URUG‘-QABILA VA MILLIY DINLAR (Dinning ibtidoiy shakllari, Hinduiylik, jaynizm, sikxizm ta’limotlari, Konfutsiylik, daosizm, sintoizm ta’limotlari, Yahudiylik dini, tarixi, ta’limoti)

Yuklangan vaqt

2024-05-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

37

Faytl hajmi

91,1 KB


Ilmiybaza.uz 
 
 
 
 
 
 
 
 
URUG‘-QABILA VA MILLIY DINLAR 
 
 
Reja 
1. Dinning ibtidoiy shakllari 
2. Hinduiylik, jaynizm, sikxizm ta’limotlari 
3. Konfutsiylik, daosizm, sintoizm ta’limotlari 
4. Yahudiylik dini, tarixi, ta’limoti 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ilmiybaza.uz URUG‘-QABILA VA MILLIY DINLAR Reja 1. Dinning ibtidoiy shakllari 2. Hinduiylik, jaynizm, sikxizm ta’limotlari 3. Konfutsiylik, daosizm, sintoizm ta’limotlari 4. Yahudiylik dini, tarixi, ta’limoti
Ilmiybaza.uz 
 
 
Ibtidoiy odamlarning diniy e’tiqodlari totemizm, animizm, fetishizm, 
shomonlik, magiya (sehrgarlik) shakllarida tarqalgan. Ularning ba’zi bir elementlari 
hozirgi zamon dinlarida ham uchraydi. 
Totemizm - hindlar tilidagi "O totem" (uning urug‘i) degan so‘zdan kelib 
chiqqan. Totemizm ibtidoiy g‘oyat sodda diniy e’tiqodning bir turi bo‘lib, qadimgi 
zamondagi urut-qabila a’zolarining muayyan bir hayvon, o‘simlik bilan g‘ayritabiiy 
aloqasi, yaqinligi, qon-qarindoshligi bo‘lgan deb, bu hayvon va o‘simliklarni 
muqaddaslashtirishdan iboratdir. Totemizmning muayyan kishilar guruhining tabiat, 
binobarin, tashqi muhit bilan bog‘liqligini ifodalovchi dastlabki shakllaridan edi. 
Har bir kabila yoki urug‘ o‘z sharoitini hamda imkoniyatlarini ko‘zda tutib, ba’zi 
hayvonlarni ovlar va ular haqida yetarli ma’lumotlarga ega edi. Bunday hayvonlarni 
yaqindan bilish ularning urug‘ bilan yaqinligi yoki qon-qarindoshligi bo‘lsa kerak, 
degan tasavvurni keltirib chiqargan. Natijada ba’zi hayvonlar, ksyinchalik esa 
o‘simlikning ba’zi navlari ham muayyan urug‘ a’zolarining ajdodi-totemidir, degan 
tasavvur shakllanishiga olib kelgan. Shu boisdan keyinchalik urug‘ a’zolari 
totemning "yordamiga" ko‘z tikkanlar, uni muqaddaslashtirib, o‘z homiylari deb 
hisoblanganlar, sehr yo‘li bilan unga ta’sir qilishga uringanlar. Totemga sajda 
qilingan, u himoya qilingan, e’zozlangan, uni o‘ldirish, iste’mol qilish man etilgan. 
Faqat ayrim hollarda, ya’ni tantanali kunlarda totem hisoblangan hayvon yoki 
o‘simlikni maxsus rasm-rusumga rioya qilingan holda iste’mol qilish mumkin 
bo‘lgan. Urut a’zolarida shundagina totemning kuch-quvvati kishilarga o‘tadi va u 
kelgusida ham urugaing homiysi bo‘lib qoladi degan tasavvur bo‘lgan. 
Totemizm e’tiqodlari tub avstriyaliklarda keng saqlanganligini ularning urug‘lari 
nomlaridan payqash mumkin. Ular urug‘larni konkret hayvoilar (kengru, oq ho‘kiz, 
qora ho‘kiz kabi yoki ayrim o‘simliklar) nomi bilan ataganlar. 
Totemizm elementlarini hozirgi dinlarda ham ko‘rish mumkin. Masalan, 
hinduizm dinida fil, sigir, maymun, ilonlar kabilar mukaddas hayvonlar hisoblangan. 
O‘zbeklarda qaldirg‘och, musicha, laylak, ko‘k qarg‘ani muqaddas qushlar deb 
e’zozlash ham totemizm ko‘rinishlaridan biridir. Markaziy Osiyo xalqlarida, shu 
Ilmiybaza.uz Ibtidoiy odamlarning diniy e’tiqodlari totemizm, animizm, fetishizm, shomonlik, magiya (sehrgarlik) shakllarida tarqalgan. Ularning ba’zi bir elementlari hozirgi zamon dinlarida ham uchraydi. Totemizm - hindlar tilidagi "O totem" (uning urug‘i) degan so‘zdan kelib chiqqan. Totemizm ibtidoiy g‘oyat sodda diniy e’tiqodning bir turi bo‘lib, qadimgi zamondagi urut-qabila a’zolarining muayyan bir hayvon, o‘simlik bilan g‘ayritabiiy aloqasi, yaqinligi, qon-qarindoshligi bo‘lgan deb, bu hayvon va o‘simliklarni muqaddaslashtirishdan iboratdir. Totemizmning muayyan kishilar guruhining tabiat, binobarin, tashqi muhit bilan bog‘liqligini ifodalovchi dastlabki shakllaridan edi. Har bir kabila yoki urug‘ o‘z sharoitini hamda imkoniyatlarini ko‘zda tutib, ba’zi hayvonlarni ovlar va ular haqida yetarli ma’lumotlarga ega edi. Bunday hayvonlarni yaqindan bilish ularning urug‘ bilan yaqinligi yoki qon-qarindoshligi bo‘lsa kerak, degan tasavvurni keltirib chiqargan. Natijada ba’zi hayvonlar, ksyinchalik esa o‘simlikning ba’zi navlari ham muayyan urug‘ a’zolarining ajdodi-totemidir, degan tasavvur shakllanishiga olib kelgan. Shu boisdan keyinchalik urug‘ a’zolari totemning "yordamiga" ko‘z tikkanlar, uni muqaddaslashtirib, o‘z homiylari deb hisoblanganlar, sehr yo‘li bilan unga ta’sir qilishga uringanlar. Totemga sajda qilingan, u himoya qilingan, e’zozlangan, uni o‘ldirish, iste’mol qilish man etilgan. Faqat ayrim hollarda, ya’ni tantanali kunlarda totem hisoblangan hayvon yoki o‘simlikni maxsus rasm-rusumga rioya qilingan holda iste’mol qilish mumkin bo‘lgan. Urut a’zolarida shundagina totemning kuch-quvvati kishilarga o‘tadi va u kelgusida ham urugaing homiysi bo‘lib qoladi degan tasavvur bo‘lgan. Totemizm e’tiqodlari tub avstriyaliklarda keng saqlanganligini ularning urug‘lari nomlaridan payqash mumkin. Ular urug‘larni konkret hayvoilar (kengru, oq ho‘kiz, qora ho‘kiz kabi yoki ayrim o‘simliklar) nomi bilan ataganlar. Totemizm elementlarini hozirgi dinlarda ham ko‘rish mumkin. Masalan, hinduizm dinida fil, sigir, maymun, ilonlar kabilar mukaddas hayvonlar hisoblangan. O‘zbeklarda qaldirg‘och, musicha, laylak, ko‘k qarg‘ani muqaddas qushlar deb e’zozlash ham totemizm ko‘rinishlaridan biridir. Markaziy Osiyo xalqlarida, shu
Ilmiybaza.uz 
 
jumladan o‘zbeklarda muchalga qarab vaqt hisobini chiqarish totem e’tiqodi bilan 
bog‘liqdir. Masalan, ota-bobolarimizda odamlarning yoshini, ya’ni tug‘ilgan 
kunidan boshlab qancha yashaganligini muchal orqali, muayyan hayvon nomlari 
bilan atalgan yil hisobidan keltirib chiqarish odati bo‘lgan. 
Muchal mo‘g‘ul, xitoy va butun turkiy xalqlarda keng tarqalgan yil hisobi bo‘lib, 
unda yil oylari 12 hayvon nomi bilan ataladi: sichqon (mush), mol (gav), yo‘lbars 
(palang), quyon (xargo‘sht), baliq (nahang), ilon (mor), ot (asp) qo‘y (go‘sfand), 
maymun (hamduna), tovuq (murg‘), it (sak), to‘ngiz (xo‘k) shular jumlasiga 
kiritilgan. 
Xalqimizda, ayniqsa, musulmonlarda totemning elementlaridan bo‘lgan 
muchalga e’tiqod qilish hali ham qisman davom etmoqda. 
Animizm - (lotincha - animus - jon, ruh demakdir) qadimgi zamon dinlaridan 
biri, kishi ruhining mavjudligiga ishonishdan iborat. Animizm tabiatdagi 
buyumlarni ilohiylashtiradi, har bir jismda ruh bor, tanadan tashqarida ham jon bor, 
deb hisoblanadi. 
Animistik tasavvurlar barcha xalqlar tarixidagi dinlarda jon va ruh haqidagi 
tushunchalarning shakllanishida ma’lum bir rol o‘ynagan. Animizm har bir kishida 
uning tiriklik hayoti manbai bo‘lgan jon bor, deb talqin qilgan. Dastlabki animistik 
tasavvur jonni soya yoki nafas bilan aynan, deb bilar edi. Masalan, Shimoliy 
Amerika xalqlarida soya bilan jon, qadimgi arablarda jon bilan qon, Grelandiyada 
esa nafas olish bilan jon bitta nom bilan ataladi. Animizm odamda olam haqidagi 
tasavvurlarni shakllantirish, predmet va hodisalar xususiyatlarini chuqur o‘rganish, 
jon va ruxlarning tirik odamlar singari qobiliyatga ega degan fikrlar paydo bo‘lishi 
munosabati bilan tarkib topgan. Shu davrda jonning o‘lmasligi haqidagi tasavvur 
paydo bo‘lgan. Chunki qadimgi odamlar o‘z tanalarining tuzilishi to‘g‘risida to‘liq 
bir tushunchaga ega bo‘lmay, hatgoki uyqu va tush ko‘rishining sabablarini ham 
izohlay olmaganlar. Shundan so‘ng ibtidoiy odamlar inson tanasini boshqaradigan 
qandaydir alohida bir kuch bo‘lib, odam o‘lgandan so‘ng u kuch, ya’ni jon tanadan 
chiqib ketadi degan tasavvur hosil bo‘lgan. Natijada jonning tanani tark etgandan 
keyingi faoliyati qanday kechishi haqida o‘ylay boshlaganlar. Ibtidoiy odamlar 
Ilmiybaza.uz jumladan o‘zbeklarda muchalga qarab vaqt hisobini chiqarish totem e’tiqodi bilan bog‘liqdir. Masalan, ota-bobolarimizda odamlarning yoshini, ya’ni tug‘ilgan kunidan boshlab qancha yashaganligini muchal orqali, muayyan hayvon nomlari bilan atalgan yil hisobidan keltirib chiqarish odati bo‘lgan. Muchal mo‘g‘ul, xitoy va butun turkiy xalqlarda keng tarqalgan yil hisobi bo‘lib, unda yil oylari 12 hayvon nomi bilan ataladi: sichqon (mush), mol (gav), yo‘lbars (palang), quyon (xargo‘sht), baliq (nahang), ilon (mor), ot (asp) qo‘y (go‘sfand), maymun (hamduna), tovuq (murg‘), it (sak), to‘ngiz (xo‘k) shular jumlasiga kiritilgan. Xalqimizda, ayniqsa, musulmonlarda totemning elementlaridan bo‘lgan muchalga e’tiqod qilish hali ham qisman davom etmoqda. Animizm - (lotincha - animus - jon, ruh demakdir) qadimgi zamon dinlaridan biri, kishi ruhining mavjudligiga ishonishdan iborat. Animizm tabiatdagi buyumlarni ilohiylashtiradi, har bir jismda ruh bor, tanadan tashqarida ham jon bor, deb hisoblanadi. Animistik tasavvurlar barcha xalqlar tarixidagi dinlarda jon va ruh haqidagi tushunchalarning shakllanishida ma’lum bir rol o‘ynagan. Animizm har bir kishida uning tiriklik hayoti manbai bo‘lgan jon bor, deb talqin qilgan. Dastlabki animistik tasavvur jonni soya yoki nafas bilan aynan, deb bilar edi. Masalan, Shimoliy Amerika xalqlarida soya bilan jon, qadimgi arablarda jon bilan qon, Grelandiyada esa nafas olish bilan jon bitta nom bilan ataladi. Animizm odamda olam haqidagi tasavvurlarni shakllantirish, predmet va hodisalar xususiyatlarini chuqur o‘rganish, jon va ruxlarning tirik odamlar singari qobiliyatga ega degan fikrlar paydo bo‘lishi munosabati bilan tarkib topgan. Shu davrda jonning o‘lmasligi haqidagi tasavvur paydo bo‘lgan. Chunki qadimgi odamlar o‘z tanalarining tuzilishi to‘g‘risida to‘liq bir tushunchaga ega bo‘lmay, hatgoki uyqu va tush ko‘rishining sabablarini ham izohlay olmaganlar. Shundan so‘ng ibtidoiy odamlar inson tanasini boshqaradigan qandaydir alohida bir kuch bo‘lib, odam o‘lgandan so‘ng u kuch, ya’ni jon tanadan chiqib ketadi degan tasavvur hosil bo‘lgan. Natijada jonning tanani tark etgandan keyingi faoliyati qanday kechishi haqida o‘ylay boshlaganlar. Ibtidoiy odamlar
Ilmiybaza.uz 
 
o‘zlarini tabiatdan ajratib qo‘ymaganlar. Shuning uchun ular o‘zlari bilan bir qatorda 
hayvon, o‘simlik, hatto mehnat qurollari, keyinchalik, suv, o‘rmon, momaqaldiroq 
va boshqalarda ham jon bor, degan tasavvurlarni keltirib chiqarganlar. Buni fanda 
gilozoizm deb ataydilar. 
Jon va ruxdarga ishonish barcha dinlarga xosdir. Dindorlarning fikricha, jon barcha 
kishilarda bo‘lib, xudo eng oliy ruh hisoblanadi. Odam o‘lgandan so‘ng tanadan 
chiqib ketadigan jon bor, degan tasavvur chuqurlasha borgan. Demak, odam 
o‘lganda jon chiqib ketib, yashayverar ekan, uning o‘zi abadiy yashaydi degan 
tushuncha paydo bo‘lgan. Abadiy ruh to‘g‘risidagi tasavvur ana shu yo‘sinda 
shakllangan. Ruxlarga ishonish arvohlarga ishonishni keltirib chiqargan. 
Jon va ruhlarning o‘lmasligi haqidagi qadimiy animistik tasavvurlarning 
elementlari hozirgi barcha dinlarda saqlanib qolmokda. Masalan, dindorlar 
tasavvurida o‘lgan kishilarning arvohini yo‘qlash, ularni tirik odamlar singari 
hamma narsadan xabardor, deb tushunish mavjud. Shu tufayli jon va ruhlarga atab 
qurbonlik, xayr-xudoyi qilish, sadaqa berish odatlari hamon uchrab turadi. Ba’zan 
murdani kiyimlari bilan dafn etish, yoniga suv, ovqatlar qo‘yish odatlari ham 
animizmning ko‘rinishidir. O‘zbeklarda arvohlar haqidagi tasavvurlar, ularni eslab 
payshanba oqshomi arafasida chiroq yoqish, kabristonlarga borib qur’on suralaridan 
o‘qish animizmga bo‘lgan e’tiqodning shakllaridir. 
Fetishizm - (fetish - fransuz tilidagi "fetiko" - yasalgan tumor, but, sanam 
degan so‘zlardan olingan) moddiy buyumlarda g‘ayritabiiy xususiyatlar borligiga 
ishonib, jonsiz narsalarga sig‘inishdir. Ibtidoiy odam ongida har xil moddiy 
buyumlar - tog‘, qoya tosh, daraxt, keyinchalik turli hayvonlarning suyagi, pati, 
tumor, sanam va hokazolarda g‘ayritabiiy kuchlar bor, degan tasavvur paydo 
bo‘lgan. O‘zlari vujudga keltirgan bunday kuchlarga o‘zlari sig‘ina boshlaganlar. 
Ibtidoiy din shakllaridan biri bo‘lgan fetishizm barcha xalklarda diniy tasavvurlar 
shakllanishi bilan uzviy bog‘liqdir. 
Fetishizm politeistik (ko‘p xudolik), hatto monoteistik (yakka xudolik) 
dinlarida hozirgacha saklanib kelmoqda. Masalan, xristianlarda krestga (butga) 
sig‘inish, islomda esa turli o‘simlik turlarini - sedana, ko‘ztikan, qalampirmunchok, 
Ilmiybaza.uz o‘zlarini tabiatdan ajratib qo‘ymaganlar. Shuning uchun ular o‘zlari bilan bir qatorda hayvon, o‘simlik, hatto mehnat qurollari, keyinchalik, suv, o‘rmon, momaqaldiroq va boshqalarda ham jon bor, degan tasavvurlarni keltirib chiqarganlar. Buni fanda gilozoizm deb ataydilar. Jon va ruxdarga ishonish barcha dinlarga xosdir. Dindorlarning fikricha, jon barcha kishilarda bo‘lib, xudo eng oliy ruh hisoblanadi. Odam o‘lgandan so‘ng tanadan chiqib ketadigan jon bor, degan tasavvur chuqurlasha borgan. Demak, odam o‘lganda jon chiqib ketib, yashayverar ekan, uning o‘zi abadiy yashaydi degan tushuncha paydo bo‘lgan. Abadiy ruh to‘g‘risidagi tasavvur ana shu yo‘sinda shakllangan. Ruxlarga ishonish arvohlarga ishonishni keltirib chiqargan. Jon va ruhlarning o‘lmasligi haqidagi qadimiy animistik tasavvurlarning elementlari hozirgi barcha dinlarda saqlanib qolmokda. Masalan, dindorlar tasavvurida o‘lgan kishilarning arvohini yo‘qlash, ularni tirik odamlar singari hamma narsadan xabardor, deb tushunish mavjud. Shu tufayli jon va ruhlarga atab qurbonlik, xayr-xudoyi qilish, sadaqa berish odatlari hamon uchrab turadi. Ba’zan murdani kiyimlari bilan dafn etish, yoniga suv, ovqatlar qo‘yish odatlari ham animizmning ko‘rinishidir. O‘zbeklarda arvohlar haqidagi tasavvurlar, ularni eslab payshanba oqshomi arafasida chiroq yoqish, kabristonlarga borib qur’on suralaridan o‘qish animizmga bo‘lgan e’tiqodning shakllaridir. Fetishizm - (fetish - fransuz tilidagi "fetiko" - yasalgan tumor, but, sanam degan so‘zlardan olingan) moddiy buyumlarda g‘ayritabiiy xususiyatlar borligiga ishonib, jonsiz narsalarga sig‘inishdir. Ibtidoiy odam ongida har xil moddiy buyumlar - tog‘, qoya tosh, daraxt, keyinchalik turli hayvonlarning suyagi, pati, tumor, sanam va hokazolarda g‘ayritabiiy kuchlar bor, degan tasavvur paydo bo‘lgan. O‘zlari vujudga keltirgan bunday kuchlarga o‘zlari sig‘ina boshlaganlar. Ibtidoiy din shakllaridan biri bo‘lgan fetishizm barcha xalklarda diniy tasavvurlar shakllanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Fetishizm politeistik (ko‘p xudolik), hatto monoteistik (yakka xudolik) dinlarida hozirgacha saklanib kelmoqda. Masalan, xristianlarda krestga (butga) sig‘inish, islomda esa turli o‘simlik turlarini - sedana, ko‘ztikan, qalampirmunchok,
Ilmiybaza.uz 
 
achchiq qalampir, isiriq, chilonjiyda, daraxtlardan - yong‘oq, chinor, archa va 
boshqalar muqaddaslashtirilib, boshqa buyumlarga, shu jumladan odamlarga ta’siri 
yoki yordami bo‘lishi mumkin degan tasavvur paydo bo‘lgan. Bunday xususiyatni 
tog‘-toshlarga, turli buyumlarga ham xos degan g‘ayritabiiy fikrlar shakllangan. 
Fetishizm diniy ibodatning ajralmas qismidir. Hozirgi vaqtda ba’zi soddadil, 
mutaassiblarning turli tumor, ko‘zmunchoq va hokazolarnn taqib yurishlari, 
daraxtlarga latta-puttalarni osishi, is chiqarishi shunday jismlarni ilohiylashtirish, 
ularning mo‘jizaviy kuchiga ishonish fetishizmning diniy e’tiqoddagi eng xarakterli 
ko‘rinishi va qoldig‘idir. 
Shomonizm - ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilishi davrida paydo bo‘lgan 
animistik e’tiqod va ibodatning keng doirasiga kiradigan qadimgi diniy 
e’tiqodlardan biri. Uning o‘ziga xos xususiyati - kishilar orasida turli ruhlar bilan 
munosabatda bo‘la oladigan shomonlar qobiliyatiga ishonishdir. Shomonlarga, 
shuningdek, kelajakni oldin aytib berish, kasalni davolash, o‘lganlarni oxiratga 
uzatish, tabiatda xohlag‘ancha o‘zgartishlar kilish kabi xususiyatlar ham xosdir. 
O‘tmishda shomonlarning ruh bilan aloqasi shomon do‘mbirasi yoki mo‘jizaviy 
musiqa ijrosida turli rasm-rusumlarni bajarish jarayonida jazavasi tutib, holdan 
toygancha bajarilgan. Shomonizm o‘tmish dinlar sarqiti sifatida ba’zi bir holatlarda 
uchrab turadi. 
Magiya (sehrgarlik) - insonga, hayvonga yoki tabiat hodisalariga g‘ayritabiiy 
yo‘l bilan ta’sir ko‘rsatish maqsadida bajariladigan xatti-harakatdir. 
Sexrgarlik harakatining shakllari turlicha bo‘lib, ular turmushning har xil sohalarida 
qo‘llanilgan. Muhabbat magiyasi, davolash magiyasi, ishlab chiqarish magiyasi, 
dushmanni yengish magiyasi kabi sehrgarlik ibodat va harakatlar ancha keng 
tarqalgan. Mehnat bilan bog‘liq bo‘lgan magik qarakatlar ibtidoiy odamlar hayotida 
alohida o‘rin egallagan, ya’ni ular tirikchilikka kerak bo‘lgan narsalarni topishdan 
oldin shu buyum yoki hodisaga bog‘liq bo‘lgan magik harakatlarni bajarganlar. 
Diniy munosabatlar, birinchidan, har bir diniy jamoa, uyushma, tashkilotlar 
orasidagi, ikkinchidan, diniy tashkilotlar o‘rtasidaga va uchinchidan, tashqi 
munosabatlar doirasidagi aloqalarga bo‘linadi. Bu alokalarning ob’ekti va sub’ekti 
Ilmiybaza.uz achchiq qalampir, isiriq, chilonjiyda, daraxtlardan - yong‘oq, chinor, archa va boshqalar muqaddaslashtirilib, boshqa buyumlarga, shu jumladan odamlarga ta’siri yoki yordami bo‘lishi mumkin degan tasavvur paydo bo‘lgan. Bunday xususiyatni tog‘-toshlarga, turli buyumlarga ham xos degan g‘ayritabiiy fikrlar shakllangan. Fetishizm diniy ibodatning ajralmas qismidir. Hozirgi vaqtda ba’zi soddadil, mutaassiblarning turli tumor, ko‘zmunchoq va hokazolarnn taqib yurishlari, daraxtlarga latta-puttalarni osishi, is chiqarishi shunday jismlarni ilohiylashtirish, ularning mo‘jizaviy kuchiga ishonish fetishizmning diniy e’tiqoddagi eng xarakterli ko‘rinishi va qoldig‘idir. Shomonizm - ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilishi davrida paydo bo‘lgan animistik e’tiqod va ibodatning keng doirasiga kiradigan qadimgi diniy e’tiqodlardan biri. Uning o‘ziga xos xususiyati - kishilar orasida turli ruhlar bilan munosabatda bo‘la oladigan shomonlar qobiliyatiga ishonishdir. Shomonlarga, shuningdek, kelajakni oldin aytib berish, kasalni davolash, o‘lganlarni oxiratga uzatish, tabiatda xohlag‘ancha o‘zgartishlar kilish kabi xususiyatlar ham xosdir. O‘tmishda shomonlarning ruh bilan aloqasi shomon do‘mbirasi yoki mo‘jizaviy musiqa ijrosida turli rasm-rusumlarni bajarish jarayonida jazavasi tutib, holdan toygancha bajarilgan. Shomonizm o‘tmish dinlar sarqiti sifatida ba’zi bir holatlarda uchrab turadi. Magiya (sehrgarlik) - insonga, hayvonga yoki tabiat hodisalariga g‘ayritabiiy yo‘l bilan ta’sir ko‘rsatish maqsadida bajariladigan xatti-harakatdir. Sexrgarlik harakatining shakllari turlicha bo‘lib, ular turmushning har xil sohalarida qo‘llanilgan. Muhabbat magiyasi, davolash magiyasi, ishlab chiqarish magiyasi, dushmanni yengish magiyasi kabi sehrgarlik ibodat va harakatlar ancha keng tarqalgan. Mehnat bilan bog‘liq bo‘lgan magik qarakatlar ibtidoiy odamlar hayotida alohida o‘rin egallagan, ya’ni ular tirikchilikka kerak bo‘lgan narsalarni topishdan oldin shu buyum yoki hodisaga bog‘liq bo‘lgan magik harakatlarni bajarganlar. Diniy munosabatlar, birinchidan, har bir diniy jamoa, uyushma, tashkilotlar orasidagi, ikkinchidan, diniy tashkilotlar o‘rtasidaga va uchinchidan, tashqi munosabatlar doirasidagi aloqalarga bo‘linadi. Bu alokalarning ob’ekti va sub’ekti
Ilmiybaza.uz 
 
diniy jamoalardir, ular diniy e’tiqodga asoslangan dunyoqarashga ega bo‘lgan 
kishilar birligining muayyan shakli va diniy uyushmaning boshlang‘ich elementidir. 
Bu birlikning asosiy belgilari quyidagicha: 
1) diniy e’tiqod, maqsad va vazifalar birligi; 2) diniy marosimlar va undan 
tashqaridagi faoliyatlarning birligi; 3) etnik birlik tuyg‘uei; 4) jamoa a’zolari 
orasidagi o‘zaro taqsimlangan mavqe va vazifalarning birligi. 
Diniy jamoalarning tuzilishi an’analar va urf-odatlar, ququq yoki umumiy dasturlar, 
qoida, fatvolar bidan belgilanadi. Bular maxsus mezonlar asosida rasmiy va 
norasmiy guruxlarga: -"jamoa kengashi", "ruhoniylar", "qavmlar" va "va’zxonlar" 
ga, diniy va xo‘jalik, moliya ishlari bilan shug‘ullanuvchi guruhlarga bo‘linadi. 
Muayyan sharoitlarda diniy jamoa ko‘shnichilik, qishloq va mahallachilik jamoasiga 
mos kelgan. Bunda dindorlik darajasi yuqori va chukur bo‘ladi. Jamiyatning 
taraqqiy etishi jarayonida ijtimoiy munosabatlar tarmokdanadi. Unda shaharning 
mavqei ortib borgan sari turli axloqiy va milliy guruxdardan tashkil topgan ishlab 
chiqarish jamoalari hosil bo‘lgan va ko‘payib borgan sari diniy jamoalar mustaqil 
tus olgan. Hozir ham shunday. Masalan, islomda dastlabki musulmon jamoasi 622 
yili Madinada muhojirlar va ansorlardan iborat holda tashkil topgan. Ko‘p hollarda 
diniy birlik geografik joylashish jihatidan etnik birlikka mos kelgani uchun din etnik 
milliy birlik ma’nosini ham anglatgan. Islomdagi mavjud qonunlarga binoan 18 
yoshga to‘lgan har bir fuqaro diniy jamoa a’zosi bo‘la oladi. Bunday jamoa kamida 
100 mo‘mindan iborat bo‘lishi lozim, aks holda diniy guruh deb hisoblanmaydi. 
Diniy uyushmalar faoliyati o‘z a’zolarining yashayotgan joyi bilan cheklanadi. U 
ixtieriy va mustakil tashkilot bo‘lib, moddiy jihatdan ham o‘z-o‘zini ta’minlaydi. 
Diniy ishlarni boshqarish, diniy mol-mulk va pul mablag‘lari bilan bog‘liq 
vazifalarni bajarish, tashqi aloqalarni yo‘lga qo‘yish uchun diniy uyushma a’zolari 
o‘z orasidan ijroiya organini saylaydi. Diniy tashkilot bu dinga ishonuvchilarning va 
diniy jamoalarning uyushmasidir. 
Milliy dinlar deb, odatda, bir millatga mansub xalkdar e’tiqod qiladigan dinlar 
tushuniladi. Bunday dinlar shakllanishining dastlabki va eng so‘nggi davrlarini bir-
biridan farqlash lozim. Dastlabki milliy dinlar quldorlik jamiyatida vujudga kelgan 
Ilmiybaza.uz diniy jamoalardir, ular diniy e’tiqodga asoslangan dunyoqarashga ega bo‘lgan kishilar birligining muayyan shakli va diniy uyushmaning boshlang‘ich elementidir. Bu birlikning asosiy belgilari quyidagicha: 1) diniy e’tiqod, maqsad va vazifalar birligi; 2) diniy marosimlar va undan tashqaridagi faoliyatlarning birligi; 3) etnik birlik tuyg‘uei; 4) jamoa a’zolari orasidagi o‘zaro taqsimlangan mavqe va vazifalarning birligi. Diniy jamoalarning tuzilishi an’analar va urf-odatlar, ququq yoki umumiy dasturlar, qoida, fatvolar bidan belgilanadi. Bular maxsus mezonlar asosida rasmiy va norasmiy guruxlarga: -"jamoa kengashi", "ruhoniylar", "qavmlar" va "va’zxonlar" ga, diniy va xo‘jalik, moliya ishlari bilan shug‘ullanuvchi guruhlarga bo‘linadi. Muayyan sharoitlarda diniy jamoa ko‘shnichilik, qishloq va mahallachilik jamoasiga mos kelgan. Bunda dindorlik darajasi yuqori va chukur bo‘ladi. Jamiyatning taraqqiy etishi jarayonida ijtimoiy munosabatlar tarmokdanadi. Unda shaharning mavqei ortib borgan sari turli axloqiy va milliy guruxdardan tashkil topgan ishlab chiqarish jamoalari hosil bo‘lgan va ko‘payib borgan sari diniy jamoalar mustaqil tus olgan. Hozir ham shunday. Masalan, islomda dastlabki musulmon jamoasi 622 yili Madinada muhojirlar va ansorlardan iborat holda tashkil topgan. Ko‘p hollarda diniy birlik geografik joylashish jihatidan etnik birlikka mos kelgani uchun din etnik milliy birlik ma’nosini ham anglatgan. Islomdagi mavjud qonunlarga binoan 18 yoshga to‘lgan har bir fuqaro diniy jamoa a’zosi bo‘la oladi. Bunday jamoa kamida 100 mo‘mindan iborat bo‘lishi lozim, aks holda diniy guruh deb hisoblanmaydi. Diniy uyushmalar faoliyati o‘z a’zolarining yashayotgan joyi bilan cheklanadi. U ixtieriy va mustakil tashkilot bo‘lib, moddiy jihatdan ham o‘z-o‘zini ta’minlaydi. Diniy ishlarni boshqarish, diniy mol-mulk va pul mablag‘lari bilan bog‘liq vazifalarni bajarish, tashqi aloqalarni yo‘lga qo‘yish uchun diniy uyushma a’zolari o‘z orasidan ijroiya organini saylaydi. Diniy tashkilot bu dinga ishonuvchilarning va diniy jamoalarning uyushmasidir. Milliy dinlar deb, odatda, bir millatga mansub xalkdar e’tiqod qiladigan dinlar tushuniladi. Bunday dinlar shakllanishining dastlabki va eng so‘nggi davrlarini bir- biridan farqlash lozim. Dastlabki milliy dinlar quldorlik jamiyatida vujudga kelgan
Ilmiybaza.uz 
 
bo‘lib, odatda, politeistik, ya’ni ko‘p xudolik dinlari bo‘lgan. Masalan, qadimgi grek 
dini ko‘p xudolikning o‘zginasidir. Zevs-pantion (qadimgi grek tilida - bosh xudo) 
hisoblanib, bir ukasi dengaz xudosi, ikkinchi ukasi- yer osti podsholiganing xudosi 
hisoblanar edi. Shuningdek, muhabbat va go‘zallik ma’budasi, urush xudosi, quyosh 
xudosi va san’at homiysi va boshqa yana bir qancha xudolar bo‘lgan. Xuddi shunga 
o‘xshash kadimgi yahudiylar dinning xudosi - Yaxve ham ko‘p xudolilikning yaqkol 
namunasidir. 
Quldorlik jamiyatidagi dastlabki milliy dinlarning o‘ziga xos yana bir 
xususiyati oxirat to‘g‘risidagi tasavvurning paydo bo‘lishi va unga ishonishdir. 
Ammo bu davrda bunday tasavvurlar hali to‘la shakllanmagan edi. Ular keyingi 
davrlarda rivojlangan. Bu davrda qurbonlik kilish keng rasm bo‘lib hatto majburiy 
marosimlardan biri hisoblanar edi. Xudolar yo‘lida meva-cheva, noz-ne’matlardan 
tortib, uy hayvonlarining barcha turlarigacha, qadim zamonlarda esa hatto odamlar 
ham qurbon qilinar edi. Milliy dinlar rivojlanishining so‘ngti davrlariga kelib 
odamlar o‘rniga hayvonlar kurbon qilina boshlangan. Shu bilan birga oxirat haqidagi 
tasavvurlar keng targ‘ib kilinardi. 
Milliy dinlar elat-millat dinlari deb ham yuritiladi. Chunki ular urug‘-qabila 
dinlaridan farkli ravishda sinfiy jamiyat qaror topishi va shakllanishi davrida 
vujudga kelgan va rivojlangan. Binobarin, ular avvalo elatning so‘ngra, millatning 
shakllanishini o‘zlarida aks ettirgan. 
Milliy dinlarda tasavvur kilingan xudolar milliy xudolar hisoblanib, ibodat-
marosimlar asosan muayyan elat yoki millatnikigagina mos tushar edi. Binobarin, 
bu xildagi qadimgi dinlar milliy davlat xarakterida bo‘lishi bilan boshqa din 
shakllaridan ajralib turgan. 
Eng so‘nggi davrning milliy dinlariga quyidagilar kiradi: hinduizm, jaynizm, 
sikxizm, daosizm, konfutsiylik, sintoizm va iudaizm (yahudiylik). 
Vedalar (Vedizm). Miloddan avvalgi ikkinchi ming yilliklar o‘rtalarida 
Hindistonga, Panjob hududiga g‘arbdan Hindiqush dovoni orqali oriy jangari xalqlar 
bostirib kelganlar. Ular Eronga ko‘chib kelgan qo‘shni qabila tillariga yaqin hind-
yevropa tillarida so‘zlashar edilar. Ular harbiy ishlarda, she’riyatda usta bo‘lib, 
Ilmiybaza.uz bo‘lib, odatda, politeistik, ya’ni ko‘p xudolik dinlari bo‘lgan. Masalan, qadimgi grek dini ko‘p xudolikning o‘zginasidir. Zevs-pantion (qadimgi grek tilida - bosh xudo) hisoblanib, bir ukasi dengaz xudosi, ikkinchi ukasi- yer osti podsholiganing xudosi hisoblanar edi. Shuningdek, muhabbat va go‘zallik ma’budasi, urush xudosi, quyosh xudosi va san’at homiysi va boshqa yana bir qancha xudolar bo‘lgan. Xuddi shunga o‘xshash kadimgi yahudiylar dinning xudosi - Yaxve ham ko‘p xudolilikning yaqkol namunasidir. Quldorlik jamiyatidagi dastlabki milliy dinlarning o‘ziga xos yana bir xususiyati oxirat to‘g‘risidagi tasavvurning paydo bo‘lishi va unga ishonishdir. Ammo bu davrda bunday tasavvurlar hali to‘la shakllanmagan edi. Ular keyingi davrlarda rivojlangan. Bu davrda qurbonlik kilish keng rasm bo‘lib hatto majburiy marosimlardan biri hisoblanar edi. Xudolar yo‘lida meva-cheva, noz-ne’matlardan tortib, uy hayvonlarining barcha turlarigacha, qadim zamonlarda esa hatto odamlar ham qurbon qilinar edi. Milliy dinlar rivojlanishining so‘ngti davrlariga kelib odamlar o‘rniga hayvonlar kurbon qilina boshlangan. Shu bilan birga oxirat haqidagi tasavvurlar keng targ‘ib kilinardi. Milliy dinlar elat-millat dinlari deb ham yuritiladi. Chunki ular urug‘-qabila dinlaridan farkli ravishda sinfiy jamiyat qaror topishi va shakllanishi davrida vujudga kelgan va rivojlangan. Binobarin, ular avvalo elatning so‘ngra, millatning shakllanishini o‘zlarida aks ettirgan. Milliy dinlarda tasavvur kilingan xudolar milliy xudolar hisoblanib, ibodat- marosimlar asosan muayyan elat yoki millatnikigagina mos tushar edi. Binobarin, bu xildagi qadimgi dinlar milliy davlat xarakterida bo‘lishi bilan boshqa din shakllaridan ajralib turgan. Eng so‘nggi davrning milliy dinlariga quyidagilar kiradi: hinduizm, jaynizm, sikxizm, daosizm, konfutsiylik, sintoizm va iudaizm (yahudiylik). Vedalar (Vedizm). Miloddan avvalgi ikkinchi ming yilliklar o‘rtalarida Hindistonga, Panjob hududiga g‘arbdan Hindiqush dovoni orqali oriy jangari xalqlar bostirib kelganlar. Ular Eronga ko‘chib kelgan qo‘shni qabila tillariga yaqin hind- yevropa tillarida so‘zlashar edilar. Ular harbiy ishlarda, she’riyatda usta bo‘lib,
Ilmiybaza.uz 
 
o‘zlari bilan muqaddas yozuvlari-Vedalar (sanskrit-muqaddas bilim)ni olib 
kelganlar. 
Hind adabiyoti boy bo‘lib, uning anchagina qismi yo‘qolib ketgan. Uning 
boshlanishi Vedalardir. 
Vedalar tarkibiga turli davrlarda yozilgan bir necha kitoblar kirib, ularda 
ibodat, marosimlar, falsafiy ta’limotlar, tarixiy voqealar bayon etilgan. Vedalar to‘rt 
yirik to‘plamdan iborat: 
1. Rigveda (“Madhiyalar vedasi”); 
2. Samaveda (“Qo‘shiqlar vedasi”); 
3. Yajurveda (“Qurbonliklar vedasi”); 
4. Atxarvaveda (“Afsun va jodular vedasi”); 
Rigveda. Rigveda xudolarga aytilgan madhiyalarning to‘plami, diniy 
yodgorliklar bo‘lib, uning mualliflari rishi kuylovchilarning asosiy vazifalari 
xudolarni oriy tomonga og‘dirish bo‘lgan. Rigvedada zardushtiylikning muqaddas 
kitobi “Avesto” bilan o‘xshash afsona va marosimlar bor. Rigveda Panjobda, Hind 
havzasi va uning oqimida miloddan avvalgi VI asrda paydo bo‘lgan. Unda Shimoliy 
Hindistonda miloddan avvalgi 2-1-ming yilliklarda yuz bergan voqealar haqida 
ma’lumot beriladi. 
Samaveda. Rigvedaga ko‘proq bog‘liq bo‘lib, u hozirgi davrga ikki tahrirda 
yetib kelgan (cakha – aynan, shahobcha); Kautxuma (Kauthuma) va Ranayaniya 
(Ranayaniya). 
Kautxuma to‘plami 1810 she’rdan iborat bo‘lib, undan faqat 76 tasi Rigvedada 
uchramaydi. Undagi she’rlar Rigvedaning VIII va IX mandalasidan olingan bo‘lib, 
tantanali qurbonlik marosimi paytida o‘qiladi. To‘plam ikki qismdan iborat: birinchi 
qism hajmi Agni, Indra, Sama xudolariga, ikkinchi qism Somaga qurbonlik keltirish 
marosimida aytiladigan qo‘shiqlardan iborat. Samovedaning maqsadi diniy 
marosimlarda aytiladigan qo‘shiqlarni o‘rgatishdan iborat. Hindistonda hozirda ham 
vedalarni kuyga solib kuylovchilar-samovedinalar saqlanib, ularning maktablari 
mavjud. 
Ilmiybaza.uz o‘zlari bilan muqaddas yozuvlari-Vedalar (sanskrit-muqaddas bilim)ni olib kelganlar. Hind adabiyoti boy bo‘lib, uning anchagina qismi yo‘qolib ketgan. Uning boshlanishi Vedalardir. Vedalar tarkibiga turli davrlarda yozilgan bir necha kitoblar kirib, ularda ibodat, marosimlar, falsafiy ta’limotlar, tarixiy voqealar bayon etilgan. Vedalar to‘rt yirik to‘plamdan iborat: 1. Rigveda (“Madhiyalar vedasi”); 2. Samaveda (“Qo‘shiqlar vedasi”); 3. Yajurveda (“Qurbonliklar vedasi”); 4. Atxarvaveda (“Afsun va jodular vedasi”); Rigveda. Rigveda xudolarga aytilgan madhiyalarning to‘plami, diniy yodgorliklar bo‘lib, uning mualliflari rishi kuylovchilarning asosiy vazifalari xudolarni oriy tomonga og‘dirish bo‘lgan. Rigvedada zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto” bilan o‘xshash afsona va marosimlar bor. Rigveda Panjobda, Hind havzasi va uning oqimida miloddan avvalgi VI asrda paydo bo‘lgan. Unda Shimoliy Hindistonda miloddan avvalgi 2-1-ming yilliklarda yuz bergan voqealar haqida ma’lumot beriladi. Samaveda. Rigvedaga ko‘proq bog‘liq bo‘lib, u hozirgi davrga ikki tahrirda yetib kelgan (cakha – aynan, shahobcha); Kautxuma (Kauthuma) va Ranayaniya (Ranayaniya). Kautxuma to‘plami 1810 she’rdan iborat bo‘lib, undan faqat 76 tasi Rigvedada uchramaydi. Undagi she’rlar Rigvedaning VIII va IX mandalasidan olingan bo‘lib, tantanali qurbonlik marosimi paytida o‘qiladi. To‘plam ikki qismdan iborat: birinchi qism hajmi Agni, Indra, Sama xudolariga, ikkinchi qism Somaga qurbonlik keltirish marosimida aytiladigan qo‘shiqlardan iborat. Samovedaning maqsadi diniy marosimlarda aytiladigan qo‘shiqlarni o‘rgatishdan iborat. Hindistonda hozirda ham vedalarni kuyga solib kuylovchilar-samovedinalar saqlanib, ularning maktablari mavjud.
Ilmiybaza.uz 
 
Yajurveda. Yajurveda shrauta (qurbonlik marosimi) bilan bog‘liq bo‘lib, uning 
asosiy qismini qurbonlik usullari – yajus tashkil etadi. Bu marosimlarda to‘lin oyli 
tunda, yangi oy chiqqan payti Agni uchun qurbonliklar o‘tkazilgan. 
Vedaning bu maktablari qora va oq yajurvedaga bo‘lingan. Qora yajurvedaning 
turli maktablarga xos bo‘lgan Katxoxa, Kapishtxala-Katxa, Maytrayani, Tayttiriya 
kabi tahrirlari mavjud. Oq Yajurvedaning Vajasaneyi nomli birgina tahriri bor. 
Yajurvedaning tarkibi uch asosiy bosqichni tashkil etadi. I.Marosim. II. Yajus 
va mantralar. III. Braxmana sharhlari. 
Atxarvaveda. U mil.av. 1-ming yilliklar boshlariga borib taqaladigan qadimiy 
hind afsunlarini o‘zida aks ettirgan. Qadimiy hind jamiyatida mavjud bo‘lgan barcha 
taraflarni, nuqson va kamchiliklarni o‘zida aks ettirgan. Atxaravaveda afsonaviy 
ruhoniy Atxarvana (“Olov ruhoniysi”) nomi bilan bog‘liq bo‘lib, afsun va jodular 
o‘sha davrda olov ustida bajarilgan. Atxarvaveda 6 ming she’rdan iborat bo‘lib, 371 
madhiyani o‘z ichiga oladi. Ular yigirmata kitobda jamlangan. 
Vedalarda butun tabiatning ilohiyligi haqidagi ta’limot ilgari suriladi. 
Hindistonda ko‘pxudolik keng targ‘ib qilinadi. Xudolar orasida “eng ulug‘i, eng 
kichigi, eng qarisi, eng yoshi bo‘lmay, ular barchasi ulug‘likda tengdir. Bir xudo 
ba’zida butun borliqning hukmdori bo‘lishi va shu bilan birga u ikkinchi bir xudoga 
tobe bo‘lishi mumkin. Masalan, Indra va barcha xudolar Varunaga tobe bo‘lishi 
mumkin. Varuna va boshqa barcha xudolar Indraga bo‘ysunadilar. Bu Veda 
ilohiyotchiligiga xos bo‘lib, shu munosabat boshqa xudolarga ham tegishlidir. 
Vedalarda xudolar osmon xudolari quyosh xudolari, havo xudolari, yer 
xudolari, ayol xudolar kabi xudolar toifasi haqida madhiyalar bayon etilgan. 
Osmon xudolari. Dyaus, Varna, Indra kabi xudolar osmonlarni boshqarib 
turuvchilarga kirganlar. Keyinchalik Varuna suv va dengizlar xudosiga aylanib 
ketgan. 
Quyosh xudolari. Rigvedada quyosh energiyasining turlicha namoyon 
bo‘lishidan besh xudo yuzaga kelganligi haqida so‘z yuritiladi. Mitra (do‘st) – 
qadimiy xudodir. Surya – quyoshning yorqinroq namoyon bo‘lgan ko‘rinishidir. 
Savitri -quyoshning quvvat beruvchi kuchida namoyon bo‘ladi. Pushan muruvvatli 
Ilmiybaza.uz Yajurveda. Yajurveda shrauta (qurbonlik marosimi) bilan bog‘liq bo‘lib, uning asosiy qismini qurbonlik usullari – yajus tashkil etadi. Bu marosimlarda to‘lin oyli tunda, yangi oy chiqqan payti Agni uchun qurbonliklar o‘tkazilgan. Vedaning bu maktablari qora va oq yajurvedaga bo‘lingan. Qora yajurvedaning turli maktablarga xos bo‘lgan Katxoxa, Kapishtxala-Katxa, Maytrayani, Tayttiriya kabi tahrirlari mavjud. Oq Yajurvedaning Vajasaneyi nomli birgina tahriri bor. Yajurvedaning tarkibi uch asosiy bosqichni tashkil etadi. I.Marosim. II. Yajus va mantralar. III. Braxmana sharhlari. Atxarvaveda. U mil.av. 1-ming yilliklar boshlariga borib taqaladigan qadimiy hind afsunlarini o‘zida aks ettirgan. Qadimiy hind jamiyatida mavjud bo‘lgan barcha taraflarni, nuqson va kamchiliklarni o‘zida aks ettirgan. Atxaravaveda afsonaviy ruhoniy Atxarvana (“Olov ruhoniysi”) nomi bilan bog‘liq bo‘lib, afsun va jodular o‘sha davrda olov ustida bajarilgan. Atxarvaveda 6 ming she’rdan iborat bo‘lib, 371 madhiyani o‘z ichiga oladi. Ular yigirmata kitobda jamlangan. Vedalarda butun tabiatning ilohiyligi haqidagi ta’limot ilgari suriladi. Hindistonda ko‘pxudolik keng targ‘ib qilinadi. Xudolar orasida “eng ulug‘i, eng kichigi, eng qarisi, eng yoshi bo‘lmay, ular barchasi ulug‘likda tengdir. Bir xudo ba’zida butun borliqning hukmdori bo‘lishi va shu bilan birga u ikkinchi bir xudoga tobe bo‘lishi mumkin. Masalan, Indra va barcha xudolar Varunaga tobe bo‘lishi mumkin. Varuna va boshqa barcha xudolar Indraga bo‘ysunadilar. Bu Veda ilohiyotchiligiga xos bo‘lib, shu munosabat boshqa xudolarga ham tegishlidir. Vedalarda xudolar osmon xudolari quyosh xudolari, havo xudolari, yer xudolari, ayol xudolar kabi xudolar toifasi haqida madhiyalar bayon etilgan. Osmon xudolari. Dyaus, Varna, Indra kabi xudolar osmonlarni boshqarib turuvchilarga kirganlar. Keyinchalik Varuna suv va dengizlar xudosiga aylanib ketgan. Quyosh xudolari. Rigvedada quyosh energiyasining turlicha namoyon bo‘lishidan besh xudo yuzaga kelganligi haqida so‘z yuritiladi. Mitra (do‘st) – qadimiy xudodir. Surya – quyoshning yorqinroq namoyon bo‘lgan ko‘rinishidir. Savitri -quyoshning quvvat beruvchi kuchida namoyon bo‘ladi. Pushan muruvvatli
Ilmiybaza.uz 
 
bo‘lib, quyoshning mahsuldorlik faoliyatini o‘zida namoyon qiladi. Vishnu xudolar 
orasida abadiy bo‘lib, hozir Hindistonda ulug‘lanadi.  
Yana Ashvina va Sitvar nomi bilan ataluvchi ikki tong xudosi qo‘shiladi.  
Indra osmon podshosi va oriylarning milliy xudosidir. Yomg‘ir xudosi 
Panjaniya, shamol xudosi Vayyular Vedalarda aniq tasvirlanmagan. Ular Indra bilan 
jamlangan holda tasvirlanadi.  
Runada odamlar qo‘rqib unga bag‘ishlab madhiya, duolar o‘qiganlar. U 
Rigvedada Shiva (yoqimli) nomi bilan zikr etiladi. Shiva Vishnu bilan keyinchalik 
Hindistonda unutilgan xudolar turkumini egalladi. 
Yer xudolari. Agni – olov xudosi, u haqidagi afsonalar Hindistondan tashqarida 
vujudga kelgan. U odamlarning qurbonliklarini xudolarga yetkazuvchi ruhoniy 
sifatida tasavvur qilingan.  
Ushas – tong va uning nuri ma’budasidir. Sarasvatilar – daryo xudosi, 
keyinchalik so‘z xudosi sifatida tasvirlangan. 
Veda ibodatlari ikki turga bo‘lingan. Birinchisi, duolar, ikkinchisi, xudolarga 
atab qilinadigan qurbonliklar yoki narsalarni taqdim qilishdan iborat bo‘lgan. Duo 
kitoblari bo‘lmagan paytda ibodatlar faqat qurbonliklar shaklida amalga oshirilgan. 
Keyin Rigveda, Atxarvaveda kabi madhiya va duolarni o‘zida jamlagan kitoblar 
paydo bo‘lgach, ibodatning ikkinchi ko‘rinishi – duo va madhiyalar xudolarga atab 
o‘qish odat tusiga kirgan. 
Braxmanlik (Braxmanizm): ta’limoti va tarixi 
Braxmanlik – veda dinlarining bir tarmog‘idir. O‘z hayotlarini ibodat qilish, 
ilohiyot ilmini o‘rganish, murakkab marosimlarni o‘tkazish va xalq ruhoniy hayotini 
boshqarishga bag‘ishlagan braxmanlar kastasi (tabaqasi) vujudga keldi. Dinda ilohiy 
tilni o‘zgartirib bo‘lmasligi, sanskritning muqaddas tilga aylanib qolishi 
brahmanlikning kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. 
Oriylar ko‘chmanchilikdan o‘troq hyotga o‘tib davlatdagi hukmron sinfga 
aylanib, madaniyati, hayot tarzi boshqacha bo‘lgan turli xalqlar bilan uchrashib, 
boshqa tabiiy sharoitga duch keldilar. Ularning eski dinlari – vedizm taraqqiy etdi. 
Bu taraqqiyot dinni falsafiy jihatdan chuqurlashtirish, ruhoniylar tabaqasini, 
Ilmiybaza.uz bo‘lib, quyoshning mahsuldorlik faoliyatini o‘zida namoyon qiladi. Vishnu xudolar orasida abadiy bo‘lib, hozir Hindistonda ulug‘lanadi. Yana Ashvina va Sitvar nomi bilan ataluvchi ikki tong xudosi qo‘shiladi. Indra osmon podshosi va oriylarning milliy xudosidir. Yomg‘ir xudosi Panjaniya, shamol xudosi Vayyular Vedalarda aniq tasvirlanmagan. Ular Indra bilan jamlangan holda tasvirlanadi. Runada odamlar qo‘rqib unga bag‘ishlab madhiya, duolar o‘qiganlar. U Rigvedada Shiva (yoqimli) nomi bilan zikr etiladi. Shiva Vishnu bilan keyinchalik Hindistonda unutilgan xudolar turkumini egalladi. Yer xudolari. Agni – olov xudosi, u haqidagi afsonalar Hindistondan tashqarida vujudga kelgan. U odamlarning qurbonliklarini xudolarga yetkazuvchi ruhoniy sifatida tasavvur qilingan. Ushas – tong va uning nuri ma’budasidir. Sarasvatilar – daryo xudosi, keyinchalik so‘z xudosi sifatida tasvirlangan. Veda ibodatlari ikki turga bo‘lingan. Birinchisi, duolar, ikkinchisi, xudolarga atab qilinadigan qurbonliklar yoki narsalarni taqdim qilishdan iborat bo‘lgan. Duo kitoblari bo‘lmagan paytda ibodatlar faqat qurbonliklar shaklida amalga oshirilgan. Keyin Rigveda, Atxarvaveda kabi madhiya va duolarni o‘zida jamlagan kitoblar paydo bo‘lgach, ibodatning ikkinchi ko‘rinishi – duo va madhiyalar xudolarga atab o‘qish odat tusiga kirgan. Braxmanlik (Braxmanizm): ta’limoti va tarixi Braxmanlik – veda dinlarining bir tarmog‘idir. O‘z hayotlarini ibodat qilish, ilohiyot ilmini o‘rganish, murakkab marosimlarni o‘tkazish va xalq ruhoniy hayotini boshqarishga bag‘ishlagan braxmanlar kastasi (tabaqasi) vujudga keldi. Dinda ilohiy tilni o‘zgartirib bo‘lmasligi, sanskritning muqaddas tilga aylanib qolishi brahmanlikning kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Oriylar ko‘chmanchilikdan o‘troq hyotga o‘tib davlatdagi hukmron sinfga aylanib, madaniyati, hayot tarzi boshqacha bo‘lgan turli xalqlar bilan uchrashib, boshqa tabiiy sharoitga duch keldilar. Ularning eski dinlari – vedizm taraqqiy etdi. Bu taraqqiyot dinni falsafiy jihatdan chuqurlashtirish, ruhoniylar tabaqasini,
Ilmiybaza.uz 
 
mavqeini ko‘tarish, ibodat va marosimlarini murakkablashtirish hisobiga bo‘ldi. 
Keyin o‘zgartirish taqiqlangan diniy aqida vujudga keldi. Brahmanlikda ko‘proq 
ruhoniylar tabaqasining manfaatlari himoya qilingan.  
Braxmanlikning asosiy elementlari braxmanlar va vedalarga tegishli 
sutralardir. Sutralar san’atning alohida ko‘rinishi bo‘lib, sanskrit tilida yozilgan. 
Unda ma’lum tabaqaga yuqori o‘rin berilgan.  
Braxmanlar o‘zlarining kelib chiqishini yetti ruhoniy oilaning boshliqlari 
bo‘lgan kishidan deb hisoblaydilar. Oriylar Hindistonda harbiy yurishlarini davom 
ettirib, borgan sari kamroq qarshilikka duch kelardilar. Ulardan kshatriy (jangchilar) 
tabaqasi e’tiboridan chetga chiqib, diniy – ruhiy jihatdan ta’siri kuchliroq bo‘lgan 
tabaqa – braxmanlarning nufuzi oshib bordi. Ular diniy, huquq, urf-odat kabi 
sohalaridan ham xabardor edilar.  
Brahmanlarning hayoti to‘rt bosqichdan iborat.  
Birinchi bosqichda braxmanning diniy hayoti balog‘at yoshiga yetib, muqaddas 
bosqichning qabul qilish va baxshida qilish “marosimidan”keyin boshlanadi. 
Brahmanning yoshligi birorta donishmand brahman xuzurida vedalarni yodlash, 
uning uyida muqaddas olovning doimo tutib turish, ustozning xizmatini bajarish, 
uning uchun sadaqa yig‘ish bilan o‘tadi. Brahman bu bosqichda “braxmacharin” 
deb atalgan.  
Ikkinchi - “grihasta” nomli bosqichda uy xo‘jayini vazifasini bajarib, 
uylanishi, oilani boqishi, farzandlar tarbiyasi, amaliy hayot ilmi (qachon va nimani 
yeyish, nimani yechish, ibodat qilish, marhumlarni dafn etish, mehmonlarni qanday 
kutish, ovqatni qanday tayyorlash, qariyalarga, ayollarga, yosh bolalarga 
munosabat)ni qonun asosida fuqarolik burchlarini bajarib borishi lozim.  
Uchinchi bosqich “vanaprastha” (o‘rmon zohidi) davri bo‘lib, unda oilasi yoki 
yolg‘iz holda o‘rmonga ketishi kerak. Braxman u yerda “o‘z nafsini jilovlab” 
ildizlar, mevalarni yeb, diniy amallarni “jon-jahdi” bilan bajarishi lozim. Bu davrda 
bir qator mashaqqatlarni o‘z boshidan kechiradi. 
To‘rtinchi bosqichda tarkidunyochilik yoki diniy qashshoqlik – “saniyasi” 
davrini boshdan kechiradi. Uning maqsadi “Oliy Brahmaga yetishish, u bilan 
Ilmiybaza.uz mavqeini ko‘tarish, ibodat va marosimlarini murakkablashtirish hisobiga bo‘ldi. Keyin o‘zgartirish taqiqlangan diniy aqida vujudga keldi. Brahmanlikda ko‘proq ruhoniylar tabaqasining manfaatlari himoya qilingan. Braxmanlikning asosiy elementlari braxmanlar va vedalarga tegishli sutralardir. Sutralar san’atning alohida ko‘rinishi bo‘lib, sanskrit tilida yozilgan. Unda ma’lum tabaqaga yuqori o‘rin berilgan. Braxmanlar o‘zlarining kelib chiqishini yetti ruhoniy oilaning boshliqlari bo‘lgan kishidan deb hisoblaydilar. Oriylar Hindistonda harbiy yurishlarini davom ettirib, borgan sari kamroq qarshilikka duch kelardilar. Ulardan kshatriy (jangchilar) tabaqasi e’tiboridan chetga chiqib, diniy – ruhiy jihatdan ta’siri kuchliroq bo‘lgan tabaqa – braxmanlarning nufuzi oshib bordi. Ular diniy, huquq, urf-odat kabi sohalaridan ham xabardor edilar. Brahmanlarning hayoti to‘rt bosqichdan iborat. Birinchi bosqichda braxmanning diniy hayoti balog‘at yoshiga yetib, muqaddas bosqichning qabul qilish va baxshida qilish “marosimidan”keyin boshlanadi. Brahmanning yoshligi birorta donishmand brahman xuzurida vedalarni yodlash, uning uyida muqaddas olovning doimo tutib turish, ustozning xizmatini bajarish, uning uchun sadaqa yig‘ish bilan o‘tadi. Brahman bu bosqichda “braxmacharin” deb atalgan. Ikkinchi - “grihasta” nomli bosqichda uy xo‘jayini vazifasini bajarib, uylanishi, oilani boqishi, farzandlar tarbiyasi, amaliy hayot ilmi (qachon va nimani yeyish, nimani yechish, ibodat qilish, marhumlarni dafn etish, mehmonlarni qanday kutish, ovqatni qanday tayyorlash, qariyalarga, ayollarga, yosh bolalarga munosabat)ni qonun asosida fuqarolik burchlarini bajarib borishi lozim. Uchinchi bosqich “vanaprastha” (o‘rmon zohidi) davri bo‘lib, unda oilasi yoki yolg‘iz holda o‘rmonga ketishi kerak. Braxman u yerda “o‘z nafsini jilovlab” ildizlar, mevalarni yeb, diniy amallarni “jon-jahdi” bilan bajarishi lozim. Bu davrda bir qator mashaqqatlarni o‘z boshidan kechiradi. To‘rtinchi bosqichda tarkidunyochilik yoki diniy qashshoqlik – “saniyasi” davrini boshdan kechiradi. Uning maqsadi “Oliy Brahmaga yetishish, u bilan
Ilmiybaza.uz 
 
qo‘shilib ketish, bu dunyo va o‘lgandan keyingi abadiy baxtga erishish”ga intiladi. 
U tarkidunyochilik bosqichida faqat sadaqadan tushgan narsalar hisobiga kuniga bir 
marta ovqatlanib kun kechiradi.  
Hinduiylik (Induizm) murakkab din bo‘lib, u ijtimoiy tashkilot, turli dinlar 
qorishmasidir. U kastachilik asosiga qurilgan. Braxmanlik bilan buddaviylik 
o‘rtasida kasta ta’limoti bo‘yicha kurashni ifodalovchi hinduiylik dini shakllandi. 
Bu dinga Hindiston aholisining 83% e’tiqod qilib, uning asosiy sharti Hindistondagi 
kasta tizimini qabul qilishdir. Hinduiylikda besh qoida va aqida tan olingan.  
1. Vedalarning muqaddasligi; 
2. Guru (pir, ustoz) ning tan olinishi; 
3. Muqaddas joylarga ziyoratga borish; 
4. Sanskrit muqaddas til ekanligi; 
5. Sigirning muqaddas ekanligi tan olingan. 
Hinduiylikda braxmanlar asosiy o‘rin egallab, kengroq “Mahobxorat” 
muqaddas yozuvlar qatoriga qo‘shilgan. Braxmanlar eski aqidalar zamon talabiga 
javob bermasligini ko‘rgach, yangi qonun-qoidalarga xos turli oqimlarni yuzaga 
keltirib, buddaviylikka qarshi kurash olib bordilar. Hinduiylik braxmanlikdan farq 
qilib unda “Mahobxorat” va boshqa she’riy matnlar sanskrit tilidan zamonaviy hind 
tiliga tarjima qilinib, asl matni bilan bir xil hisoblangan. Hinduiylikda braxmanlar 
nafaqat oliy tabaqa vakillaridan, balki oddiy xalq ichidan yoki ayollardan bo‘lishi 
mumkin.  
Hinduiylikda trimurti (uchlik) – Braxma, Vishnu, Shiva xudolari asosiy bo‘lib, 
Braxma ularning eng kattasi, dunyoni yaratgan xudosi. Shunga qaramay, 
hinduiylikda asosan Vishnu va Shivaga topinadilar. Hinduiylik ikki asosiy oqimga 
bo‘linadi: 
1. Shivaga sig‘inuvchilar oqimi. 
2. Vishnuga sig‘inuvchilar oqimi. 
Shiva –kambag‘allar xudosidir. U Rigvedaning birinchi nusxalarida Pudra 
nomi bilan zikr etilgan. U Ishana, Shivara, Maxadeva (Buyuk xudo) nomlari bilan 
ham ataladi. Shivaizm Hindistonda 13 ga yaqin asosiy oqimlari mavjud. Bu oqimlar 
Ilmiybaza.uz qo‘shilib ketish, bu dunyo va o‘lgandan keyingi abadiy baxtga erishish”ga intiladi. U tarkidunyochilik bosqichida faqat sadaqadan tushgan narsalar hisobiga kuniga bir marta ovqatlanib kun kechiradi. Hinduiylik (Induizm) murakkab din bo‘lib, u ijtimoiy tashkilot, turli dinlar qorishmasidir. U kastachilik asosiga qurilgan. Braxmanlik bilan buddaviylik o‘rtasida kasta ta’limoti bo‘yicha kurashni ifodalovchi hinduiylik dini shakllandi. Bu dinga Hindiston aholisining 83% e’tiqod qilib, uning asosiy sharti Hindistondagi kasta tizimini qabul qilishdir. Hinduiylikda besh qoida va aqida tan olingan. 1. Vedalarning muqaddasligi; 2. Guru (pir, ustoz) ning tan olinishi; 3. Muqaddas joylarga ziyoratga borish; 4. Sanskrit muqaddas til ekanligi; 5. Sigirning muqaddas ekanligi tan olingan. Hinduiylikda braxmanlar asosiy o‘rin egallab, kengroq “Mahobxorat” muqaddas yozuvlar qatoriga qo‘shilgan. Braxmanlar eski aqidalar zamon talabiga javob bermasligini ko‘rgach, yangi qonun-qoidalarga xos turli oqimlarni yuzaga keltirib, buddaviylikka qarshi kurash olib bordilar. Hinduiylik braxmanlikdan farq qilib unda “Mahobxorat” va boshqa she’riy matnlar sanskrit tilidan zamonaviy hind tiliga tarjima qilinib, asl matni bilan bir xil hisoblangan. Hinduiylikda braxmanlar nafaqat oliy tabaqa vakillaridan, balki oddiy xalq ichidan yoki ayollardan bo‘lishi mumkin. Hinduiylikda trimurti (uchlik) – Braxma, Vishnu, Shiva xudolari asosiy bo‘lib, Braxma ularning eng kattasi, dunyoni yaratgan xudosi. Shunga qaramay, hinduiylikda asosan Vishnu va Shivaga topinadilar. Hinduiylik ikki asosiy oqimga bo‘linadi: 1. Shivaga sig‘inuvchilar oqimi. 2. Vishnuga sig‘inuvchilar oqimi. Shiva –kambag‘allar xudosidir. U Rigvedaning birinchi nusxalarida Pudra nomi bilan zikr etilgan. U Ishana, Shivara, Maxadeva (Buyuk xudo) nomlari bilan ham ataladi. Shivaizm Hindistonda 13 ga yaqin asosiy oqimlari mavjud. Bu oqimlar
Ilmiybaza.uz 
 
tridandina, smart, dandi, lingachilar, yoglar maktra, shakta va boshqa oqimlar bo‘lib, 
xalq orasida Shivaning bir ming sakkizta nomi mavjud.  
Vishnu. Hozir Hindistonda birinchilik uchun kurashayotgan ikkinchi ilohdir. 
Rigvedada u quyosh xudosi – birinchi darajali xudo hisoblanib, ibodat paytida uni 
Savitar Roxita, Surya, Audita nomlari bilan ataydilar. U “Krishna bilan qo‘shilib 
yarim inson, yarim xudo shaklidagi qahramon deb tan olinadi”.  
“Mahobxorat” va “Ramayana” dostonlarida “Avatara” – insonning Vishnuga 
qo‘shilib ketishi haqida so‘z yuritiladi. Vishnu ba’zida to‘rtqo‘lli qilib tasvirlanadi. 
Vishnu hech qachon inson va hayvonni qurbonlik qilishlarini talab qilmagan.  
Krishna murakkab obraz bo‘lib u haqda olov, chaqmoq, momaqaldiroq, osmon, 
quyosh bilan bog‘liq afsonalar mavjud. Krishna jangovar, yengilmas qahramon 
sifatida ta’riflanadi.  
Vishnuizm bayramlari turli-tuman bo‘lib, ular bir necha kunlarga cho‘zilib 
ketadi. Ular duolar o‘qish, ta’zim bajo keltirish, ommaviy diniy marosimlarda 
qatnashish, hadya, qurbonliklar atash, ibodatxona yaqinidagi yoki ichidagi 
hovuzlarda cho‘milish kabilar bo‘lgan. Bu marosimlar faqat ruhoniylar 
boshchiligida bajariladi. Sigir muqaddas hayvon hisoblanganligi uchun u xudolar 
qatorida e’zozlanadi. U keyinchalik “tirik but”ga aylanib, Shivaning ma’budlik 
o‘rnini to‘ldirdi. Vishnuizmda muqaddas hayvon maymun bo‘lib Rigvedada 
“Vrishakani (erkak maymun) timsolida Xanumanning timsolini ko‘rishimiz 
mumkin”,-degan rivoyat keltirilgan. Maymun Ram (Ramayana dostonidagi odam-
xudo) ning ittifoqchisi maymun –xudo Xanumanning vakili sifatida ulug‘lanadi.  
Hinduiylikda Hindistonning har bir hayvoni xudo yoki xudoning hamrohi deb 
e’tiqod qilinadi. Hinduiylikning aqidaviy, marosimiy, ramziy sohalaridagi tizimi 
murakkablashib ketadi. Xalq ommasi doirasida hozirda ham sodda, but va ruhlarga 
sig‘inish davom etmoqda. 
Hinduiylik eramizdan oldingi dinlar - braxmanizm va vedaizmning 
evolyusiyasi natijasida eramizning birinchi ming yilligi o‘rtalarnga kelib 
shakllangan. Shu davrdan boshlab hinduizm hukmron dinga aylangan. Hinduizm 
sinkretik din bo‘lib, turli e’tiqodlar, urf-odat va marosimlar, mahalliy diniy e’tiqod 
Ilmiybaza.uz tridandina, smart, dandi, lingachilar, yoglar maktra, shakta va boshqa oqimlar bo‘lib, xalq orasida Shivaning bir ming sakkizta nomi mavjud. Vishnu. Hozir Hindistonda birinchilik uchun kurashayotgan ikkinchi ilohdir. Rigvedada u quyosh xudosi – birinchi darajali xudo hisoblanib, ibodat paytida uni Savitar Roxita, Surya, Audita nomlari bilan ataydilar. U “Krishna bilan qo‘shilib yarim inson, yarim xudo shaklidagi qahramon deb tan olinadi”. “Mahobxorat” va “Ramayana” dostonlarida “Avatara” – insonning Vishnuga qo‘shilib ketishi haqida so‘z yuritiladi. Vishnu ba’zida to‘rtqo‘lli qilib tasvirlanadi. Vishnu hech qachon inson va hayvonni qurbonlik qilishlarini talab qilmagan. Krishna murakkab obraz bo‘lib u haqda olov, chaqmoq, momaqaldiroq, osmon, quyosh bilan bog‘liq afsonalar mavjud. Krishna jangovar, yengilmas qahramon sifatida ta’riflanadi. Vishnuizm bayramlari turli-tuman bo‘lib, ular bir necha kunlarga cho‘zilib ketadi. Ular duolar o‘qish, ta’zim bajo keltirish, ommaviy diniy marosimlarda qatnashish, hadya, qurbonliklar atash, ibodatxona yaqinidagi yoki ichidagi hovuzlarda cho‘milish kabilar bo‘lgan. Bu marosimlar faqat ruhoniylar boshchiligida bajariladi. Sigir muqaddas hayvon hisoblanganligi uchun u xudolar qatorida e’zozlanadi. U keyinchalik “tirik but”ga aylanib, Shivaning ma’budlik o‘rnini to‘ldirdi. Vishnuizmda muqaddas hayvon maymun bo‘lib Rigvedada “Vrishakani (erkak maymun) timsolida Xanumanning timsolini ko‘rishimiz mumkin”,-degan rivoyat keltirilgan. Maymun Ram (Ramayana dostonidagi odam- xudo) ning ittifoqchisi maymun –xudo Xanumanning vakili sifatida ulug‘lanadi. Hinduiylikda Hindistonning har bir hayvoni xudo yoki xudoning hamrohi deb e’tiqod qilinadi. Hinduiylikning aqidaviy, marosimiy, ramziy sohalaridagi tizimi murakkablashib ketadi. Xalq ommasi doirasida hozirda ham sodda, but va ruhlarga sig‘inish davom etmoqda. Hinduiylik eramizdan oldingi dinlar - braxmanizm va vedaizmning evolyusiyasi natijasida eramizning birinchi ming yilligi o‘rtalarnga kelib shakllangan. Shu davrdan boshlab hinduizm hukmron dinga aylangan. Hinduizm sinkretik din bo‘lib, turli e’tiqodlar, urf-odat va marosimlar, mahalliy diniy e’tiqod
Ilmiybaza.uz 
 
va qarashlarning murakkab kompleksi sifatida voke bo‘lib, urug‘-qabila dinlari 
elementlarini, braxmanizm, buddizm va jaynizmning asosiy goyalarini qamrab 
algan. Hinduizm o‘zining yagona tashkilotiga ega emas. 
Hinduizm insonning tug‘ilganadan to vafot etishigacha bo‘lgan huquq va 
vazifalarini belgalab va cheklab qo‘yadi. Shuning uchun unda marosimchilikka keng 
o‘rin berilgan. Hinduizm kishilarning ijtimoiy tengsizligani oklaydi va 
abadiylashtiradi, ruhning bo‘lmasligi va ko‘chib aylanib yurishi (sansara ta’limoti), 
qayta tug‘ilishi (karma ta’limoti), gunoh ishlar uchun javob berishi, jannat va do‘zax 
kabi aqidalarni o‘z ichiga oladi. 
Hinduizm politeistik din bo‘lib, unda ko‘p xudolilik elementlari saqdangan. 
Hinduizm ta’limotida xudoning uch xil ko‘rinishda tasavvur etilishi (trimurti) eng 
oliy, ilohiy, yakka xudoning uch xususiyati, deb talqin qilinadi. Bu xristianlikdagi 
uch yuzli xudoga o‘xshaydi. 
Hinduizm ta’limoticha, olam paydo bo‘lib, yemirilib, yo‘q bo‘lib turadi, ya’ni 
olamning yashashi progressiv emas, aksincha, regressiv xarakterga ega; har bir davr 
olamning yuksak rivojlangan cho‘qqisidan boshlanib, uning inqirozga uchrashi bilan 
tugaydi, insonlar gunohga botib ketgach, olam yo‘qoladi. 
Hinduizm jamiyatning tabaqalarga bo‘linishini aks ettiruvchi savob va jazo 
(karma) g‘oyasiga asosan, inson hayotida 4 ta asosiy maqsad bor, deb da’vo kilinadi: 
1) dxarma - oila va jamiyatda diniy talablarni bajarish: 2) artxa - foydali ishlar qilish, 
zarur materiallarga ega bo‘lish; 3) kama - muhabbat tuyg‘ulariga erishish, his-
tuyg‘ularni qondirish; 4) moksha - o‘zgarish zanjiridan butunlay xalos bo‘lish. 
Vishnuizm va shivaizm oqimlarining vakillari o‘z xudolariga bag‘ishlab 
minglab katta-kichik ibodatxonalar kurganlar. Bu dinga e’tiqod kiluvchilar 
"muqaddas joylar", daryolar va boshqa har xil narsalarga sig‘inadilar. Hind xalqi 
orasida yovuz ruhlarga e’tiqod qilish keng tarqalgan. Ular turli hayvonlar - ho‘kiz, 
sigar, maymun va ilon kabilarga ham sig‘inadilar, ularni muqaddaslashtiradilar. 
Masalan, hinduizm tarafdorlari sigirni sahiylik manbai va go‘zal ayol timsoln deb 
hisoblaydilar. Ruhoniylar sigirlarni so‘ymaslik va go‘shtini yemaslikni targ‘ib 
Ilmiybaza.uz va qarashlarning murakkab kompleksi sifatida voke bo‘lib, urug‘-qabila dinlari elementlarini, braxmanizm, buddizm va jaynizmning asosiy goyalarini qamrab algan. Hinduizm o‘zining yagona tashkilotiga ega emas. Hinduizm insonning tug‘ilganadan to vafot etishigacha bo‘lgan huquq va vazifalarini belgalab va cheklab qo‘yadi. Shuning uchun unda marosimchilikka keng o‘rin berilgan. Hinduizm kishilarning ijtimoiy tengsizligani oklaydi va abadiylashtiradi, ruhning bo‘lmasligi va ko‘chib aylanib yurishi (sansara ta’limoti), qayta tug‘ilishi (karma ta’limoti), gunoh ishlar uchun javob berishi, jannat va do‘zax kabi aqidalarni o‘z ichiga oladi. Hinduizm politeistik din bo‘lib, unda ko‘p xudolilik elementlari saqdangan. Hinduizm ta’limotida xudoning uch xil ko‘rinishda tasavvur etilishi (trimurti) eng oliy, ilohiy, yakka xudoning uch xususiyati, deb talqin qilinadi. Bu xristianlikdagi uch yuzli xudoga o‘xshaydi. Hinduizm ta’limoticha, olam paydo bo‘lib, yemirilib, yo‘q bo‘lib turadi, ya’ni olamning yashashi progressiv emas, aksincha, regressiv xarakterga ega; har bir davr olamning yuksak rivojlangan cho‘qqisidan boshlanib, uning inqirozga uchrashi bilan tugaydi, insonlar gunohga botib ketgach, olam yo‘qoladi. Hinduizm jamiyatning tabaqalarga bo‘linishini aks ettiruvchi savob va jazo (karma) g‘oyasiga asosan, inson hayotida 4 ta asosiy maqsad bor, deb da’vo kilinadi: 1) dxarma - oila va jamiyatda diniy talablarni bajarish: 2) artxa - foydali ishlar qilish, zarur materiallarga ega bo‘lish; 3) kama - muhabbat tuyg‘ulariga erishish, his- tuyg‘ularni qondirish; 4) moksha - o‘zgarish zanjiridan butunlay xalos bo‘lish. Vishnuizm va shivaizm oqimlarining vakillari o‘z xudolariga bag‘ishlab minglab katta-kichik ibodatxonalar kurganlar. Bu dinga e’tiqod kiluvchilar "muqaddas joylar", daryolar va boshqa har xil narsalarga sig‘inadilar. Hind xalqi orasida yovuz ruhlarga e’tiqod qilish keng tarqalgan. Ular turli hayvonlar - ho‘kiz, sigar, maymun va ilon kabilarga ham sig‘inadilar, ularni muqaddaslashtiradilar. Masalan, hinduizm tarafdorlari sigirni sahiylik manbai va go‘zal ayol timsoln deb hisoblaydilar. Ruhoniylar sigirlarni so‘ymaslik va go‘shtini yemaslikni targ‘ib
Ilmiybaza.uz 
 
kiladilar. Ammo hinduizm sigar sutini ichishni va undan xo‘jalikda ish hayvoni 
sifatida foydalanishni ta’qiqlamaydi. 
Hind xalqi uchun Gang daryosi muqaddas hisoblanadi. Hinduizm diniga 
e’tiqod qiluvchilar Banoras shahrini ham mukaddaslashtirishgan. Rivoyatlarga 
ko‘ra, go‘yo Gang daresi qirgog‘ida kishi hayotdan ko‘z yumsa, narigi dunyodagi 
hayoti ancha yengillashar, jannatga yo‘l olar degan diniy fikr bor. 
Hinduizmning xarakterli xususiyatlari, yuqorida qayd kilingandek, jamiyatdagi 
kishilarni tabaqalarga - kastalarga1 ajratishdir. Hozirgi paytda kishilarni tabaqalarga 
bo‘lish taqiqlangan. Ammo tabaqalarga bo‘linish minglab yillar davom etganligi va 
kishilarning ongiga chuqur singib ketganligi uchun bu masalada muayyan 
qiyinchiliklar yuz bermoqda. Hinduizmning "muqaddas" yozuvlariga Veda2,  
Upanishadlar3 kiradi. Keyinchalik "Maxabxarata" va "Ramayana" dostoniga 
o‘xshash, diniy marosimlar va urf-odatlar singdirilgan har xil afsona, rivoyat, 
hikmatli so‘zlar, epik dostonlar paydo bo‘la boshladi. 
XIX asrning boshlarida hinduizm milliy-ozodlik harakati g‘oyalariga katta 
ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Shu bilan hinduizmda shovinistik diniy e’tiqodlarni targ‘ib 
qilgan bir qator oqimlar ham paydo bo‘lgan. 
Hozirgi vaqtda hinduizm Hindistondan tashqari Nepal, Shri Lanka, 
Bangladesh, Gavana va hindlar yashaydigan boshka hududlarda tarqalgan. 
Jaynizm (sanskritcha “jina” - “muzaffar” so‘zidan olingan). Jaynizmning kelib 
chiqishi haqida ko‘plab afsonaviy rivoyatlar mavjud. Rigveda kitobida jaynizmning 
ikki tirtxakarlari (yo‘l tuzuvchi, ruhlarni ozod qiluvchi) Rishabxa va Arishtanem 
haqidagi rivoyat keltirilgan. Ulardan birinchisi – Rishabxa jaynizm ta’limotining 
asoschisi hisoblanadi. Bu rivoyatlarda Rishabxa shaxsida ilohiyot Naroyana, ya’ni 
                                                           
1Ҳиндистонда кишиларни бир-бирига аралашмайдиган табақаларга; брахман (кощин)лар, кшатрий 
(ҳарбий)лар, вайший (савдогар), ҳунарманд, ўрта табақалар), шудрийларга, яъни бошқа табақаларга хизмат 
қилувчи энг паст табақа ҳисобланган хизматкорга бўлишдан иборат қатьий диний таьлимотга асосланган. 
2 Ведаиар эрамиздан илгариги 11 минг йиллик ўрталаридан бошлаб пайдо бўлган. "Веда" - қадимги ҳинд тили 
- санкскритда "билим" демакдир. Улар 4 тўпламдан иборат: 1) гимнлар ва дуолар; 2) маросимчиликда ижро 
этиладиган гимнлар; 3) қурбонликка оид қоидалар ва дуолар; 4) ёвуз кучларга карши дуо ва афсоналар. 
3 Упанишадлар эрамиздан олдинги минг йилликлар бошларида пайдо бўлган. Упанишадлар - 
санкскритча,"сирли таълимот" деган маънони англатувчи, ведаларни шархлаш жараёнида юзага келган 
ахлоқни ва бошқа характердаги рисолалар бўлиб, 250 га яқиндир. 
Ilmiybaza.uz kiladilar. Ammo hinduizm sigar sutini ichishni va undan xo‘jalikda ish hayvoni sifatida foydalanishni ta’qiqlamaydi. Hind xalqi uchun Gang daryosi muqaddas hisoblanadi. Hinduizm diniga e’tiqod qiluvchilar Banoras shahrini ham mukaddaslashtirishgan. Rivoyatlarga ko‘ra, go‘yo Gang daresi qirgog‘ida kishi hayotdan ko‘z yumsa, narigi dunyodagi hayoti ancha yengillashar, jannatga yo‘l olar degan diniy fikr bor. Hinduizmning xarakterli xususiyatlari, yuqorida qayd kilingandek, jamiyatdagi kishilarni tabaqalarga - kastalarga1 ajratishdir. Hozirgi paytda kishilarni tabaqalarga bo‘lish taqiqlangan. Ammo tabaqalarga bo‘linish minglab yillar davom etganligi va kishilarning ongiga chuqur singib ketganligi uchun bu masalada muayyan qiyinchiliklar yuz bermoqda. Hinduizmning "muqaddas" yozuvlariga Veda2, Upanishadlar3 kiradi. Keyinchalik "Maxabxarata" va "Ramayana" dostoniga o‘xshash, diniy marosimlar va urf-odatlar singdirilgan har xil afsona, rivoyat, hikmatli so‘zlar, epik dostonlar paydo bo‘la boshladi. XIX asrning boshlarida hinduizm milliy-ozodlik harakati g‘oyalariga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Shu bilan hinduizmda shovinistik diniy e’tiqodlarni targ‘ib qilgan bir qator oqimlar ham paydo bo‘lgan. Hozirgi vaqtda hinduizm Hindistondan tashqari Nepal, Shri Lanka, Bangladesh, Gavana va hindlar yashaydigan boshka hududlarda tarqalgan. Jaynizm (sanskritcha “jina” - “muzaffar” so‘zidan olingan). Jaynizmning kelib chiqishi haqida ko‘plab afsonaviy rivoyatlar mavjud. Rigveda kitobida jaynizmning ikki tirtxakarlari (yo‘l tuzuvchi, ruhlarni ozod qiluvchi) Rishabxa va Arishtanem haqidagi rivoyat keltirilgan. Ulardan birinchisi – Rishabxa jaynizm ta’limotining asoschisi hisoblanadi. Bu rivoyatlarda Rishabxa shaxsida ilohiyot Naroyana, ya’ni 1Ҳиндистонда кишиларни бир-бирига аралашмайдиган табақаларга; брахман (кощин)лар, кшатрий (ҳарбий)лар, вайший (савдогар), ҳунарманд, ўрта табақалар), шудрийларга, яъни бошқа табақаларга хизмат қилувчи энг паст табақа ҳисобланган хизматкорга бўлишдан иборат қатьий диний таьлимотга асосланган. 2 Ведаиар эрамиздан илгариги 11 минг йиллик ўрталаридан бошлаб пайдо бўлган. "Веда" - қадимги ҳинд тили - санкскритда "билим" демакдир. Улар 4 тўпламдан иборат: 1) гимнлар ва дуолар; 2) маросимчиликда ижро этиладиган гимнлар; 3) қурбонликка оид қоидалар ва дуолар; 4) ёвуз кучларга карши дуо ва афсоналар. 3 Упанишадлар эрамиздан олдинги минг йилликлар бошларида пайдо бўлган. Упанишадлар - санкскритча,"сирли таълимот" деган маънони англатувчи, ведаларни шархлаш жараёнида юзага келган ахлоқни ва бошқа характердаги рисолалар бўлиб, 250 га яқиндир.
Ilmiybaza.uz 
 
Vishnu mujassam bo‘lgan. Bu ma’lumotlar jaynizmning veda dinlaridan ham 
qadimiyroq ekanligini ko‘rsatadi. 
Jaynizm dini vakillarining e’tiqod qilishicha, bu ta’limotga 24 tirtxakar 
(payg‘ambar yoki avliyo) asos solgan. Ularning barchasi kshatriylar xonadonidan 
bo‘lgan. Ushbu tirtxakarlarning 22 tasi haqida ma’lumot deyarli yo‘q, 23-si – 
Vardxamana Maxaviradan 250 avval yashagan Parshvanadxa – Banoras podshohi 
Ashvasanning o‘g‘li bo‘lgan. Biroq rohiblik yo‘lini ixtiyor etib, otasining saroyini 
tark etgan. U o‘zidan keyin juda ham chiroyli nizomga solingan diniy ko‘rsatmalar 
qoldirgan. Vardxamananing ota-onasi, oila a’zolari Parshvanadxaning dinida 
bo‘lganlar. Vardxamanada yoshligidan jaynizm ta’limotiga kuchli qiziqish paydo 
bo‘lgan. Shunday qilib, Vardxamananing o‘zi jaynizmning navbatdagi va so‘nggi 
tirtxakari bo‘lib yetishgan. 
Vardxamana mil. av. VI asrda Hindistonning Bixar shtatida boy kshatriy 
oilasida tug‘ildi. Otasi Siddxardxa Jnatrik qishlog‘ining kshatriylar sulolasi 
boshlig‘i edi. Onasi Trisala Lichchxavi sulolasidan bo‘lgan mashhur podshoh 
Vayshali hukmdori Chetakining singlisi edi. Magadxi podshohi Bimbisara 
Chetakining qizi Chillanaga uylangach, Vardxamana qudratli Magatxi sulolasi bilan 
qarindosh bo‘ldi. Buning natijasida uning oldida oliy darajada ta’lim olish, ilm va 
san’atning barcha sohalari bilan tanishish imkoni paydo bo‘ldi. 
Maxavira Yashoda ismli qizga uylandi va undan qiz farzand ko‘rdi. Aynan 
mana shu qizining eri Jamali Maxaviraning birinchi shogirdi, keyinchalik esa 
jaynizm ibodatxonasining hinduizmdan ajralib chiqishining tashabbuskori bo‘ldi. 
Vardxamana o‘ttiz yoshigacha oddiy dunyoviy kishilardek hayot kechirgan. Keyin 
esa barcha mulkidan voz kechib, ko‘p yillar sayohat qilgan. Doimiy o‘y-fikrga 
cho‘mib, o‘zini ichki iztiroblar domiga tashlagan. 13 yildan keyin Parshvanadxa 
tepaligida go‘yoki, “botiniy” bilimga ega bo‘ladi. Bu eng oliy bilim bo‘lib, 
Vardxamanani 42 yoshida shodlik va qayg‘ulardan butkul ozod qilgan va uni yuqori 
darajadagi diniy ustozlarga beriladigan Jina nomi bilan mashhur qildi. Keyinchalik 
unga Maxavira (“ulug‘ qahramon”) unvoni berildi. Maxavira ko‘p yillik sayohatlari 
Ilmiybaza.uz Vishnu mujassam bo‘lgan. Bu ma’lumotlar jaynizmning veda dinlaridan ham qadimiyroq ekanligini ko‘rsatadi. Jaynizm dini vakillarining e’tiqod qilishicha, bu ta’limotga 24 tirtxakar (payg‘ambar yoki avliyo) asos solgan. Ularning barchasi kshatriylar xonadonidan bo‘lgan. Ushbu tirtxakarlarning 22 tasi haqida ma’lumot deyarli yo‘q, 23-si – Vardxamana Maxaviradan 250 avval yashagan Parshvanadxa – Banoras podshohi Ashvasanning o‘g‘li bo‘lgan. Biroq rohiblik yo‘lini ixtiyor etib, otasining saroyini tark etgan. U o‘zidan keyin juda ham chiroyli nizomga solingan diniy ko‘rsatmalar qoldirgan. Vardxamananing ota-onasi, oila a’zolari Parshvanadxaning dinida bo‘lganlar. Vardxamanada yoshligidan jaynizm ta’limotiga kuchli qiziqish paydo bo‘lgan. Shunday qilib, Vardxamananing o‘zi jaynizmning navbatdagi va so‘nggi tirtxakari bo‘lib yetishgan. Vardxamana mil. av. VI asrda Hindistonning Bixar shtatida boy kshatriy oilasida tug‘ildi. Otasi Siddxardxa Jnatrik qishlog‘ining kshatriylar sulolasi boshlig‘i edi. Onasi Trisala Lichchxavi sulolasidan bo‘lgan mashhur podshoh Vayshali hukmdori Chetakining singlisi edi. Magadxi podshohi Bimbisara Chetakining qizi Chillanaga uylangach, Vardxamana qudratli Magatxi sulolasi bilan qarindosh bo‘ldi. Buning natijasida uning oldida oliy darajada ta’lim olish, ilm va san’atning barcha sohalari bilan tanishish imkoni paydo bo‘ldi. Maxavira Yashoda ismli qizga uylandi va undan qiz farzand ko‘rdi. Aynan mana shu qizining eri Jamali Maxaviraning birinchi shogirdi, keyinchalik esa jaynizm ibodatxonasining hinduizmdan ajralib chiqishining tashabbuskori bo‘ldi. Vardxamana o‘ttiz yoshigacha oddiy dunyoviy kishilardek hayot kechirgan. Keyin esa barcha mulkidan voz kechib, ko‘p yillar sayohat qilgan. Doimiy o‘y-fikrga cho‘mib, o‘zini ichki iztiroblar domiga tashlagan. 13 yildan keyin Parshvanadxa tepaligida go‘yoki, “botiniy” bilimga ega bo‘ladi. Bu eng oliy bilim bo‘lib, Vardxamanani 42 yoshida shodlik va qayg‘ulardan butkul ozod qilgan va uni yuqori darajadagi diniy ustozlarga beriladigan Jina nomi bilan mashhur qildi. Keyinchalik unga Maxavira (“ulug‘ qahramon”) unvoni berildi. Maxavira ko‘p yillik sayohatlari
Ilmiybaza.uz 
 
davomida ko‘plab insonlarni o‘ziga ergashtirdi. Uning shogirdlari nigrantxa 
(“kishandan ozod qilinganlar”) deb atala boshlandi. 
Vardxamana Maxavira rohiblar, oddiy erkak va ayol insonlar barobar e’tiqod 
qila oladigan diniy ta’limotga asos soldi. Maxavira mil. av. 527 yili 73 yoshida vafot 
etdi. Jaynizm adabiyotida keltirilishicha, u nirvana – so‘nggi ozodlik holatiga 
erishgan. 
Jaynizm ta’limotining asosiy g‘oyasi deyarli barcha hind dinlari uchun umumiy 
bo‘lgan karmalar va nirvana haqidagi ta’limot hisoblanadi. Nirvanaga erishgan 
inson qayta tug‘ilishdan ozod bo‘ladi. Bunga esa faqat tarkidunyo qilganlargina 
erishishi mumkin, xolos. Shuning uchun ham ushbu ta’limotda tarkidunyochilikka 
alohida e’tibor beriladi. Inson dunyoda o‘zining barcha ehtiroslaridan voz kechgach, 
o‘z nafsini tiyishi, o‘z-o‘zini yengishi – yangi karma hosil bo‘lishiga yo‘l 
qo‘ymaydi. Natijada karmaning kuchi yemirilib, uning ruhi kishanlardan ozod 
bo‘ladi. Kishining karmasi qanchalar zaiflashsa, uning ichki dunyosi shuncha boyib 
boradi. Bu jarayon ruhning to‘la ozod bo‘lgunigacha davom etadi. Va, nihoyat, 
ruhning butunlay ozod bo‘lishi – nirvana holati yuz beradi. 
Dunyoviy kishidan ham, tarkidunyo qilgan rohibdan ham ma’lum axloqiy 
qoidalarni bajarish talab qilinadi. Chunki hayotning maqsadi ruhni yomon karmadan 
saqlash, yangi karmaning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik, borini ham asta-sekin 
yo‘q qilib yuborishdan iborat. Buning uchun dunyoviy odam besh narsaga amal 
qilishi kerak: birinchisi – zarar yetkazmaslik (axinsa), ikkinchisi – rost so‘zlash 
(satya), uchinchisi – o‘g‘irlik qilmaslik (asteya), to‘rtinchisi – zino qilmaslik 
(braxmacharya), beshinchisi – tamagirlik qilmaslik (aparigraxa). Mana shular 
insonning axloqiy mezonini tashkil qiladi. Bundan tashqari, u yana ikki asos – chin 
e’tiqod va to‘g‘ri bilim tamoyillariga ham amal qilishi lozim. Ularning birinchisi – 
jaynizm diniga e’tiqod qilishni bildirsa, ikkinchisi – ruhning abadiy ozodligi va 
hayotning har bir jismda mavjudligini bilishdir. Rohiblar uchun bir muncha 
murakkab qoidalar ishlab chiqilgan. 
Jaynizm ta’limoti borliqning ilohiyot tomonidan yaratilgani va uning borliq 
ustidan nazorat qilib turishini tan olmaydi. Unga ko‘ra, ruh – abadiy mavjudot, olam 
Ilmiybaza.uz davomida ko‘plab insonlarni o‘ziga ergashtirdi. Uning shogirdlari nigrantxa (“kishandan ozod qilinganlar”) deb atala boshlandi. Vardxamana Maxavira rohiblar, oddiy erkak va ayol insonlar barobar e’tiqod qila oladigan diniy ta’limotga asos soldi. Maxavira mil. av. 527 yili 73 yoshida vafot etdi. Jaynizm adabiyotida keltirilishicha, u nirvana – so‘nggi ozodlik holatiga erishgan. Jaynizm ta’limotining asosiy g‘oyasi deyarli barcha hind dinlari uchun umumiy bo‘lgan karmalar va nirvana haqidagi ta’limot hisoblanadi. Nirvanaga erishgan inson qayta tug‘ilishdan ozod bo‘ladi. Bunga esa faqat tarkidunyo qilganlargina erishishi mumkin, xolos. Shuning uchun ham ushbu ta’limotda tarkidunyochilikka alohida e’tibor beriladi. Inson dunyoda o‘zining barcha ehtiroslaridan voz kechgach, o‘z nafsini tiyishi, o‘z-o‘zini yengishi – yangi karma hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Natijada karmaning kuchi yemirilib, uning ruhi kishanlardan ozod bo‘ladi. Kishining karmasi qanchalar zaiflashsa, uning ichki dunyosi shuncha boyib boradi. Bu jarayon ruhning to‘la ozod bo‘lgunigacha davom etadi. Va, nihoyat, ruhning butunlay ozod bo‘lishi – nirvana holati yuz beradi. Dunyoviy kishidan ham, tarkidunyo qilgan rohibdan ham ma’lum axloqiy qoidalarni bajarish talab qilinadi. Chunki hayotning maqsadi ruhni yomon karmadan saqlash, yangi karmaning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik, borini ham asta-sekin yo‘q qilib yuborishdan iborat. Buning uchun dunyoviy odam besh narsaga amal qilishi kerak: birinchisi – zarar yetkazmaslik (axinsa), ikkinchisi – rost so‘zlash (satya), uchinchisi – o‘g‘irlik qilmaslik (asteya), to‘rtinchisi – zino qilmaslik (braxmacharya), beshinchisi – tamagirlik qilmaslik (aparigraxa). Mana shular insonning axloqiy mezonini tashkil qiladi. Bundan tashqari, u yana ikki asos – chin e’tiqod va to‘g‘ri bilim tamoyillariga ham amal qilishi lozim. Ularning birinchisi – jaynizm diniga e’tiqod qilishni bildirsa, ikkinchisi – ruhning abadiy ozodligi va hayotning har bir jismda mavjudligini bilishdir. Rohiblar uchun bir muncha murakkab qoidalar ishlab chiqilgan. Jaynizm ta’limoti borliqning ilohiyot tomonidan yaratilgani va uning borliq ustidan nazorat qilib turishini tan olmaydi. Unga ko‘ra, ruh – abadiy mavjudot, olam
Ilmiybaza.uz 
 
esa azaliydir. Ruh moddiy tanani yengib o‘tib, abadiy hayotga yetishi mumkin. 
Maxaviraning fikricha, dunyodagi har bir jism, uning jonli yoki jonsiz bo‘lishidan 
qat’i nazar, qandaydir darajadagi anglash xususiyati bilan yaratilgan. Shuning uchun 
jaynizmda axinsa – zarar yetkazmaslik qoidasiga ko‘proq e’tibor beriladi, ya’ni jonli 
yoki jonsiz narsalarga ozor yetkazmaslik talab qilinadi. 
Maxavira vedalarning ulug‘ligini inkor etdi va veda urf-odatlariga 
braxmanlarning hukmronligiga qarshi chiqdi. U insonni ma’naviy yuksaklikka olib 
boruvchi hayot qonunlarini, ashaddiy rohiblikni, ruhni ozodlikka olib chiquvchi deb 
hisoblangan nafsni tiyish fazilatini keng targ‘ib etdi. 
Maxaviraning ashaddiy rohiblik tamoyillari va sodda bayon qilingan ta’limoti 
ko‘pchilikni o‘ziga jalb qildi. Uning ganadxara (“maktab boshliqlari”) nomi bilan 
mashhur bo‘lgan 11 shogirdi bo‘lib, ular Maxavira vafotidan keyin uning ta’limotini 
davom ettirganlar. 
Jaynizmning asosiy qoida-tamoyillarini o‘z ichiga olgan 45 ta asar mavjud 
bo‘lib, ular Maxavira tomonidan bitilgan. Biroq mil. av. III asrda og‘zaki matnlarni 
kitob holatiga keltirish maqsadida qilingan harakatlar oqibatida jaynizm ikki oqim – 
shvetambarlar yoki svetambarlar (“oq kiyim kiyganlar”) va digambarlar (“moviy 
kiyim kiyganlar”)ga bo‘linib ketgan. Digambarlar jaynizmning asl holatini saqlab 
qolishga ko‘proq ahamiyat berganlar. Ular Rishabxaning qadimiy qonunini 
yo‘qolgan deb hisoblab, shvetambarlardagi matnlarni haqiqiy emas deb e’lon 
qildilar. Jaynizmning ikki oqimga bo‘linishi har ikki oqimning o‘ziga xos urf-
odatlari, kiyinishi va boshqa hayotiy qirralarning shakllanishiga sabab bo‘ldi. 
Vaholanki, ular asosiy diniy qoidalarda o‘zaro farqlanmaydilar. 
Hozirgi kunda dunyoda bir yarim milliondan ortiq jaynizm dini tarafdorlari 
mavjud. Ular, asosan, Hindistonning Rajputan, Gujarot va bir qator janubiy 
mintaqalari, Madxya, Bxarat shtatlarida istiqomat qiladilar. 
Sikxiylik (Sikxizm). Hozirda sikxiylik diniga e’tiqod qiluvchilarning soni 17 
mln. bo‘lib, bu dinga bo‘lgan qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Shunisi qiziqki, 
XV asr oxiri XVI asr boshlarida sof diniy islohot shaklida boshlangan sikxiylik 
harakati XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib o‘z e’tiqod qiluvchilarini faol harbiy 
Ilmiybaza.uz esa azaliydir. Ruh moddiy tanani yengib o‘tib, abadiy hayotga yetishi mumkin. Maxaviraning fikricha, dunyodagi har bir jism, uning jonli yoki jonsiz bo‘lishidan qat’i nazar, qandaydir darajadagi anglash xususiyati bilan yaratilgan. Shuning uchun jaynizmda axinsa – zarar yetkazmaslik qoidasiga ko‘proq e’tibor beriladi, ya’ni jonli yoki jonsiz narsalarga ozor yetkazmaslik talab qilinadi. Maxavira vedalarning ulug‘ligini inkor etdi va veda urf-odatlariga braxmanlarning hukmronligiga qarshi chiqdi. U insonni ma’naviy yuksaklikka olib boruvchi hayot qonunlarini, ashaddiy rohiblikni, ruhni ozodlikka olib chiquvchi deb hisoblangan nafsni tiyish fazilatini keng targ‘ib etdi. Maxaviraning ashaddiy rohiblik tamoyillari va sodda bayon qilingan ta’limoti ko‘pchilikni o‘ziga jalb qildi. Uning ganadxara (“maktab boshliqlari”) nomi bilan mashhur bo‘lgan 11 shogirdi bo‘lib, ular Maxavira vafotidan keyin uning ta’limotini davom ettirganlar. Jaynizmning asosiy qoida-tamoyillarini o‘z ichiga olgan 45 ta asar mavjud bo‘lib, ular Maxavira tomonidan bitilgan. Biroq mil. av. III asrda og‘zaki matnlarni kitob holatiga keltirish maqsadida qilingan harakatlar oqibatida jaynizm ikki oqim – shvetambarlar yoki svetambarlar (“oq kiyim kiyganlar”) va digambarlar (“moviy kiyim kiyganlar”)ga bo‘linib ketgan. Digambarlar jaynizmning asl holatini saqlab qolishga ko‘proq ahamiyat berganlar. Ular Rishabxaning qadimiy qonunini yo‘qolgan deb hisoblab, shvetambarlardagi matnlarni haqiqiy emas deb e’lon qildilar. Jaynizmning ikki oqimga bo‘linishi har ikki oqimning o‘ziga xos urf- odatlari, kiyinishi va boshqa hayotiy qirralarning shakllanishiga sabab bo‘ldi. Vaholanki, ular asosiy diniy qoidalarda o‘zaro farqlanmaydilar. Hozirgi kunda dunyoda bir yarim milliondan ortiq jaynizm dini tarafdorlari mavjud. Ular, asosan, Hindistonning Rajputan, Gujarot va bir qator janubiy mintaqalari, Madxya, Bxarat shtatlarida istiqomat qiladilar. Sikxiylik (Sikxizm). Hozirda sikxiylik diniga e’tiqod qiluvchilarning soni 17 mln. bo‘lib, bu dinga bo‘lgan qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Shunisi qiziqki, XV asr oxiri XVI asr boshlarida sof diniy islohot shaklida boshlangan sikxiylik harakati XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib o‘z e’tiqod qiluvchilarini faol harbiy
Ilmiybaza.uz 
 
an’analar bilan sug‘orilgan siyosiy tashkilot atrofida jamladi. Bunday o‘ziga xos 
taraqqiyotning natijasi shu bo‘ldiki, XVI asr boshlarida kichkinagina harbiy-diniy 
jamoa Ranjid Singx asos solgan kuchli davlatga aylandi. 
Sikxiylik diniga Panjobda guru (ustoz) Nanak (1469-1539) tomonidan asos 
solinib, unga ergashganlar o‘zlarini sikxlar, ya’ni shogirdlar deb atashgan. 
“Sikxiylik” atamasi ham shu so‘zdan olingan. 
Nanakning vafotidan keyin uning ta’limotini 9 ta guru rivojlantirgan. Xususan, 
to‘qqizinchi guru Govind Singx (1675-1708) bu ishda muhim rol o‘ynagan. Ular 
yagona ta’limotni targ‘ib qilgan yagona guruni 10 qiyofada namoyon bo‘ladi deb 
hisoblaganlar. 
Sikxiylik talqinida hinduizmdagi Braxma, Vishnu, Shiva va islomdagi Alloh 
bir ilohiyotda mujassam bo‘ladi. U nirgun (“sifatlardan xoli”) va sagun (“sifatlar 
egasi”) deb talqin qilinadi. Uning asosiy holati nirgun bo‘lib, bu holat har qanday 
sifatlardan xolidir. Biroq inson uni qandaydir sifatlar orqali tanishi uchun u o‘z 
xohishi bilan sagun holatiga o‘tadi. Sikxiylik ta’limotiga ko‘ra, ilohiyot – 
Yaratuvchi, Saqlovchi, Vayron qiluvchi (Braxma, Vishnu, Shivalardek) sifatlarni 
o‘zida mujassam qiladi. U qudratli va hukmdordir. Uning tomonidan yaratilgan 
dunyo esa o‘zgaruvchan va foniydir. Ilohiyot esa – abadiy. U azalda ham, hozirda 
ham, kelajakda ham mustaqil ravishda mavjuddir. Azaliylik, vaqtdan tashqarida 
bo‘lish, tug‘ilmaganlik, o‘lmaslik kabi unga berilgan sifatlar uning mohiyatini 
anglatadi. Xudoga bo‘lgan muhabbat, ishonch, sadoqat yo‘lini tutgan har bir inson 
Unga yetishishi va U bilan birlashib ketishi mumkin.  
Xudoga ibodat qilish, sikxiylik ta’limoti bo‘yicha aslo dunyoviy hayotdan 
uzilishni, rohiblik yo‘lini tutishni anglatmaydi, aksincha, hayotda faollikni, to‘la 
mehnatni va oiladagi o‘z vazifasini bajarishni anglatadi. Bu tamoyillarga to‘la amal 
qilish pirovard natijada tug‘ilishlar zanjirining uzilishiga va insonning xudo bilan 
birlashib ketishiga olib keladi. Har kim xudo bilan bevosita muloqotda bo‘lishi 
mumkin. 
Sikxiylik Hindiston xalqi diniy tafakkurining bir bosqichi sifatida kuchli 
islohotchilik harakatlari zaminida yuzaga keldi. Ushbu harakat Ramanand, 
Ilmiybaza.uz an’analar bilan sug‘orilgan siyosiy tashkilot atrofida jamladi. Bunday o‘ziga xos taraqqiyotning natijasi shu bo‘ldiki, XVI asr boshlarida kichkinagina harbiy-diniy jamoa Ranjid Singx asos solgan kuchli davlatga aylandi. Sikxiylik diniga Panjobda guru (ustoz) Nanak (1469-1539) tomonidan asos solinib, unga ergashganlar o‘zlarini sikxlar, ya’ni shogirdlar deb atashgan. “Sikxiylik” atamasi ham shu so‘zdan olingan. Nanakning vafotidan keyin uning ta’limotini 9 ta guru rivojlantirgan. Xususan, to‘qqizinchi guru Govind Singx (1675-1708) bu ishda muhim rol o‘ynagan. Ular yagona ta’limotni targ‘ib qilgan yagona guruni 10 qiyofada namoyon bo‘ladi deb hisoblaganlar. Sikxiylik talqinida hinduizmdagi Braxma, Vishnu, Shiva va islomdagi Alloh bir ilohiyotda mujassam bo‘ladi. U nirgun (“sifatlardan xoli”) va sagun (“sifatlar egasi”) deb talqin qilinadi. Uning asosiy holati nirgun bo‘lib, bu holat har qanday sifatlardan xolidir. Biroq inson uni qandaydir sifatlar orqali tanishi uchun u o‘z xohishi bilan sagun holatiga o‘tadi. Sikxiylik ta’limotiga ko‘ra, ilohiyot – Yaratuvchi, Saqlovchi, Vayron qiluvchi (Braxma, Vishnu, Shivalardek) sifatlarni o‘zida mujassam qiladi. U qudratli va hukmdordir. Uning tomonidan yaratilgan dunyo esa o‘zgaruvchan va foniydir. Ilohiyot esa – abadiy. U azalda ham, hozirda ham, kelajakda ham mustaqil ravishda mavjuddir. Azaliylik, vaqtdan tashqarida bo‘lish, tug‘ilmaganlik, o‘lmaslik kabi unga berilgan sifatlar uning mohiyatini anglatadi. Xudoga bo‘lgan muhabbat, ishonch, sadoqat yo‘lini tutgan har bir inson Unga yetishishi va U bilan birlashib ketishi mumkin. Xudoga ibodat qilish, sikxiylik ta’limoti bo‘yicha aslo dunyoviy hayotdan uzilishni, rohiblik yo‘lini tutishni anglatmaydi, aksincha, hayotda faollikni, to‘la mehnatni va oiladagi o‘z vazifasini bajarishni anglatadi. Bu tamoyillarga to‘la amal qilish pirovard natijada tug‘ilishlar zanjirining uzilishiga va insonning xudo bilan birlashib ketishiga olib keladi. Har kim xudo bilan bevosita muloqotda bo‘lishi mumkin. Sikxiylik Hindiston xalqi diniy tafakkurining bir bosqichi sifatida kuchli islohotchilik harakatlari zaminida yuzaga keldi. Ushbu harakat Ramanand,
Ilmiybaza.uz 
 
Gorakxnatx, Chaytanyax, Kabir va Vallabxacharya nomlari bilan bog‘liq bo‘lib, 
butun XVI asrni o‘z ichiga oldi. Bu davrda hinduizm kabi sikxiylikga ham islomning 
ta’siri kuchli bo‘ldi. Mazkur holatda madaniyatlar orasidagi doimiy kurash o‘z 
aksini topgan. Nanak ham Kabir kabi hinduizmni butparastlikdan tozalab, islomga 
yaqinlashtirishga harakat qildi. Tadqiqotchilarning fikricha, sikxlar bir Xudoga 
e’tiqod qiladilar. Bu din boshqa iloh va butlarga ibodat qilishni, hinduizmning yirik 
ziyoratgohlariga borishni, folbinlik va sehr-joduga ishonishni taqiqlaydi hamda 
tug‘ilish va o‘lim bilan bog‘liq poklash marosimlarini tan olmaydi. Sikxiylik 
ijtimoiy tizim sifatida kasta tabaqalanishini inkor etadi va bu yo‘l bilan 
braxmanlarning tug‘ilish, o‘lim va nikoh marosimlaridagi rahbarlik mavqeiga 
barham beradi. 
Boshqa dinlar kabi sikxiylik ham o‘zining muqaddas kitobiga ega. Uning 
muqaddas kitobi – Adigrantx (“Boshlang‘ich kitob”) bo‘lib, beshinchi guru Arjun 
(1581-1606) tomonidan tuzilgan. U, shuningdek, Gururantx (“Guru kitobi”) yoki 
Grantxsahib (“Sohibning kitobi”) nomlari bilan ham ataladi. Unga avval dastlabki 
besh guruning, keyinchalik esa boshqa gurularning madhiyalari kirgan. Jumladan, 
Kabirning, Namdevning, Farididdin Ganjishakarning (XV asr) madhiyalari bilan bir 
qatorda bir necha Bxakti va sufiylik harakati namoyandalarining ham madhiyalari 
kirgan. U panjob tilida yozilgan bo‘lib, hozirgi kunda Amritsardagi sikxlarning bosh 
ibodatxonasi hisoblanmish “Oltin Haram”da saqlanadi. 
Keyingi yillarda sikxiylikda hinduiylik odatlarini o‘zlashtirib olgan din 
vakillari bilan sof sikxlar orasida bo‘linish kuzatilmoqda. Birinchi guruh 
namoyandalari tomonidan eng muqaddas joylarning ishg‘ol etilishi 1926 yili Panjob 
siyosiy maydonida “Aqoliy Dal” harakatining yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Diniy 
tamoyillar asosida tuzilgan bu harakat namoyandalari musulmonlar, hinduiylar va 
sikxlarning siyosiy tengligini talab qilib chiqdilar. 1947 yili Hindistonning ikkiga 
bo‘linishi natijasida musulmonlar Panjobning Pokistonga tegishli qismiga, 
hinduiylar va sikxiylar esa Panjobning Hindistonga tegishli qismiga ko‘chib 
o‘tganlaridan keyin bu harakatning ta’siri kuchaydi. 
Ilmiybaza.uz Gorakxnatx, Chaytanyax, Kabir va Vallabxacharya nomlari bilan bog‘liq bo‘lib, butun XVI asrni o‘z ichiga oldi. Bu davrda hinduizm kabi sikxiylikga ham islomning ta’siri kuchli bo‘ldi. Mazkur holatda madaniyatlar orasidagi doimiy kurash o‘z aksini topgan. Nanak ham Kabir kabi hinduizmni butparastlikdan tozalab, islomga yaqinlashtirishga harakat qildi. Tadqiqotchilarning fikricha, sikxlar bir Xudoga e’tiqod qiladilar. Bu din boshqa iloh va butlarga ibodat qilishni, hinduizmning yirik ziyoratgohlariga borishni, folbinlik va sehr-joduga ishonishni taqiqlaydi hamda tug‘ilish va o‘lim bilan bog‘liq poklash marosimlarini tan olmaydi. Sikxiylik ijtimoiy tizim sifatida kasta tabaqalanishini inkor etadi va bu yo‘l bilan braxmanlarning tug‘ilish, o‘lim va nikoh marosimlaridagi rahbarlik mavqeiga barham beradi. Boshqa dinlar kabi sikxiylik ham o‘zining muqaddas kitobiga ega. Uning muqaddas kitobi – Adigrantx (“Boshlang‘ich kitob”) bo‘lib, beshinchi guru Arjun (1581-1606) tomonidan tuzilgan. U, shuningdek, Gururantx (“Guru kitobi”) yoki Grantxsahib (“Sohibning kitobi”) nomlari bilan ham ataladi. Unga avval dastlabki besh guruning, keyinchalik esa boshqa gurularning madhiyalari kirgan. Jumladan, Kabirning, Namdevning, Farididdin Ganjishakarning (XV asr) madhiyalari bilan bir qatorda bir necha Bxakti va sufiylik harakati namoyandalarining ham madhiyalari kirgan. U panjob tilida yozilgan bo‘lib, hozirgi kunda Amritsardagi sikxlarning bosh ibodatxonasi hisoblanmish “Oltin Haram”da saqlanadi. Keyingi yillarda sikxiylikda hinduiylik odatlarini o‘zlashtirib olgan din vakillari bilan sof sikxlar orasida bo‘linish kuzatilmoqda. Birinchi guruh namoyandalari tomonidan eng muqaddas joylarning ishg‘ol etilishi 1926 yili Panjob siyosiy maydonida “Aqoliy Dal” harakatining yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Diniy tamoyillar asosida tuzilgan bu harakat namoyandalari musulmonlar, hinduiylar va sikxlarning siyosiy tengligini talab qilib chiqdilar. 1947 yili Hindistonning ikkiga bo‘linishi natijasida musulmonlar Panjobning Pokistonga tegishli qismiga, hinduiylar va sikxiylar esa Panjobning Hindistonga tegishli qismiga ko‘chib o‘tganlaridan keyin bu harakatning ta’siri kuchaydi.
Ilmiybaza.uz 
 
XX asrning 50-60-yillarida bu harakat yagona irq va til masalasidan kelib 
chiqib, Panjob shtati tuzilishini talab qildi. Natijada 1966 yili shunday shtat tashkil 
etildi. Hozirgi kunda bu shtatda Hindiston sikxiylarining 80 % istiqomat qiladi. 
Konfutsiylik (Konfutsianizm) falsafiy g‘oya sifatida maydonga kelgan. Uning 
asoschisi Konfutsiy (Kun Szi) mil. av. 551 yilda tug‘ilib mil. av. 479 yili vafot etgan. 
Konfutsiy otasidan erta ajragan va onasi qo‘lida tarbiyalangan. Onasi ham ko‘p 
o‘tmay dunyodan o‘tgan. Konfutsiy ta’lim olib, ilm o‘rgangach, 19 yoshida 
uylanadi. Yoshlarga ta’lim berishga kirishadi. Yangi ustozning ong haqidagi fikrlari, 
chuqur ma’noli so‘zlari mamlakat bo‘ylab keng tarqaladi. Konfutsiy huzuriga 
mamlakatning turli mintaqalaridan ilmga chanqoq yoshlar oqib kela boshlaydilar. 
Konfutsiyning 3000 ga yaqin shogirdlari orasida yetmish ikki eng ko‘zga ko‘ringan 
izdoshlari mamlakatning obro‘li xonadonlaridan bo‘lishi bilan bir qatorda 
kambag‘al, oddiy kishilardan ham iborat bo‘lgan. Konfutsiy maktabi qadimgi 
Xitoyda asta-sekin katta ta’sir doirasiga aylana bordi. Uning ko‘plab shogirdlari 
qadimgi Xitoy podshohliklarida nufuzli mansablarni egalladilar. Konfutsiy yoshlar 
tarbiyachisi va ustozi sifatida keng shuhrat qozonib, ilk Xitoy ma’rifatparvari 
nomiga sazovor bo‘lgan bo‘lsa, u tomonidan taklif qilingan islohotlarning amalga 
oshirilishida uning aksi bo‘ldi.  
Konfutsiyning asosiy e’tiborini tortgan narsa o‘z zamonasining kamchiliklari 
va aybu nuqsonlari edi.  
Oddiy xalqning nochorligi, amaldorlarning cheksiz zulmi, hukmdorlar 
o‘rtasidagi o‘zaro ziddiyatlar, qadimgi ma’naviy an’ana va qadriyatlardan 
uzoqlashish – bularning hammasi Konfutsiy keskin tanqidiy qarashlarining yuzaga 
kelishiga turtki bo‘ldi. Uning fikrlari jamoatchilik tomonidan qabul qilinishi uchun 
hamma e’tirof qilgan obro‘ga ega bo‘lish kerak edi. Konfutsiy xuddi ana shu obro‘ni 
uzoq o‘tmishning yarim afsonaviy obrazlaridan topdi. Konfutsiy vafotidan bir necha 
asr o‘tgach, uning o‘zi orzu qilganidek, podshohlar dono, amaldorlar fidoiy, xalq esa 
farovon bo‘lgan paytda uning ta’limoti xalq hayotining ajralmas bir qismi bo‘lib 
ulgurdi. 
Ilmiybaza.uz XX asrning 50-60-yillarida bu harakat yagona irq va til masalasidan kelib chiqib, Panjob shtati tuzilishini talab qildi. Natijada 1966 yili shunday shtat tashkil etildi. Hozirgi kunda bu shtatda Hindiston sikxiylarining 80 % istiqomat qiladi. Konfutsiylik (Konfutsianizm) falsafiy g‘oya sifatida maydonga kelgan. Uning asoschisi Konfutsiy (Kun Szi) mil. av. 551 yilda tug‘ilib mil. av. 479 yili vafot etgan. Konfutsiy otasidan erta ajragan va onasi qo‘lida tarbiyalangan. Onasi ham ko‘p o‘tmay dunyodan o‘tgan. Konfutsiy ta’lim olib, ilm o‘rgangach, 19 yoshida uylanadi. Yoshlarga ta’lim berishga kirishadi. Yangi ustozning ong haqidagi fikrlari, chuqur ma’noli so‘zlari mamlakat bo‘ylab keng tarqaladi. Konfutsiy huzuriga mamlakatning turli mintaqalaridan ilmga chanqoq yoshlar oqib kela boshlaydilar. Konfutsiyning 3000 ga yaqin shogirdlari orasida yetmish ikki eng ko‘zga ko‘ringan izdoshlari mamlakatning obro‘li xonadonlaridan bo‘lishi bilan bir qatorda kambag‘al, oddiy kishilardan ham iborat bo‘lgan. Konfutsiy maktabi qadimgi Xitoyda asta-sekin katta ta’sir doirasiga aylana bordi. Uning ko‘plab shogirdlari qadimgi Xitoy podshohliklarida nufuzli mansablarni egalladilar. Konfutsiy yoshlar tarbiyachisi va ustozi sifatida keng shuhrat qozonib, ilk Xitoy ma’rifatparvari nomiga sazovor bo‘lgan bo‘lsa, u tomonidan taklif qilingan islohotlarning amalga oshirilishida uning aksi bo‘ldi. Konfutsiyning asosiy e’tiborini tortgan narsa o‘z zamonasining kamchiliklari va aybu nuqsonlari edi. Oddiy xalqning nochorligi, amaldorlarning cheksiz zulmi, hukmdorlar o‘rtasidagi o‘zaro ziddiyatlar, qadimgi ma’naviy an’ana va qadriyatlardan uzoqlashish – bularning hammasi Konfutsiy keskin tanqidiy qarashlarining yuzaga kelishiga turtki bo‘ldi. Uning fikrlari jamoatchilik tomonidan qabul qilinishi uchun hamma e’tirof qilgan obro‘ga ega bo‘lish kerak edi. Konfutsiy xuddi ana shu obro‘ni uzoq o‘tmishning yarim afsonaviy obrazlaridan topdi. Konfutsiy vafotidan bir necha asr o‘tgach, uning o‘zi orzu qilganidek, podshohlar dono, amaldorlar fidoiy, xalq esa farovon bo‘lgan paytda uning ta’limoti xalq hayotining ajralmas bir qismi bo‘lib ulgurdi.
Ilmiybaza.uz 
 
Konfutsiy “komil inson” (Szyun-szu) xaqidagi g‘oyasini yaratdi. Szyun-szi 
yuksak ma’naviyatli inson – ikki asosiy xususiyatga ega bo‘lishi kerak: insoniylik 
va mas’uliyat (ajdodlar oldidagi qarzni)ni his qilish. Komil inson, eng avvalo, 
ishonchli va fidoiy bo‘lishi kerak. U o‘zini ayamasdan o‘z ishonchiga, o‘z 
hukmdoriga, o‘z otasi va barcha o‘zidan kattalarga xizmat qilishi kerak. Bunday 
inson doimo kamolot sari intilishi zarur.  
Konfutsiylikda markaziy o‘rinni axloqiy masalalar egallagan. Diniy masalalar, 
aqidalarga konfutsiychilik ancha sovuqqon munosabatda bo‘lgan. Konfutsiyning 
o‘zi qadimgi Xitoyda keng tarqalgan turli ruhlarga bo‘lgan ishonch masalasiga 
shubhali munosabatda bo‘lgan. "Lunyuy" (Konfutsiyning falsafiy fikrlari va 
suhbatlari majmuasi, u konfutsiylikning asosiy manbasi)da keltirilishicha, Konfutsiy 
g‘ayritabiiy narsalar va ruhlar to‘g‘risida gapirishni yoqtirmagan. Shuningdek, u 
taqdir, inson umri, o‘lim xaqida so‘z yuritishdan qochgan. Undan "o‘lim nima?" - 
deb so‘raganlarida, u "Biz tiriklik nima ekanligini bilmaymiz-u, o‘lim nima 
ekanligini qaerdan bila olar edik"- deb javob bergan ekan. 
Biroq o‘sha davrda qadimdan davom etib kelayotgan diniy qadriyatlar, urf-
odatlarga Konfutsiy ehtirom bilan munosabatda bo‘lgan. 
Konfutsiyning yana bir asosiy ta’limoti – "Syao" ta’limotidir. Mazkur 
ta’limotga ko‘ra inson o‘z ota-onasiga munosib bo‘lishi haqidagi g‘oyani o‘zida 
mujassamlashtirgan. Konfutsiy fikricha, inson uchun "Syao"dan muhimroq narsa 
yo‘q. "Syao" va "di" (ukaning akaga, kichiklarning kattalarga xurmati) 
insoniylikning asosidir" degan. Undan "Syao"ning asosiy ma’nosi nima, farzandlik 
xizmati qanday bo‘lishi kerak, degan savolga Konfutsiy shunday javob bergan: 
"aqlli va ota-onangni boqishga yaroqli bo‘lishingdir. Zero, odamlar uylaridagi itlar 
va otlarini ham boqadilar-ku, agar insonlar ota-onalariga ortiq ehtirom 
ko‘rsatmasalar hayvonlarni boqishlaridan nima farqi qoladi?". 
"Syao" ta’limotining "Li qonunlari"ga ko‘ra farzand ota-ona hayotlik chog‘ida 
mutlaqo ularning ixtiyoridadir. To ular dunyodan o‘tgunicha o‘ziga-o‘zi egalik 
qilishga haqli emas. Agar ota-onasi vafot etadigan bo‘lsa, farzand qanday ish bilan 
mashg‘ul bo‘lishidan qat’i nazar, qanday lavozimni egallagan bo‘lmasin, barcha 
Ilmiybaza.uz Konfutsiy “komil inson” (Szyun-szu) xaqidagi g‘oyasini yaratdi. Szyun-szi yuksak ma’naviyatli inson – ikki asosiy xususiyatga ega bo‘lishi kerak: insoniylik va mas’uliyat (ajdodlar oldidagi qarzni)ni his qilish. Komil inson, eng avvalo, ishonchli va fidoiy bo‘lishi kerak. U o‘zini ayamasdan o‘z ishonchiga, o‘z hukmdoriga, o‘z otasi va barcha o‘zidan kattalarga xizmat qilishi kerak. Bunday inson doimo kamolot sari intilishi zarur. Konfutsiylikda markaziy o‘rinni axloqiy masalalar egallagan. Diniy masalalar, aqidalarga konfutsiychilik ancha sovuqqon munosabatda bo‘lgan. Konfutsiyning o‘zi qadimgi Xitoyda keng tarqalgan turli ruhlarga bo‘lgan ishonch masalasiga shubhali munosabatda bo‘lgan. "Lunyuy" (Konfutsiyning falsafiy fikrlari va suhbatlari majmuasi, u konfutsiylikning asosiy manbasi)da keltirilishicha, Konfutsiy g‘ayritabiiy narsalar va ruhlar to‘g‘risida gapirishni yoqtirmagan. Shuningdek, u taqdir, inson umri, o‘lim xaqida so‘z yuritishdan qochgan. Undan "o‘lim nima?" - deb so‘raganlarida, u "Biz tiriklik nima ekanligini bilmaymiz-u, o‘lim nima ekanligini qaerdan bila olar edik"- deb javob bergan ekan. Biroq o‘sha davrda qadimdan davom etib kelayotgan diniy qadriyatlar, urf- odatlarga Konfutsiy ehtirom bilan munosabatda bo‘lgan. Konfutsiyning yana bir asosiy ta’limoti – "Syao" ta’limotidir. Mazkur ta’limotga ko‘ra inson o‘z ota-onasiga munosib bo‘lishi haqidagi g‘oyani o‘zida mujassamlashtirgan. Konfutsiy fikricha, inson uchun "Syao"dan muhimroq narsa yo‘q. "Syao" va "di" (ukaning akaga, kichiklarning kattalarga xurmati) insoniylikning asosidir" degan. Undan "Syao"ning asosiy ma’nosi nima, farzandlik xizmati qanday bo‘lishi kerak, degan savolga Konfutsiy shunday javob bergan: "aqlli va ota-onangni boqishga yaroqli bo‘lishingdir. Zero, odamlar uylaridagi itlar va otlarini ham boqadilar-ku, agar insonlar ota-onalariga ortiq ehtirom ko‘rsatmasalar hayvonlarni boqishlaridan nima farqi qoladi?". "Syao" ta’limotining "Li qonunlari"ga ko‘ra farzand ota-ona hayotlik chog‘ida mutlaqo ularning ixtiyoridadir. To ular dunyodan o‘tgunicha o‘ziga-o‘zi egalik qilishga haqli emas. Agar ota-onasi vafot etadigan bo‘lsa, farzand qanday ish bilan mashg‘ul bo‘lishidan qat’i nazar, qanday lavozimni egallagan bo‘lmasin, barcha
Ilmiybaza.uz 
 
ishini tashlab 3 yil davomida aza tutishi shart. Konfutsiylikning "Syao" ta’limoti 
asrlar mobaynida Xitoy madaniyati, axloqiy normalariga katta ta’sir o‘tkazib keldi.  
Konfutsiylik ta’limotiga ko‘ra, oila nikohdan, yoshlarning kelishuvi bilan 
boshlanmaydi. Balki, oila ehtiyojlari uchun nikoh amalga oshiriladi. Konfutsiy urf-
odatlariga ko‘ra, avlodlar o‘z ajdodlari ruhi oldida qilishlari zarur bo‘lgan barcha 
marosimlarni o‘z o‘rnida, muntazam ravishda bajarishlari lozim.  
Konfutsiy ta’limoti buning aksini, ya’ni “tiriklar o‘tganlar oldida 
qarzdordirlar”, degan g‘oyani ilgari surdi. Konfutsiy o‘zidan oldin jamiyatda mavjud 
o‘tganlar ruhlari haqidagi aqidalarni tamoman o‘zgartirib yubordi.  
Modomiki, tiriklarning asosiy vazifasi o‘tganlarni rozi qilish, ularga xizmat 
qilish ekan, butun oila mana shu asosiy g‘oyaga xizmat qiluvchi bir jihozni tashkil 
qiladi. Mana shuning uchun ham har bir oila boshliqlari o‘z ajdodlari oldidagi 
qarzlarini ado etishlari uchun oila naslini davom ettirishlari kerak. Konfutsiy 
fikricha, dunyodan befarzand o‘tish va o‘zidan nasl qoldirmaslik nafaqat shu 
insonning yoki shu xonadonning, balki butun jamiyatning fojiasidir. 
Konfutsiylik juda tez muvaffaqiyatga erishmadi. Konfutsiyning o‘zi esa, 
zamondoshlari tomonidan tan olinmay vafot etdi. Keyinchalik uning shogirdlariga 
ham oson bo‘lmadi.  
Garchi konfutsiychilar o‘z ta’limotlarini qadimgi Chjou aqidalariga bog‘liq urf-
odatlar, marosimlar, axloqiy me’yorlar asosiga qurgan bo‘lsalar-da, ular mazkur 
aqidalar orasida o‘z munosabatlari, qolaversa, har bir masala yuzasidan o‘z 
xulosalarini ham berib bayon qilardilar. Mana shu narsa konfutsiylikning 
muvaffaqiyatga erishishiga sabab bo‘ldi. Undan tashqari, uning muvaffaqiyatiga 
sabab bo‘lgan omillardan yana biri – konfutsiychilarning o‘zlari foydalangan 
qadimgi kitoblar, she’rlar, risolalarni yig‘ib o‘quvchilariga o‘rgatganliklaridir. Bu 
ishning asosiy qismi Konfutsiyning o‘zi tomonidan bajarilgan edi. U turli 
podshohliklarda mavjud bo‘lgan 3 mingdan ortiq qadimiy qo‘shiqlar, yozuvlarni 
jamlab, ularni qayta tahrir qilgan. Konfutsiy va uning shogirdlari tomonidan tahrir 
qilingan asarlar keyinchalik konfutsiylikning asosiy manbalariga aylandi.  
Ilmiybaza.uz ishini tashlab 3 yil davomida aza tutishi shart. Konfutsiylikning "Syao" ta’limoti asrlar mobaynida Xitoy madaniyati, axloqiy normalariga katta ta’sir o‘tkazib keldi. Konfutsiylik ta’limotiga ko‘ra, oila nikohdan, yoshlarning kelishuvi bilan boshlanmaydi. Balki, oila ehtiyojlari uchun nikoh amalga oshiriladi. Konfutsiy urf- odatlariga ko‘ra, avlodlar o‘z ajdodlari ruhi oldida qilishlari zarur bo‘lgan barcha marosimlarni o‘z o‘rnida, muntazam ravishda bajarishlari lozim. Konfutsiy ta’limoti buning aksini, ya’ni “tiriklar o‘tganlar oldida qarzdordirlar”, degan g‘oyani ilgari surdi. Konfutsiy o‘zidan oldin jamiyatda mavjud o‘tganlar ruhlari haqidagi aqidalarni tamoman o‘zgartirib yubordi. Modomiki, tiriklarning asosiy vazifasi o‘tganlarni rozi qilish, ularga xizmat qilish ekan, butun oila mana shu asosiy g‘oyaga xizmat qiluvchi bir jihozni tashkil qiladi. Mana shuning uchun ham har bir oila boshliqlari o‘z ajdodlari oldidagi qarzlarini ado etishlari uchun oila naslini davom ettirishlari kerak. Konfutsiy fikricha, dunyodan befarzand o‘tish va o‘zidan nasl qoldirmaslik nafaqat shu insonning yoki shu xonadonning, balki butun jamiyatning fojiasidir. Konfutsiylik juda tez muvaffaqiyatga erishmadi. Konfutsiyning o‘zi esa, zamondoshlari tomonidan tan olinmay vafot etdi. Keyinchalik uning shogirdlariga ham oson bo‘lmadi. Garchi konfutsiychilar o‘z ta’limotlarini qadimgi Chjou aqidalariga bog‘liq urf- odatlar, marosimlar, axloqiy me’yorlar asosiga qurgan bo‘lsalar-da, ular mazkur aqidalar orasida o‘z munosabatlari, qolaversa, har bir masala yuzasidan o‘z xulosalarini ham berib bayon qilardilar. Mana shu narsa konfutsiylikning muvaffaqiyatga erishishiga sabab bo‘ldi. Undan tashqari, uning muvaffaqiyatiga sabab bo‘lgan omillardan yana biri – konfutsiychilarning o‘zlari foydalangan qadimgi kitoblar, she’rlar, risolalarni yig‘ib o‘quvchilariga o‘rgatganliklaridir. Bu ishning asosiy qismi Konfutsiyning o‘zi tomonidan bajarilgan edi. U turli podshohliklarda mavjud bo‘lgan 3 mingdan ortiq qadimiy qo‘shiqlar, yozuvlarni jamlab, ularni qayta tahrir qilgan. Konfutsiy va uning shogirdlari tomonidan tahrir qilingan asarlar keyinchalik konfutsiylikning asosiy manbalariga aylandi.
Ilmiybaza.uz 
 
Mil. av. IV-III asrlarga kelib Konfutsiy ta’limoti o‘z asoschisi davridagidan 
ko‘ra ancha keng tarqaldi va katta ta’sir doirasiga ega bo‘ldi.  
Xan sulolasi davriga kelib, (mil. av. III-II asrlar) Konfutsiylik davlat mafkurasi 
darajasiga ko‘tarildi. Xan podshohlari Konfutsiy ta’limotini to‘liq qabul qilmagan 
bo‘lsalar-da, uning kuchini, jamiyatda egallab, ulgurgan mavqeini e’tirof qilgan 
holda undan davlat boshqaruvida foydalandilar.  
Konfutsiy o‘zi yashab ijod etgan joy Suyfuda vafot etgandan keyin uning qabri 
yaqinida bir ibodatxona qurdilar. Ibodatxonaga Konfutsiyning shogirdlari va 
yaqinlari tomonidan uning barcha tabarruk narsalari, unga taalluqli ashyolar - 
yozgan asarlari, musiqa asboblari, ro‘zg‘or anjomlari, aravasi va boshqa narsalar 
keltirib qo‘yildi. Vaqt o‘tishi bilan faylasufning nufuzi oshib, ta’limoti keng 
tarqalgani sari ushbu ibodatxona ham asta-sekin doimiy ziyoratgohga aylanib bordi. 
Suyfu yaqinida Konfutsiy shogirdlari va izdoshlari makon tutgan kattagina qishloq 
barpo bo‘ldi. Lu podshohligi hukmdorining o‘zi Suyfuga kelib Konfutsiy 
ibodatxonasida uning xotirasiga qurbonlik qildi. Ibodatxonaning ahamiyati oshgani 
sayin uning yer mulklari ham kengayib bordi. Bu joy oddiy mahalliy ibodatxona 
shaklidan Xan sulolasi davriga kelib butun mamlakat miqyosidagi muqaddas 
ziyoratgohga aylandi. Mil. av. 195 yilda birinchi Xan podshohi Lyu Ban shaxsan 
o‘zi Konfutsiy ibodatxonasida unga atab "tay-lyao" (Xitoyda eng oliy qurbonlik - 
qo‘y, ho‘kiz va cho‘chqa) uchtalik qurbonligi keltiradi.  
Mil.avvalgi 195 yildan boshlab Konfutsiy nomi Xitoyda ilohiylashtirildi va 
unga atab muntazam qoidalar asosida qurbonliklar qilinadigan bo‘ldi. 
Xan sulolasi davrida Konfutsiyga knyazlik unvoni berildi. X-XIII asrlarga 
kelib, Sun sulolasi davrida unga imperatorlik unvoni, otasiga esa knyazlik unvoni 
berildi. Keyinroq Yuan va Min sulolalari (XIII-XIV asrlar) davrida unga yana ham 
yuksakroq unvon – "Eng haqiqiy donishmand", "Millatlarning ulug‘ ustozi" 
unvonlariga sazovor bo‘ldi.  
Xitoy shaharlarida Konfutsiyga atab 1000 dan ortiq ibodatxonalar qurildi. Ilk 
davrlarda ibodatxonaning qurbonlik qilinadigan joyida oddiygina Konfutsiy nomi 
yozilgan lavha osilgan edi. Xitoyga buddaviylikning kirib kelishi oqibatida bu lavha 
Ilmiybaza.uz Mil. av. IV-III asrlarga kelib Konfutsiy ta’limoti o‘z asoschisi davridagidan ko‘ra ancha keng tarqaldi va katta ta’sir doirasiga ega bo‘ldi. Xan sulolasi davriga kelib, (mil. av. III-II asrlar) Konfutsiylik davlat mafkurasi darajasiga ko‘tarildi. Xan podshohlari Konfutsiy ta’limotini to‘liq qabul qilmagan bo‘lsalar-da, uning kuchini, jamiyatda egallab, ulgurgan mavqeini e’tirof qilgan holda undan davlat boshqaruvida foydalandilar. Konfutsiy o‘zi yashab ijod etgan joy Suyfuda vafot etgandan keyin uning qabri yaqinida bir ibodatxona qurdilar. Ibodatxonaga Konfutsiyning shogirdlari va yaqinlari tomonidan uning barcha tabarruk narsalari, unga taalluqli ashyolar - yozgan asarlari, musiqa asboblari, ro‘zg‘or anjomlari, aravasi va boshqa narsalar keltirib qo‘yildi. Vaqt o‘tishi bilan faylasufning nufuzi oshib, ta’limoti keng tarqalgani sari ushbu ibodatxona ham asta-sekin doimiy ziyoratgohga aylanib bordi. Suyfu yaqinida Konfutsiy shogirdlari va izdoshlari makon tutgan kattagina qishloq barpo bo‘ldi. Lu podshohligi hukmdorining o‘zi Suyfuga kelib Konfutsiy ibodatxonasida uning xotirasiga qurbonlik qildi. Ibodatxonaning ahamiyati oshgani sayin uning yer mulklari ham kengayib bordi. Bu joy oddiy mahalliy ibodatxona shaklidan Xan sulolasi davriga kelib butun mamlakat miqyosidagi muqaddas ziyoratgohga aylandi. Mil. av. 195 yilda birinchi Xan podshohi Lyu Ban shaxsan o‘zi Konfutsiy ibodatxonasida unga atab "tay-lyao" (Xitoyda eng oliy qurbonlik - qo‘y, ho‘kiz va cho‘chqa) uchtalik qurbonligi keltiradi. Mil.avvalgi 195 yildan boshlab Konfutsiy nomi Xitoyda ilohiylashtirildi va unga atab muntazam qoidalar asosida qurbonliklar qilinadigan bo‘ldi. Xan sulolasi davrida Konfutsiyga knyazlik unvoni berildi. X-XIII asrlarga kelib, Sun sulolasi davrida unga imperatorlik unvoni, otasiga esa knyazlik unvoni berildi. Keyinroq Yuan va Min sulolalari (XIII-XIV asrlar) davrida unga yana ham yuksakroq unvon – "Eng haqiqiy donishmand", "Millatlarning ulug‘ ustozi" unvonlariga sazovor bo‘ldi. Xitoy shaharlarida Konfutsiyga atab 1000 dan ortiq ibodatxonalar qurildi. Ilk davrlarda ibodatxonaning qurbonlik qilinadigan joyida oddiygina Konfutsiy nomi yozilgan lavha osilgan edi. Xitoyga buddaviylikning kirib kelishi oqibatida bu lavha
Ilmiybaza.uz 
 
o‘rnini Konfutsiyning haykali egalladi. Suyfudagi ibodatxonadan boshqa barcha 
ibodatxonalar bir xil shaklga ega edi. Unda Konfutsiy haykali yonida uning 
shogirdlaridan 86 tasining nomi yozilgan lavha yoki haykallari qo‘yilgan. Suyfudagi 
ibodatxonada ularning soni ko‘proq.  
Har oyda ikki marta 1 va 15 kunlarda Konfutsiy haykali oldida odatiy 
qurbonliklar, yilda ikki marta — bahorda va kuzda alohida tantanali marosimlar 
o‘tkazilar edi. Tantanaga kelgan imperator va ularning mulozimlari donishmand 
timsoli oldida turib unga "Sen buyuksan, ey mutlaq donishmand, sening fazilatlaring 
ko‘p, ta’limoting beqiyos, o‘tganlar orasida senga tengi yo‘q!" kabi maqtovlar va 
olqish so‘zlari bilan murojaat qilishgan.  
Konfutsiy nomi o‘rta asrlarda Xitoyda ilohiylashtirildi. Uning timsoli hattoki 
podshohlar boshidagi tojlardan o‘rin oldi.  
Daosizm - Eramizdan oldingi IV-III asrlarda Xitoyda paydo bo‘lgan yarim 
falsafiy, yarim diniy, sinkretik ta’limot. Uning tub goyasi moddiy olamdagi buyum 
va hodisalar turli-tumanligining mohiyatini ta’minlovchi, ularning mavjudlik sababi 
va manbaini tashkil etuvchi "dao" to‘g‘risidagi tasavvurlardan iborat. Eramizning II 
asriga kelib bu ta’limot asosida diniy qarashlar ham shakllangan va u daosizm 
nominn olgan. Bu din qadimgi dune faylasufi Dao Szi nomi bilan bog‘liq "Dao de 
szin" kitobidagi ta’limotga asoslangan. 
Daosizmda moddiy olam haqida sodda dialektika elementlari ham mavjud. U 
dunyodagi barcha buyum va hodisalar o‘zgarishda, xarakatda, ba’zi narsalar 
tiklansa, boshkalari so‘nadi, deb g‘oyat to‘g‘ri ta’lim beradi. 
Ammo kohinlar bu ta’limot asosiga diniy g‘oyalarni qo‘yib, g‘oyat ko‘p ruh va 
xudolarga ibodat qilishdan iborat diniy tizimni yaratdilar. Bu din kohinlari "daos" 
nomi bilan yuritilgan. Ular uchun rohiblik, darveshlik qilishdan tashqari, oila qurish 
ham man etilmagan. 
Shu tariqa daosizmda olamni boshqaruvchi uch xudolikdan iborat xudolar 
pantioni - qarorgohi (Shan di, Dao szi, Pan gu) paydo bo‘lgan. 
Daolik bir jihatdan shamanizm va folbinlik bilan bog‘liq edi, chunki qadimgi 
davolash uslublari falsafa, ayniqsa, dao falsafasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. 
Ilmiybaza.uz o‘rnini Konfutsiyning haykali egalladi. Suyfudagi ibodatxonadan boshqa barcha ibodatxonalar bir xil shaklga ega edi. Unda Konfutsiy haykali yonida uning shogirdlaridan 86 tasining nomi yozilgan lavha yoki haykallari qo‘yilgan. Suyfudagi ibodatxonada ularning soni ko‘proq. Har oyda ikki marta 1 va 15 kunlarda Konfutsiy haykali oldida odatiy qurbonliklar, yilda ikki marta — bahorda va kuzda alohida tantanali marosimlar o‘tkazilar edi. Tantanaga kelgan imperator va ularning mulozimlari donishmand timsoli oldida turib unga "Sen buyuksan, ey mutlaq donishmand, sening fazilatlaring ko‘p, ta’limoting beqiyos, o‘tganlar orasida senga tengi yo‘q!" kabi maqtovlar va olqish so‘zlari bilan murojaat qilishgan. Konfutsiy nomi o‘rta asrlarda Xitoyda ilohiylashtirildi. Uning timsoli hattoki podshohlar boshidagi tojlardan o‘rin oldi. Daosizm - Eramizdan oldingi IV-III asrlarda Xitoyda paydo bo‘lgan yarim falsafiy, yarim diniy, sinkretik ta’limot. Uning tub goyasi moddiy olamdagi buyum va hodisalar turli-tumanligining mohiyatini ta’minlovchi, ularning mavjudlik sababi va manbaini tashkil etuvchi "dao" to‘g‘risidagi tasavvurlardan iborat. Eramizning II asriga kelib bu ta’limot asosida diniy qarashlar ham shakllangan va u daosizm nominn olgan. Bu din qadimgi dune faylasufi Dao Szi nomi bilan bog‘liq "Dao de szin" kitobidagi ta’limotga asoslangan. Daosizmda moddiy olam haqida sodda dialektika elementlari ham mavjud. U dunyodagi barcha buyum va hodisalar o‘zgarishda, xarakatda, ba’zi narsalar tiklansa, boshkalari so‘nadi, deb g‘oyat to‘g‘ri ta’lim beradi. Ammo kohinlar bu ta’limot asosiga diniy g‘oyalarni qo‘yib, g‘oyat ko‘p ruh va xudolarga ibodat qilishdan iborat diniy tizimni yaratdilar. Bu din kohinlari "daos" nomi bilan yuritilgan. Ular uchun rohiblik, darveshlik qilishdan tashqari, oila qurish ham man etilmagan. Shu tariqa daosizmda olamni boshqaruvchi uch xudolikdan iborat xudolar pantioni - qarorgohi (Shan di, Dao szi, Pan gu) paydo bo‘lgan. Daolik bir jihatdan shamanizm va folbinlik bilan bog‘liq edi, chunki qadimgi davolash uslublari falsafa, ayniqsa, dao falsafasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan.