USLUBIYAT TURLARI
REJA:
1. Sintaktik uslubiyat .
2. Yozma va og‘zaki nutq me’yorlari haqida.
3. Leksik uslubiyat.
4. Fonetik uslubiyat.
5. Grammatik uslubiyat. Morfologik uslubiyat.
SINTAKTIK USLUBIYAT
Yozma va og‘zaki nutq me’yorlari haqida
Lug‘aviy, grammatik, uslubiy me’yorlar adabiy tilning h a m m a ko‘rinishlari uchun xarakterli,
imlo va tinish belgilarga oid me’yorlar adabiy tilning faqat yo z m a shakli uchun, to‘g‘ri talaffuz
me’yorlari esa faqat o g‘ z a k i nutq shakli uchun xosdir.
LEKSIK USLUBIYAT
1. Omonimlarning uslubiy xususiyatlari. Nutqda omonimlardan foydalangan holda
turli so‘z o‘yinlari hosil qilinadi: Qo‘lingdan kelgancha chiqar yaxshi ot, YAxshilik
qil, bolam, yomonlikni ot, Nasihatim yod qilib ol, farzandim, YOlg‘iz yursa chang
chiqarmas yaxshi ot. Bu o‘rinda ot omonim so‘zlari turlicha ma’nolarni ifodalayapti.
Omonim so‘zlardan foydalangan holda so‘z o‘yinlarini yaratish tajnis (jinos) san’ati
deyiladi. Badiiy adabiyotda shu badiiy san’at qo‘llanib yaratilgan to‘rt qator she’r esa
tuyuq deb ataladi.
2.Sinonimlarning uslubiy xususiyatlari. Sinonimlarni qo‘llashda hissiy-ta’siriy
bo‘yoq mavjudligi jihatidan farqlanadi: yuz, aft, bashara, bet, chehra, jamol, ruxsor,
diydor sinonimik qatoridagi yuz so‘zi ma’nosi betaraf so‘z bo‘lsa, bet, aft so‘zlari
salbiy bo‘yoqqa ega, bashara so‘zida esa salbiy bo‘yoq yanada kuchli, turq so‘zida
bashara so‘ziga nisbatan ham kuchliroqdir; chehra ijobiy bo‘yoqqa ega, jamol
so‘zida bu bo‘yoq yanada kuchli. SHuningdek, sinonimlarning ishlatilish doirasi
chegaralangan yoki chegaralanmagan bo‘lishi mumkin: keksa, qari, oqsoqol,
nuroniy, mo‘ysafid sinonimik qatoridagi qari so‘zining ishlatilish doirasi keng,
qolganlariniki esa chegaralangan. Sinonimlarni o‘rinsiz ishlatish oqibatida turli
uslubiy xatolar kelib chiqadi: Buldozer ko‘chamizda yiqilay deb turgan devorlarni
bir chekkaga surib yo‘l ochar edi gapida yiqilay so‘zi noo‘rin qo‘llangan, chunki bu
so‘z odamlarga nisbatan ishlatiladi; bu gapda devorga nisbatan qulamoq so‘zi
ishlatilishi kerak edi.
3. Antonimlarning uslubiy xususiyatlari. Antonimlardan to‘g‘ri foydalana olmaslik
ham uslubiy xatoliklarni keltirib chiqaradi: CHoyxona mudiri YUsufjon Nozimov
turmushning issiq-chuchugini totigan kishiga o‘xshaydi. Bu gapdagi issiq-
chuchugini juftligi o‘rnida achchiq-chuchugini juftligi ishlatilishi kerak edi.
Antonimlardan foydalangan holda yaratiladigan badiiy san’at tazod (antiteza) deb
ataladi.
4. Paronimlarning uslubiy xususiyatlari. Paronimlarni to‘g‘ri qo‘llamaslik
natijasida ham xatoliklar kelib chiqadi: CHanoqlardagi lo‘ppi ochilgan paxtalar
quyoshda yarqirab kumushdek toblanadi. Bu gapdagi toblanadi so‘zi o‘rnida
tovlanadi so‘zi ishlatilishi kerak edi.
5. Turli sabablarga ko‘ra qo‘llanishi chegaralangan so‘zlarning uslubiy
xususiyatlari. Bunday so‘zlarga eskirgan va yangi so‘zlar, sheva, kasb-hunarga oid
so‘zlar, atamalar, jargonlar kiradi. Nutqda bu kabi so‘zlar ham muhim uslubiy
vazifalar bajaradi. Arxaizmlardan badiiy yoki ommabop asarlarda nutqqa kinoya,
hajv ruhini kiritish uchun foydalanilsa, tarixiy so‘zlardan o‘tmish voqeligini
ifodalash maqsadida foydalaniladi. SHeva so‘zlari mahalliy ruhni ifodalashda
ishlatilsa, atamalar ilmiy va badiiy asarlarda fan-texnikaga oid tushunchalarni
ifodalash uchun ishlatiladi, jargonlar esa ma’lum toifaga mansub kishilar nutqini
berish uchun zarurdir.
Albatta, bu guruh so‘zlardan foydalanganda, chegaradan chiqmaslik lozim, aks
holda nutqda g‘alizlik paydo bo‘ladi:
1. Terilgan paxtani tashib turish uchun ko‘tarimchi ajratildi.
2. Buning ustiga tokarlik stanogining reztsoderjateli o‘rniga maxsus moslama
tayyorlanib unga grebenlarni tozalovchi frez o‘rnatildi. Birinchi gapda ko‘tarimchi
degan o‘rinsiz yasalgan yangi so‘z ishlatilgan bo‘lsa, ikkinchi gapda atamalar
me’yordan ortiq ishlatilgan.
Nutqda ibora, tasviriy ifoda va maqollar ham ma’lum uslubiy vazifa bajaradi.
Iboralardagi omonimlik, sinonimlik, antonimlik xususiyatlari, tasviriy ifodalardagi
balandparvozlik, maqollardagi mazmuniy ixchamlik katta uslubiy imkoniyatlar
yaratadi: Bir yoqadan bosh chiqarmoq iborasi badiiy nutqqa mansub bo‘lsa, bir jon,
bir tan bo‘lmoq iborasi umumnutqqa xosdir. YOzuvchi va shoirlarimiz ham ibora
va maqollar ijod qilishadi: O‘likning yog‘ini, tirikning tirnog‘ini eydi bu. (Abdulla
Qahhor) O‘qsiz soldat – qilichsiz qin. (Oybek)
6. Mubolag‘a (yoki giperbola) uslubiy vosita bo‘lib, ifodalangan tushunchaning
ko‘pirtirib, orttirilib tasvirlanishidir. Mubolag‘a xalq dostonlarida, ertaklarda,
aytishuv va loflarda faol ishlatiladi: To‘qson molning terisidan kavushi...
(“Alpomish” dostonidan)
7. Sifatlash (yoki epitet) narsa, shaxs, hodisalarning belgisini ifodalash vositasidir.
Bu vazifada tilimizdagi belgi bildiruvchi so‘z turkumlari (asosan, sifatlar)
qo‘llanadi: Zolim jallod, bilmaganim bildirgin... (“Kuntug‘mish” dostonidan)
FONETIK USLUBIYAT
1. Nutq tovushlarining uslubiy xususiyatlari
1) asir, devon kabi so‘zlardagi tovushlarning noto‘g‘ri (asr, divan kabi) talaffuz
qilinishi oqibatida nutqda tushunmovchilik yuzaga keladi.
2) –da, -va, -qa (yoki -q) kabi bo‘g‘inlardan keyin yana shunday tovushlar bilan
boshlanadigan so‘zlarni keltirish nutqiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi: So‘zlarning
gapda qo‘llanishi va vazifalari...
2. Urg‘uning uslubiy xususiyatlari
So‘z urg‘usining ko‘chishi shu so‘z ma’nosini o‘zgartirishi mumkin: yangи́
kiyim(sifat) - я́ngi damlandi (ravish). Gapda ohangning o‘zgarishi ham yangi uslubiy
mazmun paydo bo‘lishiga olib keladi: Siz ahmoq odam emassiz jumlasida ahmoq
so‘zidan keyin to‘xtam (pauza) qilinsa, fikr qaratilgan shaxsning ham ahmoq, ham
odam emasligi ifodalanishi mumkin: Siz ahmoq, odam emassiz.
GRAMMATIK USLUBIYAT. MORFOLOGIK USLUBIYAT
Ot turkumiga xos uslubiy xususiyatlar
1. Kelishik qo‘shimchalarining uslubiy xususiyatlari.
Kelishik qo‘shimchalari o‘zaro almashib qo‘llanishi mumkin:
1) –ni va –dan qo‘shimchalari almashib qo‘llanishi mumkin: Qani, oshdan (ni)
oling, mehmon.
2) –ni va –ga qo‘shimchalari almashib qo‘llanishi mumkin: Gapingizga (gapingizni)
tushunmadim.
3) –ni va –da qo‘shimchalari almashib qo‘llanishi mumkin: Dalani (da) aylandim.
4) –ning va –dan qo‘shimchalari almashib qo‘llanishi mumkin: kelganlarning biri –
kelganlardan biri.
5) kelishik qo‘shimchalari va ko‘makchilar almashib qo‘llanadi:
a) –ga qo‘shimchasi o‘rnida uchun ko‘makchisi qo‘llanadi: Ukamga oldim – Ukam
uchun oldim.
b) –da qo‘shimchasi o‘rnida bilan ko‘makchisi qo‘llanadi: Xatni qalamda yozdi –
Xatni qalam bilan yozdi.
v) –dan qo‘shimchasi o‘rnida orqali ko‘makchisi qo‘llanadi: Xabarni radiodan
eshitdik – Xabarni radio orqali eshitdik.
g) –ni qo‘shimchasi o‘rnida haqida ko‘makchisi qo‘llanadi: Akasi kelganini gapirdi
– Akasi kelgani haqida gapirdi.
2. Egalik qo‘shimchalarining uslubiy xususiyatlari.
1) otlarda qo‘llangan egalik qo‘shimchasi qaratqich kelishigi qo‘shimchasining
mavjudligini, qaratqich kelishigi qo‘shimchasi esa egalik qo‘shimchasining
mavjudligini ko‘rsatib turadi: maktab hovlisi, bizning maktab.
2) egalik (qarashlilik ma’nosi) –niki qo‘shimchasi yordamida ham ifodalanishi ham
mumkin, faqat bu qo‘shimcha shaxs-son ko‘rsatmaydi: Bizning maktab – maktab
bizniki.
3) qaratqichli birikmalarda shaxs almashib qo‘llanishi ham mumkin: Mening uyim
shu erda – Kaminaning uyi shu erda.
3. Ot yasovchi qo‘shimchalarning uslubiy xususiyatlari. Bu qo‘shimchalar orasida
o‘zaro sinonim bo‘lgan qo‘shimchalar ham uchraydi: adabiyotshunos – adabiyotchi,
mehnatkash – mehnatchi.
Sifat turkumiga xos uslubiy xususiyatlar
1. Sifatlardagi qiyosiy darajani yasovchi –roq qo‘shimchasi o‘rnida –mtir, -imtil, -
ish qo‘shimchalari qo‘llanishi mumkin: ko‘kroq – ko‘kish, qoraroq – qoramtir.
2. Sifat yasovchi qo‘shimchalar orasida sinonimlik hodisasi ko‘plab uchraydi:
aybdor – aybli, serg‘ayrat – g‘ayratli, chopqir – chopag‘on, beg‘ubor – g‘uborsiz,
bama’ni – ma’nili.
3. Bu qo‘shimchalar orasida antonimlik hodisasi ham uchraydi: suvli – suvsiz.
Olmosh turkumiga xos uslubiy xususiyatlar
1. U, bu, shu olmoshlari o‘rnida bir so‘zi (yoki bir xil so‘zlari) qo‘llanadi: Bir
(shunday) chamanki, atrofida bulbullar giryon. Bir xil (shunday) odamlar
tushunmaydi.
2. Men olmoshi o‘rnida kamina so‘zi, siz o‘rnida o‘zlari so‘zi qo‘llanadi: Bu ishda
kaminaning zarracha tajribasi yo‘q. Siz va’da bergan edingiz – O‘zlari va’da
bergan edilar.
3. Ilmiy ishlarda, rasmiy hujjatlarda, yig‘ilishlarda men olmoshining o‘rnida biz
olmoshi ishlatiladi: Bizning (mening) bu ilmiy ishimizda ko‘rsatish olmoshlarining
xususiyatlari haqida so‘z yuritiladi.
4. Hurmatni ifodalash uchun sen olmoshi o‘rnida siz olmoshi ishlatiladi. Siz bugun
kelasizmi? Aksincha hurmatsizlikni ifodalash uchun esa sen olmoshiga ko‘plik
qo‘shimchasi qo‘shiladi: Senlar buni tushunmaysanlar.
5. Ko‘rsatish olmoshlari ta’kidlash, ajratish ma’nolarini ifodalaydi: Kitob – bu dono
maslahatchi.
Fe’llarga xos uslubiy xususiyatlar
1. Shaxs-son qo‘shimchalarining sinonimiyasi:
1) fe’lning 2-shaxs birlik qo‘shimchasi o‘rnida 2-shaxs ko‘plik qo‘shimchasi
qo‘llanadi: Amaki, ertaga kelasizmi?
2) fe’lning 1-shaxs birlik qo‘shimchasi o‘rnida 2-shaxs birlik qo‘shimchasi
ishlatiladi: Tabiatning ishlariga hayron qolasan kishi.
3) 2-shaxs ko‘plik o‘rnida 1-shaxs ko‘plik qo‘shimchasi qo‘llanadi: Bolalar, bugun
diktant yozamiz.
4) 2-shaxs ko‘plik o‘rnida 3-shaxs birlik qo‘shimchasi ishlatiladi: U norozi ohangda
dedi: - SHunaqa ish bilan hazillashib bo‘ladimi?
2. Zamon qo‘shimchalarining sinonimiyasi:
1) hozirgi zamon davom fe’li o‘rnida hozirgi-kelasi zamon shakli qo‘lla-nadi: Butun
qishloq ular haqida gaplashishadi (gaplashishyapti).
2) kelasi zamon o‘rnida hozirgi zamon shakli qo‘llanadi: Ertaga terimga
tushyapmiz.
3) hozirgi zamon o‘rnida o‘tgan zamon shakli keladi: Qarasam, yugurib kelayotibdi.
3. Mayl qo‘shimchalari sinonimiyasi:
1) ijro maylidagi fe’l buyruq mayli o‘rnida keladi: Qani, ketdik, bolalar.
2) ijro mayli shart mayli o‘rnida keladi: Kelaman dedingmi, kelish kerak.
4. Nisbat qo‘shimchalari sinonimiyasi:
