Қутуриш
Қутуриш (гидрофобия) – иссиққонли ҳайвонарда учрайдиган,
нейротроп вирус қўзғатадиган, касалланган хайвоннинг сўлаги билан
мулоқот натижасида (тишлаши, тирнаши, сўлаклаши ва бошқа мулоқотлар)
юқадиган, марказий асаб тизимини чуқур шкастланиши билан кечадиган ва
бугунги кунда ўлим билан якун топадиган оғир зооантиропоноз, табиий
ўчоқли ўта хавфли юқумли касалликдир.
ТАРИХИ ВА ГЕОГРАФИК ТАРҚАЛИШИ. Қутуриш инсониятга
маълум бўлган энг қадимий юқумли касалликлардан бири ҳисобланади.
Демокрит, Ксенофонт, Аристотель, Гиппократ, Гален, Цельз, Абу Али ибн
Сино каби улуғ сиймолар бу касаллик тўғрисида жуда кўплаб фойдали
қўлёзмалар қолдирганлар.
Одамларда қутуриш касаллигини қутурган итлар тишлаши натижасида
келиб чиқишини биринчи марта эрамиздан тўрт аср муқаддам Аристотель
айтган.
Шарқнинг қадимий ҳакимлари 3000 йил олдин қутуриш касаллиги
билан итлар ва одамлар касалланиши тўғрисида ёзишган.
Одамларда қутуриш касаллигининг аломатларини дастлаб юнон
шифокори Корнелло Цельз ёритган ва касалликнинг асосий аломатларидан
бири, яъни сувдан қўрқиш аломатига асосланиб, касалликни гидрофобия
(сувдан қўрқиш) деб номлаган. Цельз одамга қутуриш касаллиги итдан
юқишини ёзиб қолдирган. У қутурган ит тишлаган жойга қиздирилган темир
босишни, Гален эса тишланган жойни соғлом тўқима чегарасигача кесиб
олиб ташлашни, римлик олимлардан бири қутурган ҳайвон тишлаган одамга,
шу қутурган ҳайвоннинг жигарини истеъмол қилишни тавсия этган.
Айрим халқларда қутурган ҳайвон тишлаган одамни заҳарли илонга
чақтиришган. Улар илон заҳари қутуриш касаллиги “заҳрини” сиқиб
чиқариш йўли билан бу касалликдан халос бўлиш мумкин деб ҳисоблашган.
Тиббиёт илмининг султони ибн Сино ўзининг «Тиб қонунлари»
асарида ҳайвонлар ва одамларда қутуриш касаллигининг кечиши, касаллик
аломатларини ҳамда даволаш усулларини баён қилган. Ибн Сино қутурган ит
қопган одамга денгиз қисқичбақасининг кўзини ичирилишини, шунингдек
касалда сувдан қўрқиш ҳолати пайдо бўлганидан кейин, уни қопган итнинг
жигари
ва
юрагини
ёки
сиртлоннинг
қовурилган
териси
билан
овқатлантирилиши фойдали эканлигини таъкидлаган.
Ўтмишда қутуришнинг олдини олиш ва қутурган одамни ҳаётини
сақлаб қолиш учун халқ табобатининг турли усулларидан фойдаланишган.
XIX асрнинг 80-йилларигача қутуриш касаллигининг олдини олиш
бўйича олиб борилган чора-тадбирлар кўр-кўрона, ҳеч бир илмий-амалий
асоссиз равишда амалга оширилган.
Қутуриш касаллигининг олдини олиш бўйича қилинаётган ишлар ва
уринишларни ҳеч бир нафи бўлмаётганлигига қарамасдан, улуғ француз
олими, тиниб-тинчимас инсон Луи Пастер ўзининг шогирдлари билан
қутуриш касаллигини ўрганишга астойдил киришган ва изланишларни
тинимсиз давом эттирган.
Пастер қутуриш касаллиги одамга қутурган ҳайвоннинг тишлаши
натижасида, унинг сўлаклари орқали юқса керак, касаллик тишланиш содир
бўлганидан сўнг, маълум муддатдан кейин рўёбга чиқади, шундай экан,
қутуриш касаллиги вируси қутурган ҳайвон сўлагида бўлиши керак деган
хулосага келган.
У
қутуриш
вируси
қутурган
ҳайвонлар
сўлагида
бўлиши
мумкинлигини ва улар касалликни юқишидан ҳимояланмаган бўлсада, бу
йўлда орқага қайтиш йўқ деб, тиним билмай изланган ва тажрибалар
ўтказган. Пастер “Мақсад сари олға” деган шиор билан кеча - кундуз
ишлаган ва ўз шогирдларини “марра яқин”лигига ишонтира олган.
Пастернинг айрим замондошлари “Қутуриш касаллиги вирусини
топаман деб Пастер бекорга уриняпти, у қилаётган ишларини, ўтказаётган
тажрибаларининг мутлақо фойдаси йўқ, у қари қайсар чол барибир ҳеч
нарсага эриша олмайди”, – деб уни устидан кулишган.
Тажрибалар ўтказиш учун соғлом ва қутурган итлар ҳамда қуёнлар,
уларни сақлаш учун эса жой (бино) ва овқатлантириш учун маблағ керак
бўлган. Харажатларни олим асосан ўз ҳисобидан қилган.
Пастер ва унинг ёрдамчилари қутуриш вируси балки қутурган ит
миясида бўлиши мумкин, деган фикрга келиб, қутуришдан ўлган ит мияси
тўқимасини майдалаб, ош тузининг кучсиз эритмасига аралаштириб соғлом
қуён миясига юборишган. Орадан 18 кун ўтиб, қуён қутуриш касаллигига
чалиниб ўлган. Пастер бу тажрибани бир неча бор такрорлаган ва ижобий
натижага эришган.
Пастер касаллик вируси қутурган ҳайвонларни мия тўқимасида
бўлишига ишонч ҳосил қилган. У “Қутуриш касаллиги вирусини тополмасак
ҳам, шу вирус сақлайдиган ашёни аниқладик-ку ахир” деб тажриба
натижаларидан мамнун бўлган.
Пастер ва унинг шогирдлари қуёнлардаги тажрибаларини давом
эттиришдан чарчашмаган. Улар 90-қуённинг мия тўқимасига тайёрланган
ашёни юборишган ва қуёнда қутуриш касаллиги 7 кундан кейин бошланган.
Бундан кейинги тажрибаларда эса қуёнлардаги касалликнинг инкубацион
даври қисқармаган ва 7 кунлигича қолган. Пастер бу вирусни маълум
маррада тўхтаган, яъни фикс вирус деб таърифлаган.
Вирус қуёндан қуёнга ўтказилганда (инъекция орқали), яъни пассаж
қилинганда, касалликнинг инкубацион даври қисқарган ва вирусни
ҳайвонларга юқиш хавфи пасайган.
Фикс вирус сақлаган қуён мияси қуруқ ҳаволи найсимон идишга
солинганда, вируснинг хавфлилик даражаси яна камайган.
Пастер бу ўтказган тажриба натижаларидан фойдаланиб, биринчи
бўлиб, қутуриш касаллигига қарши вакцина ишлаб чиқишга муваффақ
бўлган.
Пастер бу вакцинани, яъни тайёрланган вирусли ашёдан қуён мия
тўқимасига юбориб, шу тайёрланган мия тўқимасини натрий ишқори
ёрдамида қуритиш йўли билан олган. Бу вирус ҳайвонларда, жумладан
итларда касаллик қўзғатмаган, бироқ қутуришга қарши иммунитет ҳосил
қила олган.
Пастер ҳали қутуриш вируси кашф этилмасдан туриб, қутуришга
қарши вакцинани ишлаб чиққан. Пастер ўзининг бу оламшумул кашфиёти
билан минг-минглаб одамларни ўлим чангалидан, яъни бедаво қутуриш
касаллигидан сақлаб қолган бетакрор олимдир. Пастернинг бу кашфиёти ўша
замон тиббиётининг мисли кўрилмаган илмий жасорати деб баҳоланган.
Пастер ҳузурига 1885 йилнинг 6 июльида қутурган ит тишлашидан
жабрланган 3 нафар одамни олиб келишади (Федор Ван, Жозеф Майстер ва
унинг онаси). 9 ёшлик Жозеф Майстерни ит қўлидан ва оёғини 14 жойидан
тишлаган бўлади. Уни ит тишлаганидан 12 соат ўтгандан сўнг, шу тишлаган
жойлари қиздирилган темир ёрдамида куйдирилган бўлади. Пастер
ҳамкасбларининг эътирозларига ҳамда ўзининг иккиланишига қарамасдан,
вакцинани биринчи бор синашга жазм қилади ва қутуришга қарши эмлашни
Жозеф Майстерда амалга оширади. Қутуришга қарши эмланган Жозеф
Майстернинг ҳаёти сақланиб қолинади, у касалликка чалинмайди.
9 ёшли Жозеф Майстер қутуришга қарши вакцина ёрдамида қутуриш
касаллигидан сақланиб қолинган биринчи мижоз сифатида тарихда қолган.
Пастер вакцинаси ёрдамида қутуриш касаллигидан сақланган кейинги
одам француз ёш чўпон йигити Жан Батист Жюпил ҳисобланади.
У қутурган ит билан олишувда, итни ўлдириб, бир гуруҳ болаларни
итнинг ҳамласидан асраб қолади (ит тишлашидан ўзи ҳам жиддий
жабрланади). Бу қаҳрамонлиги учун Франция Фанлар Академияси Жюпилни
1000 франк пул билан мукофотлайди. Бундан ташқари, Париж шаҳри
аҳолиси кўрсатган қаҳрамонлиги учун Пастер институти лабораторияси
ҳовлисида Жюпилга ҳайкал ўрнатишади.
Шундан кейин Пастер яратган қутуришга қарши вакцинанинг довруғи
бутун дунё буйлаб тарқалади. 1885 йилнинг октябрида Пастер Франция
Фанлар Академиясида бу кашфиётини эълон қилади ва олиб борган ишлари
тўғрисида ахборот беради. Пастернинг маърузаси йиғилганларда жуда катта
таассурот қолдиради, унга қилган меҳнатларини самараси учун кўплаб
миннатдорчиликлар билдирилади.
Пастер лабораториясида дунёда биринчи бўлиб «Пастер станцияси»
ташкил этилади ва станцияга дунёнинг турли давлатларидан қутурган ит,
бўри, чиябўри ва бошқа ҳайвонлар томонидан тишланганлар қутуришга
қарши эмланиш учун кела бошлайдилар.
Россияда қутуришга қарши биринчи эмлаш Мечников ва Гамалеялар
томонидан амалга оширилади ва 1886 йилнинг 23 июньида Россиянинг
Одесса
шаҳрида
қутуришга
қарши
станция
ташкил
этилиб,
унга
И.И.Мечников раҳбар этиб тайинланади (бу дунёдаги иккинчи «Пастер
станцияси» эди). Кейинчалик, худди шунга ўхшаш станциялар ўша йилнинг
ўзидаёқ Самара, Петербург ва Москва шаҳарларида ҳам очилади.
Ўзбекистонда биринчи «Пастер станцияси» 1906 йилда Тошкент
шаҳрида ташкил этилган.
Шундай қилиб, дунёнинг қатор давлатларида қутуриш касаллигига
қарши махсус тиббий ёрдам кўрсатиш тизими ташкил этилади.
ЭТИОЛОГИЯСИ. Қутуриш касаллигини ўзида РНК сақлайдиган,
Rabdoviridae оиласига, Lussavirus авлодига мансуб бўлган нейротроп вирус
қўзғатади.
Бу вирусларнинг 2 хили (варианти) тафовут этилади: «кўча» ва
фиксирланган вируслар. Иккинчи хил вирус Пастер, Жамберлин ва Рулар
томонидан вирусни қуён миясининг қаттиқ пардасига юбориш (пассаж) йўли
билан олинган.
Бу
аттенуирланган
вируснинг
патогенлиги
кам,
сўлак
билан
ажралмайди ва ўзида Бабеш-Негри таначасини сақламайди (ишлаб
чиқмайди),
лекин
бу
хил
вирус
антигенлик,
иммуногенлик
ва
геммагглютинация қилиш хусусиятларига эга. Вируснинг айнан шу
хусусиятлари Луи Пастер томонидан қутуриш касаллигига қарши вакцинани
ишлаб чиқаришига асос бўлган.
Вируснинг «кўча» хили ҳайвонлар ўртасида циркуляция қилади. Бу
вирус сутэмизувчи ҳайвонлар ва одам учун ўта патоген ҳисобланади, вирус
уларнинг сўлаклари билан ташқи муҳитга чиқади.
1887 йилда Руминиялик олим В.Бабеш ва 1903 йилда италиялик олим
А.Негри қутуришдан ўлган ҳайвонлар бош миясининг аммон шохи деб
аталувчи қисмидаги ҳужайраларда доғга ўхшаш овал шаклидаги тузилмалар
борлигини аниқлаган («Бабеш-Негри таначаси»). Кейинчалик эса бошқа
олимлар ана ўша «доғ»лар қутуриш вируси таъсирида пайдо бўлишини
исботлаганлар. 1903 йилнинг ўзида П.Ремленже томонидан қутуриш
касаллигининг вирус табиатли касаллик эканлигини исботлаган.
Қутуриш касаллигининг вируси ўқсимон шаклга эга бўлиб, ўлчами
80-160 нм ни ташкил этади. Вирус ўзида 2 хил антиген сақлайди (S ва V
антигенлари).
Вируснинг
S-антигени,
комплементбириктирувчи
ва
преципитация қилувчи антителоларни, V-антиген эса (юзаки) нейтрализация
қилувчи антитело ишлаб чиқишига ва иммунитет шаклланишига ёрдам
беради.
Вируслар ташқи муҳитга ва дезинфекцияловчи моддаларга унча
чидамли эмас, қайнатилганда, хлораминнинг 2-3 фоиз, лизолнинг 1-2 фоиз,
формалиннинг 1-5 фоизли эритмалари таъсирида вирус бир зумда ҳалок
бўлади.
Глицеринга солинган мия тўқимасидаги вируслар бир неча ҳафта,
совутгичда эса бир неча йилгача тирик сақланганлиги исботланган.
ЭПИЗООТОЛОГИЯСИ ВА ЭПИДЕМИОЛОГИЯСИ.
Қутуриш
касаллиги зооноз юқумли касалликдир. Иссиқ қонли ҳайвонларнинг барчаси
қутуриш касаллиги билан касалланади.
Қутуриш 2 хил турда (типда) учрайди, биринчисида, яъни қутуришнинг
табиий турида касалликнинг резервуар ва манбалари ёввойи ҳайвонлар
ҳисобланса (бўри, чиябўри, тулки, енотсимон итлар, барсук, мангуст,
кўршапалак ва ҳ.), қутуришнинг иккинчи антропургик («шаҳар») турида эса
касаллик манбалари уй ҳайвонларидан ит ва мушуклар ҳамда айрим қишлоқ
хўжалик ҳайвонлари ҳисобланади, улар сунъий, иккиламчи, шаҳар, урбаник
ўчоқларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади.
Қутуришнинг эпизоотик жараёнида маълум даврийлик мавжуд (ҳар 2-3
йилда) бу даврийлик бевосита ёввойи ҳайвонларнинг биологик циклига
боғлиқ бўлади (ҳайвонлар ўртасидаги мулоқотнинг куз ва қиш фаслларида
ошиши, ёш ҳайвонларнинг оиласидан ажралиб чиқиши ва овқатланадиган
жойининг ўзгартириши, қиш ва баҳорда ҳайвонларнинг қўшилиш даврида).
Қутуришнинг табиий ўчоқлари Ер куррасининг антирактидадан
ташқари барча ҳудудларида турли хил ҳайвонлар томонидан сақланади.
Масалан, Европа қитъасида қутуриш вирусининг асосий резервуари
(манбаи) қизил тулки, Ўрта Шарқда бўри, Шимолий Африкада чиябўри,
Жанубий Африкада мангуст, Шимолий Америкада койот, енот, Жанубий ва
Марказий Америкада хашаротхўрлар ва кўршапалаклар ҳисобланади.
Қутуриш касаллиги Осиё давлатларида юқори кўрсаткичларда, Африка
ва Шимолий Америкада эса энг паст кўрсаткичларда қайд этилади.
Вирус қутуришга чалинган ҳайвонларнинг сўлаги билан ажралади.
Вирус касалликнинг инкубацион даврининг охирги 10 кунида ва бутун
касаллик даври мобайнида ажралади ҳамда тишлаш, сўлаклаш натижасида
касаллик соғлом ҳайвонларга тери ва шиллиқ қаватлар орқали юқади.
Америка давлатларидаги кўршапалакларда бир неча ой давомида
қутуриш вирусининг ташувчилиги кузатилади, уларда касаллик аломатлари
қайд этилмайди.
Қутуриш касаллигининг одамдан-одамга юқиши исботланмаган.
Ҳайвонларда қутуриш касаллиги тарқоқ (спорадик) ҳолатда учрайди,
касалликнинг гуруҳли ҳолатлари камдан-кам қайд этилади, эпидемияси эса
кузатилмайди.
Одамлардаги
қутуриш
касаллигининг
кўрсаткичи
қутуриш
касаллигининг эпизоотологик ҳолатига бевосита боғлиқ.
Одамлар
учун
қутуриш
касаллигининг
манбаи
бўлиб
ёввойи
ҳайвонлардан бўри, чиябўри, тулки, енотсимон итлар, барсук, мангуст,
кўршапалак ва бошқалар ҳамда уй ҳайвонларидан асосан, ит, мушуклар
ҳисобланади.
Республикамиз шароитида одамлар учун қутуриш касаллигининг
манбаи 90 фоиздан ортиғи итлар ҳисобланади.
Одамга касаллик қутуриш касаллигига чалинган ҳайвонларнинг (ит,
мушук ва ҳ.) тишлаши (90 фоизга яқин) ва сўлаклаши (10 фоиз) натижасида,
камдан кам ҳолларда эса тирнаши натижасида юқади, юқиш механизми-
мулоқот (тери, шиллиқ қават) орқали амалга ошади.
Касаллик одамга камдан-кам ҳолларда вирус билан зарарланган ҳайвон
териси ва аспирацион йўл билан (кўршапалак жойлашган ғорларда) юқиши
мумкин. Вирус билан зарарланган сўлак касалликнинг асосий ва етакчи
омили ҳисобланади.
Касалликнинг келиб чиқишида вируснинг одам организмининг қайси
қисмидан кириши муҳим ўрин тутади ва касаллик жараёнининг келиб
чиқишининг салмоғи айнан шунга боғлиқ бўлади.
Қутуриш касаллигига чалинган ҳайвон, агар одамнинг юз қисмидан
тишлаган бўлса, 90 фоиз ҳолларда, агар қўл панжаларини тишлаган бўлса 63
фоиз ҳолларда, оёқ-қўлларнинг бошқа қисмларидан тишлаган бўлса 23 фоиз
ҳолларда касаллик келиб чиқади (В.И.Покровский, Б.Л.Черкасский, 1993).
Б.Л.Черкасскийнинг маълумотларига кўра, қутуриш касаллигининг 30
фоизга яқини қутуришнинг табиий ўчоқларида, 70 фоизга яқини эса
антропургик ўчоқларда қайд этилган.
Одамлар ўртасида касалликка берилувчанлик юқори. Касалликнинг
асосий салмоғи 20-29 ёшликларга тўғри келади (50 фоиз), 4-14 ёшликлар
касалликнинг 25 фоизини ташкил этади, ёввойи ва дайди ҳайвонлар билан
мулоқот чекланганлиги сабабли 4 ёшгача бўлган болалар қутуриш
касаллигига деярли чалинмайди.
Касалликнинг 75 фоизига яқини қишлоқлардаги эркак жинсига тўғри
келади, чунки қишлоқдаги фаол ёшдаги эркаклар уй ҳайвонлари (ит, мушук),
шунингдек, ёввойи ҳайвонлар билан (ит парвариши билан шуғулланиш,
ёввойи ҳайвонларни овлаш ва ҳоказо) кўпроқ мулоқотда бўладилар. Қутуриш
касаллигида сезиларли мавсумийлик кузатилмайди.
Одамлар ўртасидаги қутуриш касаллигининг кўрсаткичи ҳайвонлар
ўртасидаги қайд этилаётган касалликка ва одамларда содир бўлаётган
тишланишлар сонига бевосита боғлиқ бўлади.
ПАТОГЕНЕЗИ. Қутуриш нейроинфекцион касаллик бўлиб, сўлак-
неврал йўл билан ўтади.
Вирус одам организмига қутуриш касаллигига чалинган ҳайвоннинг
тишлаши ва сўлаклаши натижасида, жароҳатланган жойдан (тери ва шиллиқ
қаватлар) киради. Ҳайвон сўлагидаги вируслар нерв толалари бўйлаб бош ва
орқа мияга етиб боради ва у ерда кўпайиб, нерв ҳужайраларини шикастлайди
ҳамда нерв тўқималаридаги чуқур ўзгаришлар юз беришига сабаб бўлади.
Беморда дастлаб рефлектор қўзғалиш содир бўлади, сўнгра эса паралич
жараёни ривожланади.
Вирус марказий нерв системаси тўқималарида кўпайиб, сўнгра нерв
толалари бўйлаб ҳаракат қилади ва ички аъзоларга, жумладан сўлак
безларига ўтади. Шу сабабли бемордан сўлак жуда кўп микдорда ажралади.
КЛИНИКАСИ. Одамларда қайд этиладиган қутуриш касаллигининг
инкубацион даври 7 кундан 1 йилгача, хатто ундан ҳам кўпрок давом этиши
мумкин (М.А.Селимов,1976). Айрим олимлар қутуриш касаллигидаги ўртача
инкубацион даврни 10-14 кун деб ҳисобласа, бошқалари бу даврни 30-90 кун
деб эътироф этишади. Бу даврнинг қисқа ёки узоқ давом этиши вируснинг
патогенлигига, макроорганизмнинг реактивлигига, тишлаган қутурган
ҳайвоннинг
турига,
жароҳатнинг
қаерда
жойлашганлигига,
катта-
кичиклигига ва чуқур-юзакилигига боғлиқ бўлади. Болаларда инкубацион
давр қисқароқ бўлади.
Жароҳат бош ва юзда бўлса, касалликнинг инкубацион даври
қисқаради.
Қутуриш клиникасининг кечишига қараб, уч даврга бўлинади:
бошланғич, қўзғалиш ва фалаж даврлари.
Касалликнинг бошланғич даври 1-3 кун давом этади. Тишланган жой
қичийди, тортишиб оғрийди, битган жароҳат ва чандиқ такроран
яллиғланади. Бемор тушкунликка тушади, одамлар билан мулоқотдан
қочади, уйқуси бузилиб, иштаҳаси бўғилади, унда қўрқув хисси пайдо
бўлади, кайфияти ўзгариб туради, атрофга лоқайд бўлади. Беморнинг тана
ҳарорати субфебрил бўлади, эшитиш ва кўриш қўзғатувчиларига нисбатан
сезгирлик ошади.
Касаллик бошлангандан 2-3 кун ўтгач, беморда қўзғалиш, яъни
касалликнинг авж олиш даври бошланади. Беморнинг тана ҳарорати
кўтарилади, қон томирларининг уриши тезлашади, сувни кўрганда, ҳаттоки
сув тўғрисида эшитганда ютиш мускуллари тортишиб, қисқариб, қаттиқ
оғрийди, яъни беморда гидрофобия аломати пайдо бўлади. Шундан кейин
беморда ҳаводан қўрқиш (аэрофобия) аломати қўшилади. Ҳавони ҳаракати
ёки беморни бирор бир нарса билан елпиганда (сочиқ, қоғоз ва ҳ.), бемор
бўғилади, талвасага тушади. Хуруж ёруғликдан (фотофобия), баланд овоз ва
шовқиндан ҳам (акустофобия) вужудга келади.
Беморнинг ҳарорати +38ºС гача кўтарилади, овози бўғилади, бадани
терлаб, сўлаги оқади, ҳиқичоқ тутади, кўз қорачиғи кенгаяди, оёқ-қўллари
оғрийди. Кўзлари бир нарсадан қўрққандек кўринади. Томирнинг тез-тез
уриши давом этади (тахикардия), нафас олиш юзаки ва тартибсиз бўлади,
вақти-вақти билан бемор чуқур нафас олади. Мускуллари тортишиб
талвасаланиш нафас ва ютиш мускулларидан бошланиб, кейин барча
мускулларга тарқалади.
Беморнинг уйқуси бузилади, ўз-ўзини тишлайди. Эс-ҳуши кирди-чиқди
бўлиб қолади, кейинчалик беморнинг кўзига йўқ нарсалар кўринади (
галлюцинация), у алахсирайди.
Бу давр 2-3 кундан 5-6 кунгача давом этиши мумкин. Қўзғалиш даври
одатда 2-3 кун давом этади. Касалликдаги ёрқин гидрофобия, аэрофобия,
фотофобия, акустофобия аломатлари бошқа касалликларда учрамайди ва бу
аломатлар муҳим ташхисий аҳамиятга эга.
Касалликнинг
учинчи,
яъни
фалаж
даврида
сувдан,
ҳаводан,
шовқиндан ва ёруғликдан қўрқиш аломатлари анча камайиб, бемор
тинчланади, суюқлик ича бошлайди, овқатлангиси келади. Лекин тана
ҳарорати юқори бўлиб қолаверади, сўзларни аниқ ва тиниқ айта олмайди.
Шундан кейин оёқлар фалажи бошланади (параплегия). Орадан 15-20 соат
вақт ўтгач, тананинг бошқа мускуллари ҳам фалаж бўла бошлайди.
Бемордан кўп сўлак оқиши давом этади, тана ҳарорати яна кўтарилади.
Шу ҳолатлар давом этиб, бемор юрак-томир фаолияти етишмаслиги ёки
нафас марказининг фалажи оқибатида ўлади. Бугунги кунда қутуриш
касаллиги 100 фоиз ўлим билан тугайди, бу касалликда ўлим муқаррар.
Машхур рус ёзувчиси А.П.Чехов қутуриш касаллигига мубтало бўлган
неварасини кузатиб, уни жуда қийналиб жон берганини кўриб, ундан
ниҳоятда таъсирланиб, “бир ҳафтача ўзимга келолмадим, итлардан ҳам
итбоқарлардан ҳам кўнглим қолиб кетди” деган сўзларни ўз эсдаликларида
ёзиб қолдирган.
Қутуриш касаллигида қийноқли ўлим қайд этилади. Бу тўғрида машҳур
рус олими Д.Сомойлович қуйидагича фикр билдирган: “Инсоният дунёга
келибдики, қанчадан-қанча касалликларни бошидан кечирган, аммо қутуриш
касаллигига чалинган бемор аҳволини кўришдек қўрқинчли ва даҳшатлироқ
ҳолат бўлмаса керак.”
Ҳақиқатан ҳам, қутуриш касаллиги билан ҳайвон касалланадими, одам
касалланадими, якуни аниқ – даҳшатли ўлим. Шу боис ҳам биз касални
даволашни эмас, бу касалликда ўлим ҳақ, биз бу даҳшатли ва ўта хавфли
юқумли касалликнинг олдини олишни ўйлашимиз ва барчамиз касалликдан
сақланишни, яъни ўзимизни ва бошқаларни ҳайвонлар тишлашига йўл
қўймаслик чораларини кўриш билан шуғулланишимиз керак.
Қутуриш касаллиги турли ҳайвонларда турлича кечади ва касаллик
кечишининг ўзига хос хусусиятлари бор. Итларда касалликнинг инкубацион
даври 2-8 ҳафта давом этади, баъзида бу давр 8 ойгача чўзилиш ҳам мумкин.
Касалликнинг биринчи кунлари ит эгасига итоат қилмайди, уни чақирганига
келмайди, яширинишга ҳаракат қилади, кейинроқ еб бўлмайдиган, дуч
келган нарсаларни (тош, дарахт, латта ва ҳ.) ғажийди ва ютади. Итнинг нафас
олиши тезлашади, кўз қорачиқлари кенгаяди, оғзидан жуда кўп сўлак оқади,
хуриши ўзгаради, бўғиқ бўлади.
Касалликнинг иккинчи, яъни қўзғалиш даври 2-3 кундан сўнг
бошланади ва бу давр 2-4 кун давом этади.
Ит эгасини танимайди, унга умуман бўйсунмайди, хурмай қўяди,
товуши бўғилиб, чиқмай қолади, қусади. Тўғри йўналишда чопиб кетади ва
дуч келган нарсага ўзини ташлайди, тишлайди.
Ит шундай ҳолатда бир кунда 50 км гача масофа босиши мумкин.
Шундан кейин оёқларида паралич бошланади. Ит ҳаракат қилганида, фақат
олдинги оёқларига таянади. 5-6 кундан кейин ит ўлади.
Қутуришга чалинган ит сўлаги билан вирусни яширин даврнинг охирги
10 кунида ва бутун касаллик даврида кўп миқдорда ташқи муҳитга чиқаради.
Мушукларда қутуриш касаллиги тўсатдан қўзғалиш билан бошланади,
мушук жуда тажовузкор ва ҳужумкор бўлиб қолади, одамларга, бошқа
ҳайвонларга ташланиб тишлайди ва тирнайди, кейин унда паралич
бошланиб, касаллигининг 2-4 кунлари ўлади.
Ёввойи ҳайвонларда ҳам (бўри, чия бўри, тулки ва ҳ.) қутуриш
касаллиги жуда шиддатли кечади, касаллик уларда қўзғалиш билан
бошланади. Улар одамдан умуман қўрқмайди, тўғри келган ҳайвонларга,
одамга ҳужум қилади. Тишлаб, ғажиб кетаверади. Масалан, қутурган бўри
соатига 80 км масофани босиши мумкин, йўл-йўлакай улар дуч келган
одамларни, ҳайвонларни тишлайди, кўп жароҳат етказади. Уларда ҳам фалаж
бошланиб, касаллигининг 5-6 кунлари ўлади.
Ҳайвонларда қутуриш касаллиги бошланганда, уларни эрта изоляция
қилиш ҳайвонлар ва одамлар ўртасида касалликнинг тарқалиб кетмаслигини
таъминлайдиган энг муҳим тадбирдир.
ТАШХИСОТИ.
Касалликка
бемордан
олинган
эпидемиологик
анамнез натижаларига (ҳайвон тишлагани, тирнагани ёки жароҳатланган
жойига сўлаги теккани, тишлаган ҳайвоннинг ўлгани) ҳамда касалликнинг
ўзига хос клиник аломатларига (гидрофобия, аэрофобия, фотофобия,
акустофобия, сўлак оқиши, безовта бўлиш) қараб, ташхис қўйилади.
Бемордан эпидемиологик анамнез йиғилганда, охирги бир йил
давомида содир бўлган тишланишлар суриштирилиши лозим, беморга
эпидемиологик анамнезни нечоғлик аҳамиятлилигини тушинтириб, ундан
қайта-қайта «тишланганлиги» бўйича маълумотларни олишга ҳаракат қилиш
керак, акс ҳолда кўзланган мақсадга эришиш қийин бўлади.
Касалликнинг бошқа юқумли касалликларда учрамайдиган ўзига хос
белгиларини (сувдан, ҳаводан, товушдан ва ёруғликдан қўрқиш) беморда
сунъий қўзғатиш (имитация) натижасида ҳам руёбга чиқариш мумкин.
Қутуришдан ўлган одам миясининг аммон шохи деб аталувчи қисми ва
узунчоқ мияси лаборатория усулида текширилганда, уларда Бабеш-Негри
таначалари (доғлари) аниқланади (80-85 фоизида).
Тишлаган ҳайвон ўлганидан кейин, унинг боши олиниб, мия тўқимаси
ветеринария лабораториясида вирусологик текширувидан ўтказилади ва
олинган мусбат натижадан касалликка ретроспектив якуний ташхис қўйишда
фойдаланилади.
Касаллик ташхисотида биологик усул ҳам қўлланилади, бунда қутуриш
касаллигидан ўлган одам ёки ҳайвон миясидан тайёрланган эмульсия
қуённинг миясига юборилади ва кейин текширилади.
Ўлган одам ёки ҳайвоннинг мия тўқимаси гистологик усулда
текширилганда,
улардан
Бабеш-Негри
таначасини
аниқланиши,
касалликнинг лаборатория ташхисотида ҳал қилувчи аҳамиятга эга.
Қутуриш касаллигига гумон қилиниб, ўлган одамдан патологик
материал олиш ва лабораторияга юбориш тартиби қуйидагича:
Қутуриш
касаллигига
гумон
қилинган
бемордан
лаборатория
текшируви учун ҳеч қандай намуналар олинмайди. Қутуриш касаллигига
гумон қилиниб, ўлганлардан бош мия бўлакчалари: мия яримшари пўстлоғи,
мияча, узунчоқ мия ва аммонов шохчаси асептика қоидаларига риоя қилган
ҳолда олинади.
Қутуриш
касаллиги
вирусининг
мия
тўқимасида
бир
текис
тарқалмаслигини инобатга олиб, лаборатория текшируви учун бош миянинг
ҳар бир қисмидан 1,1х1,5х2,0 см ўлчамдаги 0,3 граммдан кам бўлмаган
бўлакчалар олиниб, 200 см3 ҳажмдаги стерил 1 та шиша идишга солинади.
Глицериннинг 0,9% физиологик эритмадаги 50%ли стерил эритмаси
консервант сифатида ишлатилади (материал консервантга 1:10 нисбатда
олинади).
Консервант сифатида формалин ишлатиш ман этилади.
Материал солинган идиш оғзи резинка ёки шиша қопқоқда маҳкам
беркитилади, пеналга солиниб муҳрланади ва металл биксга жойлаштирилиб
яна муҳрланади. Ашё фақат консервант солинган идишга олиниши керак.
Ўлганларни
патанатомик
ёриб
кўрилаётганда
ўта
хавфли
юқумли
касалликлар бўлими мутахассисининг иштирок этиши шарт.
Патологик
ашё
олинган
куни
Республика
ДСЭНМ
ЎХЮК
лабораториясига юборилиши керак. Патологик ашёни олинган куни
юборишнинг иложи бўлмаганда, 2-куни юбориш мумкин. Бундай ҳолларда
материал қаерда, қандай шароитда ва ким жавобгарлигида сақланганлиги
тўғрисида маълумот йўлланмада кўрсатилиши лозим. Материал -4-20оСгача
музлатилади, кейин термосумкага музли элементлар ўртасига солинади ва
йўлланма тўлдирилиб, тиббиёт ходими ҳамроҳлигида юборилади.
Патологик ашё биотажриба усулида оқ сичқонларда текширилади.
Тажриба жараёнида 10-кундан бошлаб 1 ой муддат давомида нобуд бўлган
сичқонларни бош мияларидан тайёрланган препаратлар люминесцент
микроскопда текширилади ва натижаси маълум қилинади.
ҚИЁСИЙ
ТАШХИСОТИ.
Қутуриш
касаллигида,
айниқса
касалликнинг
қўзғалиш
даврида
ўзига
хос
клиник
аломатларнинг
мавжудлиги (гидрофобия, аэрофобия, фотофобия, акустофобия, сўлак оқиши,
безовта бўлиш) ҳамда беморнинг эпидемиологик анамнезида ҳайвонлар
тишлаганлиги (сўлаги теккани, тирнаганлиги) тўғрисидаги маълумотларни
борлиги,
касалликка
клиник-эпидемиологик
ташхис
қўйишда
унча
қийинчилик туғдирмайди.
Касалликнинг
бошланғич
даврида,
уни
қоқшол,
атропиндан
заҳарланиш, полиомиелит ва нерв тизимига хос бошқа айрим касалликлардан
фарқлаш керак бўлади.
Қоқшолда
касаллик
белгилари
аста-секин
ривожланади,
мушакларнинг тетанус ҳолда тортилиши ва қисқариши, сардоник кулиш,
тризм қайд этилади.
Беморнинг эс-ҳуши сақланади, галлюцинациялар кузатилмайди.
Беморнинг эпиданамнезида ҳайвонлар томонидан тишланмаганлиги,
баданига мих ёки бошқа ўткир жисм кирганлиги (суқилганлиги),
кесилганлиги ва бошқа тери ва шиллиқ қаватнинг бутунлигини бузилиши
билан кечадиган ҳолатлар бўлади.
Атропин билан заҳарланишда, беморнинг оғзи-томоғи қурийди,
ютиниши қийинлашади, гапиришлари ўзгаради, диплопия, ёругрикдан
қўрқиш пайдо бўлади, яқиндан ёмон кўрадиган бўлади, кўз қорачиғи
кенгаяди ва унга ёруғлик таъсир қилмай қўяди. Бемор безовта бўлади, кўзига
ҳар хил нарсалар кўринади (галлюцинация), тутқаноқ тутади, кейинчалик
ҳушини йўқотиб, кома ҳолатига тушади.
Қутуришдан фарқли ўларок атропиндан заҳарланишда, беморга
кўрсатилган тиббий ёрдам (ошқозонни ювиш, дори-дармонлар кабул қилиш)
ўз самарасини беради.
Қутуришга гумон қилинган беморни кўришда тайинланган врачлар
консилиуми таркибида невропатолог, рабиолог, эпидемиолог бўлиши шарт.
Бемордан олинган эпиданамнез, касалликда ўзига хос клиник
аломатларнинг мавжудлиги ва унинг кечиши, шунингдек ўтказилган
лаборатория текшириш натижалари ҳамда ҳудуддаги эпизоотологик ҳолат
қутуриш касаллигининг қиёсий ташхисотида муҳим ўрин тутади.
ДАВОЛАШ УСУЛЛАРИ. Гидрофобияни махсус ва дори-дармонлар
билан даволаш усуллари тажриба босқичида турибди. Бугунгача бу
касалликка чалинган бирорта ҳам одам ёки ҳайвон даволаниб, тузалиб
кетганлиги бўйича асосли маълумотлар йўқ.
Гидрофобияда даволаш симптоматик олиб борилади ва қуйидаги тартибда
амалга оширилиши тавсия этилади:
- беморни ташқи таъсир қилувчи омиллардан, айниқса шовқиндан,
шамолдан, ёруғликдан асраш лозим. бемор тинч, иссиқ ва
қоронғилаштирилган палатага ётқизилиши керак. палатада, ортиқча
буюмлар бўлмаслиги керак, чунки «қўзғалиш хуружи» рўй берганда,
у қўлига тушган буюмни у томондан бу томонга отиб, тартибсизлик
қилиши мумкин;
- безовталик, қўрқувни, гидрофобия хуружларини ва шу билан пайдо
бўлган оғриқларга қарши беморга антиспазмолитик, наркотик ва
ухлатадиган дорилар тавсия этилади;
- юрак-томир тизимини қўллаб-қувватлаш ва озиқлантириш мақсадида
камфора, глюкоза каби дори воситалари вена ичига юборилади, қон,
плазма, қон ўрнини босадиганлар, шунингдек, изотоник эритмалар,
диуретик ва бошқа дори-дармонлар тайинланади;
- ўпка фаолиятини яхшилаш ва гипоксиянинг олдини олиш мақсадида
трахеостомия қилинади ва сунъий нафас бериш аппаратига уланади.
ПРОФИЛАКТИКАСИ. Қутуриш касаллиги зооноз юқумли касаллик
ҳисобланганлиги сабабли, бу касалликка қарши асосий чора-тадбирлар
ветеринария-коммунал йўналишида олиб борилиб, касаллик манбаларининг
йўқотилишига қаратилиши керак.
Республикамизда қутуриш касаллигининг асосий ва етакчи манбаи
қутуриш касаллигига чалинган итлар ҳисобланади (90%). Шу боис одамларда
қутуриш касаллигининг олдини олиш чора-тадбирлари аввало итлар
ўртасида қутуриш касаллигининг олдини олишга, касаллик манбаларининг
йўқотилишига қаратилмоғи керак.
Дайди
ит
ва
мушукларни
пайдо
бўлишига
йўл
қўймаслик,
мавжудларини йўқотиш, хонаки ит ва мушукларни ўз вақтида ҳисобга олиш,
уларни доимий ветеринария кўригидан ўтказиб туриш ва қутуриш
касаллигига қарши эмлаш, бу касалликнинг одамлар ўртасида олдини
олишда асосий ва самарали профилактик чора-тадбирлардан ҳисобланади.
Ҳайвонлар тишлашидан жабрланган одамларнинг ўз вақтида тиббий
ёрдамга мурожаат этиши ва тегишли антирабик эмлашга жалб этилиши
касалликнинг профилактикасида мухим аҳамиятга эга. Кўп йиллик
эпизоотологик ва эпидемиологик таҳлилларга қараганда, одамлар ўртача 80-
85 фоиз ҳолатда хонаки ҳайвонларни (ит, мушук) сақлаш қоидаларини
бузиши натижасида, уларнинг тишлашларидан жабрланадилар.
Республикамизда қутуриш касаллигига чалинганларнинг салкам 50
фоизи антирабик ёрдамга мурожаат этмаганлиги ҳам айнан шу ҳолатдан
дарак беради. Ҳар йили Республикамиз бўйича ҳайвон тишлашидан
жабрланганларни қутуришга қарши эмлаш учун (антирабик вакцина,
антирабик иммуноглобулин) жуда катта маблағ сарфланади.
Шунингдек, фуқаролар ҳайвон (ит) тишлаши натижасида ҳам
жисмоний, ҳам моддий, ҳам маънавий зарар кўради, энг даҳшатлиси, уларда
бунинг натижасида 100 фоиз ўлим муқаррар бўлган қутуриш касаллигининг
юқиш хавфи туғилади. Шуларга қарамасдан, Республикамизда ит эгаларига
нисбатан таъсирчан ва самарали чора кўриш тадбирлари ишлаб чиқилмаган.
Бугунги кунда Республикамизда қутуриш касаллигининг олдини олиш
бўйича махсус Санитария-ветеринария қонунини ишлаб чиқиб, жорий
этмасдан туриб, бу касалликнинг ҳайвонлар ва одамлар ўртасида олдини
олишга, яъни эпизоотолого-эпидемиологик барқарорликка эришиб бўлмайди.
Тузувчилар: Ҳ.Б.Сапаров, Н.З.Қаршиева
