuzatilmay kechalari salqinda yayratib boqish, yaxshi oziqlantirish hisobiga jinsiy siklni paydo qilish mumkin. Jinsiy faoliyat murakkab neyrogumoral jarayon bo‘lib jinsiy refleks-larni paydo bo‘lishida markaziy va vegetativ nerv sistemalari, gipofizning gonodotrop gormoni va tuxumdon gormonlari ishtirok yetib nerv sistemasi asosiy va yetakchi vazifani bajarib, gumoral sistema bilan bog‘langandir. Gormonlar nerv sistemasi orqali ta’sir yetganda butun organizm faoliyatiga ta’sir yetib, bu vaqtda ko‘payish jarayonlariga aloqali shartli reflkslarni engil hosil qilish mumkin. Masalan: jinsiy moyilligi qo‘zg‘alib kelayotgan biyalarga ayg‘irni bir necha bor yaqinlashtirilsa va shartli ta’sirotchi bilan quvvatlansa keyinchalik faqat shartli ta’sirotchiga nisbatan jinsiy moyillik belgisi paydo bo‘ladi. Bu urg‘ochi hayvonlar jinsiy faoliyatlarida bosh miya yarim sharlar po‘stlogi yetakchi vazifa bajarishini ko‘rsatadi. Juftlanish (jinsiy akt) shartli va shartsiz reflekslarning murakkab yig‘indisi bo‘lib erkak hayvon urug‘i urg‘ochi hayvon jinsiy yo‘liga tushirilishi bilan xarakterlanib 4 xil jinsiy refleks farq qilinadi. 1. Ereksiya. 2. Quchoqlashish refleksi. 3. Jinsiy aloqa. 4. Eyakulyasiya. Bular shartsiz reflekslar bo‘lib, hayvonlar hayoti jarayonida juftlash-ishga yordam beradigan shartli reflekslar ham paydo bo‘lishi mumkin. Masalan: yosh tajribasiz hayvonlar urg‘ochi va erkak hayvonlarga sakrashi mumkin, lekin tajribasi orta borgan sari o‘z turiga mansub urg‘ochi hayvonga, kuyikkanda sakraydi. Hayvonlar jinsiy yetilib organizmda hosil bo‘lgan jinsiy gormonlar ta’sirida qarama-qarshi jinsdagi hayvonga moyil bo‘lib yaqinlashadi, bu vaqtda xid bilish, ko‘rish, eshitish va boshqa sezgi organlari muhim rol o‘ynab jinsiy aktga aloqador refleks namoyon bo‘ladi. Qishloq hujalik hayvonlarning jinsiy reflekslari quyidagilar: 1.Ereksiya - jinsiy a’zoga arteriya qoni ko‘p oqib kelib (yo‘g‘onlashib) kattalashib, sezuvchanligi va harorati oshadi muskullarning qisqarishi natijasida jinsiy a’zoning asos qismi quymich suyakka qisilib, qon qaytib oqib keta olmaydi. Ereksiya vaqtida siydik tanosil yo‘li sperma o‘tishi uchun kengayadi. Urg‘ochi hayvonni ko‘rinishi, hidi va boshqa ta’sirotlar erkak hayvonlar sezgi organlariga ta’siri reflektor ereksiya markazini qo‘zg‘atadi. Ta’sirot bosh miyadan orqa miyaning dumg‘uza ya’ni ereksiya markazga va jinsiy a’zoga uzatilib ereksiya sodir bo‘ladi, ba’zan MNS ishtirokisiz ham yeresiya sodir bo‘ladi. Ayg‘ir, buqa va qo‘chqorlarni hayvonlarni qochiriladigan xonalarga kiritilishi urg‘ochi hayvonlarni ko‘rmaganida ham ereksiya hosil qilib, bu ereksiya- ni shartli reflektor ravishda hosil bo‘lganligini bildiradi. 2.Quchoqlashish refleksi-erkak hayvonni urg‘ochi hayvon ustiga sakrab oldingi oyoqlari bilan quchoqlab, bu holat ayg‘ir va cho‘chqalarda yaxshi kuzatiladi. 3.Bu vaqtda jinsiy aloqa refleksi yuzga chiqib jinsiy a’zo urg‘ochi hayvon qiniga kiritilib, erkak hayvon harakati bilan jinsiy a’zo qin shilliq pardasiga ishqalanib, bosim berib, retseptorlarni ta’sirlab-eyakulyatsiya boshlanadi ya’ni siydik tanosil kanalidan sperma chiqariladi. Demak, eyakulyatsiya bo‘lishi uchun jinsiy a’zo ereksiya holatiga kelib, qinga ishqalanib ma’lum bosim va harorat ta’sirida jinsiy a’zoning bosh qismidagi nerv yelementlari qo‘zg‘alib, qo‘zg‘alish orqa miyaning bel dumg‘aza qismidagi eyakulyatsiya markaziga borib, markaz qo‘zg‘alishi natijasida javob reaksiyasi jinsiy bezlar, siydik tanosil kanalining muskullari qisqarib, urug‘don ortig‘idagi spermatazoidlar qo‘shimcha jinsiy bez sekretlari bilan siydik tanosil kanaliga chiqarilib, bu yo‘lning ritmik qisqarishi bilan sperma qinga tushiriladi. Urg‘ochi hayvonlar jinsiy moyilligi erkak hayvonlarga qaraganda passiv, kuchoqlashish refleksi jisniy aktga qarshilik qilmay jinsiy aloqa jinsiy organlar muskullarining umumiy harakati, urg‘ochi hayvonlarda ereksiya jinsiy organlarga bachadon bo‘yniga, tanasiga, ichki jinsiy labga va qinning dahliziga qon qo‘yiladi. Eyakulyatsiya urg‘ochi hayvonlarda 2 fazada kechib 1 fazada qin dahlizi va qin bezlaridan shilimshiq ajralish kuchaysa, 2 fazada bachadon tanasi va buynining muskullari tortilib qisqarib, ichidagi shilimshiq qinga chiqarilib spesifik qo‘zg‘alish (orgazm) sodir bo‘ladi. Juflanishga otlarda 0,5 daqiqa, kavsh qaytaruvchilarda bir necha soniya, cho‘chqalarda 5-8 daqiqa va itlarda 45 daqiqa vaqt o‘tadi. Miya po‘stlog‘idagi qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari muvozanatlashmagan erkak hayvonlar jinsiy reflekslari buzilib haddan tashqari qo‘zg‘aluvchan bo‘lsa, ozroq brom preparatlari va tormozlangan bo‘lsa kofein berish maqsadga muvofiqdir. Hayvonlar 2 xil yo‘l bilan ta’biiy va sun’iy yo‘l bilan qochirilib sigir, qo‘y va yechkilar juftlashtirilganda sperma urg‘ochi hayvonni qiniga biya va cho‘chqalarda to‘g‘ri bachadonga tushadi. Shuning uchun V.K.Milavanov hayvonlarni tabiiy qochirishni: qin (sigir, qo‘y, yechki, quyonlar) va bachadon (biya, cho‘chqa va itlar) tipiga bo‘ladi. Bachadon tipida qochadigan hayvonlarning bachadoni uzun, bo‘yni burmali, erkak hayvonlarning jinsiy a’zolari uzun jinsiy aktda jinsiy a’zo bachadonga juda yaqin borib qo‘shimcha jinsiy bezlar rivojlanganligi uchun spermasi ko‘p va bachadonga tushgan spermatazoidlar uzoq harakat qilib tuxum hujayralarni urug‘lantiradi. Qin tipi bo‘yicha qochuvchi hayvonlar bachadonini bo‘yni tor kanalga o‘xshab ko‘ndalang burmaga yega, erkaklarning yeyakulyati kam. Jinsiy yo‘lga tushgan spermatazoidlar harakatiga bachadon tanasi va shoxlarining qisqarishi ta’sir qiladi. Tuxumdonlarda follikulalar yetilganda bachadon harakati sezilarli bo‘l-ib jinsiy moyilligi davrida bachadon qisqarishi yaxshi kuzatiladi va ovulyatsiya-dan keyin tezlashadi. Hayvonlar qochirilganda gipofiz orqa qismining gormoni oksitosin bachadon harakatini tezlashtiradi, hayvonning xurkishi, unga qo‘pol-lik qilish buyrak usti bezining mag‘iz qavatidan ajraladigan adrenalin gormo-ni bachadon harakatini susaytirib, tuxumni urug‘lanishi pasayadi. Bachadonga o‘tgan sperma tuxum yo‘llarini muskullarini qisqarishi natijasida harakat qilib, spermatazoidlar tuxum hujayrasiga yaqinlashgandagina mustaqil harakat qiladi. Har ikkila tipdagi hayvonlar bachadoni bo‘ynida spermatazoidlarni yashab urug‘lantirish xususiyatini saqlash uchun sharoit yetarli. Jinsiy moyillik davrida sigirlar jinsiy organida spermatazoidlar 24 soat, qo‘ylarnikida 36-48, biya va cho‘chqalarnikida 24-28 soat yashab urug‘lantirish qobiliyatiga yega. Spermatazoidlar aktivligi urg‘ochi hayvon organizmining umumiy holatiga, semizligi, ovulyatsiya davrida ajralgan follikula suyuqligini bachadonga oqib kelishiga bog‘liq. Urug‘lanish spermatazoidlarning tuxum hujayrasi protoplaz- masiga kirib, o‘zaro assimilyasiya va dissimilyasiyaga uchraydigan murakkab fiziologik jarayoniga aytiladi. Natijada zigota hosil bo‘lib yangi organizm vujudga keladi. Ovulyatsiya vaqtida follikuladan chiqqan oosit o‘zi o‘ralgan follikulyar hujayra bilan tuxum yo‘liga tushib peristaltik harakat tufayli bachadonga siljiydi. Agar hayvon vaqtida qochirilgan bo‘lsa tuxum hujayra spermatazoidlar bilan uchrashib urug‘lanadi, urug‘lanish 3 ta davrda qechadi. 1-davrda spermatazoidlar o‘zidan ajratgan gialuronidaza fermenti ta’sirida shu’lasimon tojni o‘ragan follikulyar hujayralarni yemiradi, juda ko‘p spermatazoidlar qatnashadi. 2-davrda spermatazoidlarning ko‘pchiligi tuxum hujayrasining ichidagi tiniq va sariqlik parda o‘rtasidagi bo‘shliqga kiradi. 3-davrada sariqlik oldi bo‘shliqdan bitta spermatazoid dumi bilan tuxum sitoplazmasiga o‘tib urug‘lanish davri boshlanib vaqt o‘tishi bilan spermatazo- idlarning dumi ajrab tuxum protoplazmasining assimilyasiya qilish natijasi-da spermatazoid boshchasi kattalashib tuxum hujayra yadrosiga tenglashib, tuxum hamda spermatazoid yadrosi yaqinlashib assimilyasiyalanib zigota paydo bo‘ladi. Spermatazoid tansi baland, dumi va qolgan spermatazoidlar tuxum hujayrasi-ning fermentlari ta’sirida yerib zigota tomonidan o‘zlashtiriladi. Zigota tuxum yo‘lida harakat qilib ovulyatsiyadan keyin cho‘chqalarda 3-4, sigirlarda va qo‘ylarda 4-5, biyalarda 6-7 kunda bachadonga keladi va oosit urug‘lanmasa 6-10 soatdan keyin strukturasi o‘zgarib yadrosi burishib halok bo‘ladi. Bug‘ozlik urg‘ochi hayvon organizmida tuxumning urug‘lanishi homilaning rivojlanishi va yetilgan bolani tug‘ilishi bilan yakunlanadi Urug‘lanish natijasida hosil bo‘lgan zigota tuxum yo‘lida bo‘linib ko‘p blastomerlar hosil qilib tiniqlik pardani to‘ldiradi. Zigotaning kattaligi hujayra kattaligidan farq qilmaydi, chunki bo‘linishdan hosil bo‘lgan blasto-merlar kichraya borib bu davrga-Morulla deyiladi. Morulla davrida zigota tuxum yo‘lidan bachadon shoxiga tushadi. Blostomerlarning tiniqlik pardaga tegib turgan tashqi qatlami-trofoblast (ozuqalantiruvchi qatlam) trofoblast ichidagi blastomerlar embrioblast (zaradish qatlami) odeyiladi. Tiniqlik parda yupqalashib, yirtilib, trofoblast hujayralari proteolitik ferment ajratib bachadon devorining embrion tegib turgan joydagi pardaga ta’sir yetib o‘ziga xos sutsimon massaga aylantiradi. Embrioblast hujayralari tezlik bilan ko‘payib sariq xaltani hosil qiladi. Sariq xalta bachadon shilliq pardasidan ajralayotgan sutsimon massa bilan to‘lib, embrion hayotining dastlabki davrida osmos yo‘li bilan oziqalanadi va bir vaqtda amnion (suvli parda), allontois (siydikli parda), xorion (tomirli parda) shakllanib, amnion bolani o‘rab olgan suv pufagini, allantois amnionni o‘rab olgan siydik pufagini hosil qiladi. Allantoisning qon tomirlari o‘sib, kindik arteriyasi va venasi hosil bo‘lib, allantois ustidan xorion (tomirli parda) o‘rab, ot va sigirlarda ikki oy, qo‘y va cho‘chqalarda bir oydan so‘ng bu parda to‘la shakllanadi va bachadon shilliq pardasi bilan tutashadi. Allantois va xarion o‘rtasida kindik qon tomirlarini hosil bo‘lishi, allan-toisni xorionga tegib turishi va xorionni bachadon shilliq pardasi bilan tutashganligi homila bilan ona o‘rtasida murakkab bog‘lanish hosil qila-di, ya’ni homila ona organizmidan kelayotgan moddalar hisobiga yashay boshlaydi va homilada hosil bo‘lgan chiqindi moddalar ona organizmiga o‘tkazilib turi-ladi. Ona va homila o‘rtasidagi bog‘lanish tuxum hujayra urug‘langanidan 60 kun o‘tganida, biyalarda 2,5-3 oyligida, qo‘ylarda 6-7, cho‘chqalarda 4-5 haftadan keyin paydo bo‘ladi va homilani embrion davri tugab, bola davri boshlanadi. Xorion bilan bachadon shilliq pardasi tutashgan joyiga plasenta yoki bola o‘rni deyi-lib, plasenta hosil bo‘lishi bilan xarionning barcha yuzasi yoki ayrim qismlari notekis bo‘lib, shu joylarda so‘rg‘ichlar hosil bo‘lib, so‘rg‘ichlar bachadonni teg-ishli chuqurcha(kripta)lariga kirib turadi. Ot va cho‘chqalar xarionining barcha yuzasida vorsinkalar hosil bo‘lib, vorsinkalar bachadon shilliq pardasiga tegib turib, bachadon shilliq pardasidan ajralgan yembriotrof modda (bachadon suti) shu vorsinkalar orqali bola organi- zmiga o‘tadi va yembriotrofli yoki epitelioxorionli plasenta deyiladi. Bu hayvonlar hamilasi bo‘g‘ozlikning barcha davrlarida yembriotrof moddalar bilan oziqalanib, xarion bilan bachadon shilliq pardasining epiteliysi oralig‘idagi bo‘shliq doim shu modda bilan to‘lib turadi. Kavsh qaytaruvchi hayvonlar xarionining ba’zi qismlari o‘zgarib, qolgan qismi silliq bo‘ladi. Shu o‘zgargan joyda hosil bo‘lgan vorsinkalar bir tutam bo‘lib tutashib katelidonlar deyiladigan tuzilma hosil qiladi. Kateledonlar bachadon shilliq pardalarining yuzasidagi-karunkulalarga-maxsus chuqurchalarga kirib turadi. Demak, kavsh qaytaruvchi hayvonlar plosentasi ko‘p bo‘lakli bo‘lib, bachadon shilliq pardasi epiteliysini yo‘qatib, xorion vorsinkalari biriktiruvchi to‘qima bilan to‘g‘ridan - to‘g‘ri tutashib ona qon tomirlariga ancha yaqinlashganligi tufayli desmoxorial plasenta deyiladi. Yirtqich, kemiruvchi hayvonlarda xorion vorsinkalari bevosita bachadon qon tomirlar epiteliysiga tutashib, yendotelioxorial plasenta deyiladi va xomilasi avval embriotrof modda bilan oziqlansa ham, vorsinkalari bachadon qon tomirlari bilan tutashgandan so‘ng ona qonidagi oziq moddalar bilan oziqalana boshlaydi. Plasenta murakkab organ bo‘lib, xomila o‘ziga kerakli oziqalarni, kislorodni plasenta orqali olib, o‘zida hosil bo‘lgan chiqindi moddalar va karbanat angidrid plasenta orqali ona organizmiga chiqariladi. Plasentada murakkab biokimyoviy, fermentativ jarayonlar hosil bo‘ladi, ya’ni oqsil albumozlargacha, yog‘lar va uglevodlar o‘z tarkibiy qismlariga parchalanib xomila organizmida qayta sintezlanadi. Plasentada Vitamin A, V, S jamg‘arilib-to‘planib, turli moddalaprni tanlab o‘tkazadi, ya’ni gormon, antitela engil o‘tib, mikroorganizmlar, parazit-lar, ularni zaharlari o‘tmay xomilani soqlaydi. Bunga plasentani barer vazifasi deyiladi. Ona va bola organizmi plasenta orqali neyrogumoral yo‘l bilan bog‘langandir. Xomilada qon aylanishi. Xomilada qon aylanishi o‘ziga xos bo‘lib: 1.O‘ng va chap yurak bo‘lmachalari orasidagi to‘siqda oval klapanli teshik bo‘lib, u klapan chap yurak bo‘lmachasiga ochiladi. 2. O‘pka ishlamaganligi tufayli o‘pka arteriyasi aorta bilan Batallov yo‘li orqali tutashgan. Demak, xomilaga qon dumg‘aza arteriyasidan ikkita kindik arteriyasi chiqib, kindik halqasi orqali allontoxorionga kelib, u yerda mayda qon tomiri kapillyarlarga bo‘linib, chigal hosil qiladi va xorion vorsinkalariga yetib borib, shu yerda qon kislorodga boyiydi. Kapillyarlar birikib kindik venasini hosil qilib, kindik holqasi orqali xomila organizmiga kirib, jigarga yo‘nalib darvoza venasi va keyingi kavak venaga quyiladi. Kavsh qaytaruvchi va yetxo‘r