Uy xo‘jaliklari moliyasi (Uy xo‘jaliklari daromadlarining tarkibi) Reja: 1. Uy xo‘jaligining mohiyati va jamiyat hayotida tutgan o‘rni. Oila byudjeti. 2. Uy xo‘jaliklari daromadlarining tarkibi. Uy xo‘jaliklari harajatlarining tarkibi. 3. Minimal iste’mol byudjetlari miqdorini belgilashda davlat kafolati. Aholi daromadlarini indeksatsiyalash. Uy-xo‘jaliklari moliyasi har bir davlat moliya tizimining ajralmas tarkibiy qismi (elementi) hisoblanadi. Bozor munosabatlari tizimida uy xo‘jaliklarining moliyaviy ahamiyati uning iqtisodiy jihatdan nimaga mo‘ljallanganligi bilan belgilanadi. Bir tomondan, uy xo‘jaliklari ishlab chiqarish omillarining (mehnat, yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va boshqalarning) xususiy egalari hisoblanadi va xuddi shu asosda o‘zlarining daromadlar manbalari va moliyaviy tushilmalarini shakllantiradi. Boshqa bir tomondan esa, uy xo‘jaliklari iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlarni iste’mol qiluvchilar sifatida maydonga chiqadi va demak, bozor talabini belgilab (aniqlab) beradi. Bir vaqtning o‘zida, uy xo‘jaliklari jamiyat yalpi daromadining bir qismini jamg‘aradi, real va moliyaviy aktivlarni sotib olish orqali moliyaviy rezervlarni yaratishda ishtirok etadi, soliq to‘lovlari orqali esa davlatning markazlashtirilgan moliyaviy fondlarini shakllantirishda katta (muhim) rol o‘ynaydi. Odatda, “uy xo‘jaligi” atamasidan milliy statistikada aholidan (kishilar to‘plamidan) iborat bo‘lgan institutsional birlikni ifodalash uchun foydalanmoq kerak. Shuning uchun ham Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tomonidan tavsiya etilgan Milliy hisoblar tizimining (MHT) zamonaviy xalqaro andozasi (standarti) uy xo‘jaligini yagona (bir) yashash maydonchasida (maydonida) birgalikda yashayotgan, umumiy fondga o‘zlarining daromadlari va boyliklarini to‘liq yoki qisman o‘tkazayotgan (berayotgan) va ayrim tovarlar hamda xizmatlarni, eng asosan uy-joy va iste’mol mahsulotlarini umumiy tarzda (birgalikda) iste’mol qilayotgan kishilarning katta bo‘lmagan guruhi, deb ta’riflaydi (aniqlaydi)1. Ayrim hollarda o‘zbek iqtisodiy adabiyotida “uy xo‘jaligi” atamasining “xonadon” yoki “oila” atamalari bilan almashtirilishiga yo‘l qo‘yilmoqda. Shunga mos ravishda “uy xo‘jaligi moliyasi” iborasining o‘rniga “xonadon moliyasi” va “oila moliyasi” iboralari ham ekvivalent yoki sinonim iboralar shaklida ishlatilmoqda. Shu munosabat bilan “oila” yoki “xonadon”ni “uy xo‘jaligi”dan ajratmoq (farqlamoq) lozim. Eng avvalo, “uy xo‘jaligi” aniqlilik darajasining “oila”ga nisbatan kamroq darajada cheklangan harakterga ega ekanligini qayd etib o‘tmoq lozim. Masalan, o‘zlarining o‘g‘illariga tegishli bo‘lgan joyda (binoda) yashayotgan keksa ota-onalar uy xo‘jaligining a’zolari bo‘lsalar-da, uning oilasi bo‘la olmaydi. Xuddi shuningdek, bir xonani ijaraga olgan talaba uy-joy egasining uy xo‘jaligi tarkibiga kiradi, lekin uning oilasi tarkibiga kira olmaydi va h.k. Boshqacha aytganda, uy xo‘jaligi qarindosh bo‘lmaganlarni ham o‘z ichiga olishi yoki bir kishidan (shaxsdan) iborat ham bo‘lishi mumkin. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda ta’kidlash joizki, uy xo‘jaligining iqtisodiy jihatdan aniqliligini (aniqlanishini) belgilashda oilaviy aloqalar asosiy omil bo‘la olmaydi. Buning ustiga, uy xo‘jaligining miqdoriy tarkibi ham o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar, eng avvalo, shu bilan belgilanadiki, birgalikda yashayotgan va umumiy xo‘jalikni yuritayotgan shaxslar (kishilar) guruhi ham va bir vaqtning o‘zida, o‘zining iste’molini mustaqil ravishda ta’minlayotgan yagona bir shaxs (kishi) ham uy xo‘jaligi bo‘lib hisoblanishi 1 Bu to‘g‘rida batafsil qarang: Finansovo-kreditniy ensiklopedicheskiy slovar / Pod obsh. red. A.G.Gryaznovoy. – M.: 2002. s. 299. mumkin. Uy xo‘jaligini xo‘jalik yuritishning mustaqil iqtisodiy va moliyaviy birligi sifatida ajratilishi quyidagi me’zonlar asosida amalga oshirilmog‘i lozim: birgalikda (bir joyda) yashash; umumiy byudjetning mavjudligi; iqtisodiy qarorlarni birgalikda (hamkorlikda) qabul qilish. Uy xo‘jaliklari moliyasi moliya tizimining muhim elementi hisoblanadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida u uy xo‘jaliklarida iste’mol maqsadlari va jamg‘arish uchun pul mablag‘lari fondlarini shakllantirish, ularni taqsimlash va foydalanishga tegishli (oid) bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar majmuidan iboratdir. Ana shuni e’tiborga olgan holda uy xo‘jaliklari moliyasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin: uy xo‘jaliklarida iste’mol maqsadlari va jamg‘arish uchun pul mablag‘lari fondlarini shakllantirish, ularni taqsimlash va foydalanishga tegishli (oid) bo‘lgan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar majmuiga uy xo‘jaliklari moliyasi deyiladi. Iqtisodiy fanlarda sotsial-iqtisodiy faoliyatning alohida olingan sohasida bir xilda va doimiy ravishda vujudga keladigan munosabatlar mustaqil iqtisodiy kategoriyaning mazmunini tashkil etishi umume’tirof etilgan. Bu o‘rinda gap “uy xo‘jaliklari moliyasi” kategoriyasining sotsial-iqtisodiy mazmuni to‘g‘risida ketayotir. Ana shuni inobatga olgan holda uy xo‘jaliklari moliyasiga quyidagicha ta’rif ham berish mumkin: o‘zlarining sotsial-iqtisodiy faoliyatlari jarayonida uy xo‘jaliklari va ularning alohida a’zolari ishtirokida pul mablag‘lari maqsadli fondlarini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish borasida vujudga keladigan pul munosabatlarining majmui uy xo‘jaliklari moliyasi deb ataladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo‘jaliklari o‘zlarining ichida va o‘zlariga nisbatan tashqi bozor sub’ektlari sanalganlar bilan moliyaviy munosabatda bo‘ladi. Shunga muvofiq ravishda uy xo‘jaliklarida mavjud bo‘lgan moliyaviy munosabatlar majmuini ikki guruhga bo‘lish mumkin:  ichki;  tashqi. Uy xo‘jaligi a’zolarining ehtiyojlarini yanada to‘laroq qondirish maqsadida zaruriy (kerak bo‘lgan) pul fondlarini (joriy iste’mol darajasini, pul rezervlarini, investitsiyalashtirishni ushlab (saqlab) turish uchun va h.k.) shakllantirish va ulardan foydalanishga oid uning ishtirokchilari (a’zolari) o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlar uy xo‘jaligining ichki moliyaviy munosabatlari hisoblanadi. Uy xo‘jaliklarining tashqi moliyaviy munosabatlari ularning boshqa iqtisodiy sub’ektlar bilan bo‘lgan o‘zaro aloqalari orqali namoyon bo‘ladi. Korxonalar va tashkilotlar moliyasi bilan uy xo‘jaliklari bevosita o‘zaro bog‘langan: firmalarga iqtisodiy resurslarni taqdim etib (berib), ularning egalari sifatida uy xo‘jaliklari yaratilgan mahsulotning qiymatidan o‘z hissalarini (ulushlarini) oladilar va demak, ular shu bilan yalpi mahsulotni birlamchi taqsimlashda ishtirok etadilar. Bu munosabatlar o‘zining yana bir muhim iqtisodiy tomoniga ega: ular iqtisodiyotda aholi daromadlarining boshlang‘ich darajasini belgilab beradiki, bu narsa, o‘z navbatida, iste’molning shakllanishi, ko‘lami va tarkibiy tuzilmasiga, to‘lovga layoqatli talabning shakllanishiga va nihoyat, uy xo‘jaliklari tomonidan jamg‘arish funksiyasining amalga oshirilishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Davlat va uy xo‘jaliklari o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar ham to‘g‘ridan- to‘g‘ri (bevosita) va qaytarma (yana orqaga qaytariluvchi) aloqalar asosida quriladi (vujudga keladi) va ular byudjet hamda nobyudjet fondlarni shakllantirish va ulardan foydalanishdagi munosabatlarni ifodalaydi. Uy xo‘jaliklarining daromadlari va mol-mulklari soliqqa tortilish ob’ekti sifatida maydonga chiqadi va demak, byudjet tizimi daromadlar bazasining tuzilmaviy elementi hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida soliqlar, pensiya tizimi, sotsial transfertlar orqali davlat moliyaviy oqimlarni uy xo‘jaliklarining turli guruhlari o‘rtasida qayta taqsimlaydi. Uy xo‘jaliklari va davlat o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlarni amalga oshirish jarayonida milliy daromadning ikkilamchi qayta taqsimlanishi sodir bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat uy xo‘jaliklariga tegishli bo‘lgan daromadning taqsimlanish jarayoniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qilish instrumentlariga ega emas. Moliyaviy munosabatlarning bu sohasi davlat tomonidan eng kam darajada reglamentatsiya qilinadi. Buning sababi shundaki, uy xo‘jaliklari pul fondlarini shakllantirishning zarurligi, usuli va maqsadi to‘g‘risida, ularni sarflashning o‘lchami va vaqti xususida qarorlar qabul qilishda mustaqildir. Shu bilan birgalikda davlat uy xo‘jaliklariga tegishli bo‘lgan daromad va yakuniy (oxirgi) iste’molning o‘lchamiga (ko‘lamiga) ta’sir qilishga qodir. Bu narsa, jumladan, quyidagilar orqali amalga oshirilishi mumkin: soliqli tartibga solish (tartiblash); mehnat haqini to‘lash stavkalarini o‘rnatish (belgilash); birinchi darajali zaruriy mahsulotlar baholarini tartibga solish (tartiblash); imtiyozlar tizimi; sog‘liqni saqlash va maorifni byudjetdan moliyalashtirish orqali sotsial ta’minotni rivojlantirish; va boshqalar. Uy xo‘jaliklarining o‘zlari o‘rtasidagi (uy xo‘jaliklariaro) moliyaviy munosabatlar uy xo‘jaliklari sektorining ichida moliyaviy resurslarning harakatlanishi jarayonida vujudga keladigan munosabatlar sifatida qaraladi. Bu yerda ushbu jarayon hamma vaqt ham oydinlashmagan va kuchsiz tartibga solinuvchi hisoblanadi. Moliyaning bu sohasiga, jumladan, quyidagilarni kiritish mumkin: fermer xo‘jaliklarining hamkorlikdagi maqsadli fondlari; iste’mol kooperatsiyasiga xizmat ko‘rsatuvchi fondlar; uy xo‘jaliklari o‘rtasidagi norasmiy kredit munosabatlari; uy xo‘jaliklari sektori doirasida (chegarasida) hamkorlikdagi pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususidagi boshqa munosabatlar. Uy xo‘jaliklarining moliyaviy institutlar bilan o‘zaro aloqalari moliyaviy munosabatlarning alohida guruhini ifodalaydi. Ularning kredit muassasalari bilan munosabatlari uy xo‘jaligi byudjeti defitsitini to‘ldirish (iste’mol krediti vositasida, yordamida), bo‘sh turgan pul mablag‘larini bank hisob varaqlarida joylashtirish yoki ularni saqlash va jamg‘arish maqsadida boshqa moliyaviy aktivlarga qo‘yish orqali namoyon bo‘ladi. Uy xo‘jaliklarining sug‘urta kompaniyalari bilan bo‘ladigan munosabatlari esa turli ko‘rinishdagi sug‘urta fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida gavdalanadi. Moliyaning mohiyati uning funksiyalari orqali namoyon bo‘lganligi uchun uy xo‘jaliklari moliyasining mohiyati ham uning funksiyalari yordamida ifodalanadi. Uy xo‘jaliklari moliyasining funksiyalari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: taqsimlash; takror ishlab chiqarish; nazorat; tartibga solish (tartiblash); rag‘batlantirish; sotsial. Uy xo‘jaliklari moliyasining bu funksiyalari o‘zaro bog‘langan va bir-birini doimiy ravishda to‘ldirib turadi. Bir vaqtning o‘zida, ma’lum ma’noda va ma’lum darajada ular o‘zlarining namoyon bo‘lishiga qarab moliyaning umumiy funksiyalaridan biroz farqlanishi ham mumkin. Ma’lumki, uy xo‘jaliklarining moliyasi taqsimlash jarayonini oxirgi bosqichgacha, ya’ni uy xo‘jaligining har bir a’zosigacha yetkazadi. Uy xo‘jaliklari moliyasi taqsimlash funksiyasining amalga oshirilishi aholi hayotiy mablag‘lari fondini shakllantirishni taqozo etadi, insonni takror ishlab chiqarish uchun iqtisodiy (moliyaviy) asos yaratadi. Ma’lumki, uy xo‘jaliklarining ishtirokchilari qatoriga balog‘at yoshiga yetmaganlar yoki yetgan bo‘lsa-da, turli sabablarga ko‘ra ishlamayotgan oila a’zolari ham kiradi. Uy xo‘jaliklarining hissasiga to‘g‘ri kelgan milliy daromadning bir qismi uy xo‘jaliklari moliyasining taqsimlash funksiyasi doirasida uning barcha ishtirokchilari o‘rtasida u yoki bu nisbatlarda (proporsiyalarda) taqsimlanadi. Uy xo‘jaliklarining moliyasi taqsimlash funksiyasini bajara borib, har bir shaxsni (kishini) uning hayotiyligi uchun kerak bo‘lgan resurslar bilan ta’minlab, oxir oqibatda, ishchi kuchi takror ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlaydi. Bu o‘rinda taqsimlash funksiyasining ta’sir ob’ekti uy xo‘jaligiga tegishli bo‘lgan (uy xo‘jaligi egalik qilayotgan) daromad hisoblanadi. Taqsimlash jarayonining sub’ektlari sifatida esa uy xo‘jaliklarining barcha ishtirokchilari maydonga chiqadi. Uy xo‘jaliklari moliyasining taqsimlash funksiyasi turli shakllarda, jumladan, investitsion-taqsimlash funksiyasi sifatida amalga oshirilishi mumkin. Uning bu (investitsion-taqsimlash) shakli shu bilan harakterlanadiki, uy xo‘jaliklari iqtisodiyot uchun moliyaviy resurslarni asosiy yetkazib beruvchilardan biri hisoblanadi. Uy xo‘jaliklari daromadlarining o‘sishi bu funksiya bajarilishining moddiy asosini tashkil etadi. Ko‘pchilik hollarda uy xo‘jaliklarining investitsion funksiyasi faqat kapitallashtiriladigan daromadlarning salmog‘i, ya’ni daromadning jamg‘arma sifatida foydalaniladigani (mablag‘larni turli moliyaviy institutlarga va haqiqiy ishlab chiqarishga joylashtirish) bilan bog‘lanadi. Biroq bunday yondoshuv bir tomonlamalik harakteriga ega. Haqiqatda esa, o‘z navbatida, iste’mol salmog‘ining oshishi ham iqtisodiyotga investitsiyalarning o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadigan omil hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida, yuqoridagi asoslarda takror ishlab chiqarish jarayoni ishchi kuchi va shuningdek, uy xo‘jaliklarining pul mablag‘lari bilan ta’minlanadi. Bu yerda uy xo‘jaliklari moliyasining takror ishlab chiqarish funksiyasi alohida rol o‘ynaydi. Uy xo‘jaliklari daromadlari, harajatlari va jamg‘armalarining o‘sishi jamiyatdagi takror ishlab chiqarish jarayoni uchun moddiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo‘jaliklari mustaqil xo‘jalik yurituvchi sub’ekt hisoblanadi, ya’ni uy xo‘jaliklari a’zolarining turmush darajasi uning hissasiga to‘g‘ri kelayotgan daromadning o‘lchamiga to‘liq bog‘liqdir. Turli omillar ta’siri natijasida bu o‘lcham ortishi yoki qisqarishi ham mumkin. Shuning uchun ham iste’molning odatdagi darajasini ushlab (saqlab) turishni olingan daromadlarning turli fondlarga taqsimlanishi va ularning maqsadli foydalanishi ustidan nazoratsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shuningdek, uy xo‘jaliklarining farovonligini qo‘llab-quvvatlash va ularni taraqqiy ettirish (rivojlantirish) uchun ular byudjetlarining holatlari, ularga tegishli bo‘lgan daromadlarning taqsimlanishi, daromad manbalarining dinamikasi ustidan nazorat ham ob’ektiv ravishda zarur. Ana shularda uy xo‘jaliklari moliyasining nazorat funksiyasi o‘zini namoyon etadi. Uy xo‘jaliklari moliyasi tartibga solish (tartiblash) funksiyasining namoyon bo‘lishini quyidagi ikki nuqtai-nazardan qarash maqsadga muvofiq: makroiqtisodiyot; mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiy yondoshuv nuqtai-nazaridan uy xo‘jaliklari moliyasi, bir vaqtning o‘zida, davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning (tartiblashning) ob’ekti va instrumenti hisoblanadi. Uy xo‘jaliklari moliyasini tartibga solaverib (tartiblab), davlat, eng avvalo:  bozor munosabatlariga xos bo‘lgan daromadlarni differensiatsiya qilish (tabaqalashtirish) muammosining o‘tkirligini kamaytiradi;  aholi daromadlari manbaining tarkibiy tuzilishi va dinamikasidagi (o‘zgarishidagi) tendensiyalarni shakllan-tiradi;  iste’molning minimal (eng kam) darajasini tartibga soladi (tartiblaydi);  uy xo‘jaliklarining investitsion potensialiga (salohiyatiga) ta’sir ko‘rsatadi. Mikroiqtisodiy yondoshuv nuqtai-nazaridan esa uy xo‘jaliklarining iqtisodiyoti uning turli ishtirokchilari o‘rtasidagi yetarli darajada murakkab bo‘lgan munosabatlar kompleksiga asoslanadi. Bu munosabatlar yosh borasidagi farqlar, harakterning belgilari, odamlarning qiliqlari, ular daromadlari va ehtiyojlarining xilma-xil darajasi bilan belgilanadi. Shu bilan birgalikda, faqat uning ishtirokchilari iqtisodiy (moliyaviy) qarorlar qabul qilishda o‘zaro tushunishga ega (yakdil) bo‘lsalargina, uy xo‘jaliklarining sog‘lom (normal) rivojlanishi sodir bo‘lishi mumkin. O‘z navbatida, uy xo‘jaliklarining turli ishtirokchilari iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlash-tirish ularni tartibga solish orqali amalga oshiriladi. Bu yerda “ularni tartibga solish” deyilganda, uy xo‘jaligining bir a’zosiga to‘g‘ri keladigan daromad bir qismining o‘zgartirilishi nazarda tutilayapti. Demak, bundan uy xo‘jaliklari moliyasining yana bir funksiyani – iqtisodiy birlik sifatida uy xo‘jaligining balanslashtirilgan (muvozanatli) tarzda rivojlanishini qo‘llab- quvvatlovchi tartibga solish funksiyasini – bajarishi yaqqol ko‘rinib turibdi. Uy xo‘jaliklari moliyasining rag‘batlantiruvchi funksiyasi turli shakl va mazmunda o‘zini ifoda etadi. Bir tomondan, u o‘z o‘sib boruvchi ehtiyojlarini (ehtiyojlarning o‘sib borishi ob’ektiv iqtisodiy qonunining harakatiga muvofiq ravishda) qondirish uchun zarur bo‘lgan daromadlarni uy xo‘jaliklari tomonidan oshirishga intilish tufayli namoyon bo‘ladi. Boshqa bir tomondan esa, uy xo‘jaliklari daromadlarining o‘sishi mehnat faoliyatining sifati va natijalariga asoslangan bo‘lmog‘i lozim. Uy xo‘jaliklari moliyasining rag‘batlantiruvchi funksiyasi aholi real daromadlarining o‘sishiga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish jarayonining rivojlanishiga va samarali byudjet siyosatiga asoslangan rag‘batlantiruvchi moliya mexanizmini (moliyaviy mexanizmni) yaratish orqali amalga oshiriladi. Uy xo‘jaliklari moliyasi amal qilishining sotsial aspektlari (yo‘nalishlari, jihatlari) unga tegishli bo‘lgan yuqoridagi barcha funksiyalarning tahlilida kuzatiladi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, sotsial funksiyaning uy xo‘jaliklari moliyasiga tegishli bo‘lgan alohida funksiya sifatida qaralishini, ma’lum ma’noda, yetarli darajada asoslangan deb hisoblash mumkin. Chunki uy xo‘jaliklarining daromadlari, harajatlari va jamg‘armalari aholi va uning alohida guruhlari sotsial- iqtisodiy holatini bevosita aks ettiradi, shaxsning shakllanishi va demografik jarayonlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ana shu ma’noda, uy xo‘jaliklari moliyasi jamiyat barcha a’zolarining hayotiy ta’minlanish darajasini shakllantirish va iste’mol talabi tarkibiy tuzilishining xususiyatlarini aniqlaydi, aholi daromadlarini taqsimlashdagi bog‘liqliklarni ifodalaydi, jamiyat sotsial-iqtisodiy stratifikatsiyasiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Moliyaviy indikatorlar (masalan, o‘rtacha jon boshiga to‘g‘ri keluvchi pul daromadlari, aholi daromadlarining differensia-siyalanish (tabaqalanish) koeffitsiyenti, hayot ko‘rish (yashash) minimumi, minimal ish haqi va boshqalar) taraqqiyot (rivojlanish) sotsial-iqtisodiy dasturlarining majburiy elementi hisoblanadi, davlat sotsial siyosatining ishlab chiqilishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi, jamiyatning farovonlik darajasini baholashga imkon beradi. Uy xo‘jaliklari moliyasining samarali faoliyat ko‘rsatishi uy xo‘jaliklaridagi moliyaviy munosabatlarning masshtabi, bu munosabatlar namoyon bo‘lishi xilma- xilligining to‘liqligi va ularning rivojlanishini ta’minlovchi mexanizmlarga bog‘liqdir. 2-savol bayoni. Ma’lum bir davrda uy xo‘jaliklarining ixtiyoriga kelib tushuvchi pul mablag‘lari summalari ularning daromadlari deyiladi. Bunday daromadlar turli shakllarda namoyon bo‘ladi, miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari tizimi bilan o‘lchanadi, iqtisodiy mazmuniga ko‘ra turli manbalardan tarkib (tashkil) topadi. Eng umumiy ko‘rinishda, uy xo‘jaliklarining jami daromadlarini ikki guruhga ajratish mumkin: uy xo‘jaliklarining natural shakldagi daromadlari; uy xo‘jaliklarining pul shaklidagi daromadlari. Natural daromadlar tovar shakliga ega emas va ular o‘z-o‘zini ta’minlashga mo‘ljallangan uy xo‘jaligi a’zolari mehnatining natijasidan iborat bo‘ladi. Ularning tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin: shaxsiy yordamchi xo‘jalikdan olingan mahsulotlar; uy xo‘jaliklarida iste’mol qilinadigan va qishloq xo‘jaligi korxonalaridan olingan natural to‘lovlar. Rasmiy (shakliy) belgisiga ko‘ra (mablag‘lar tushumining natural shakli bo‘yicha) uy xo‘jaliklari daromadlarining bu guruhiga natural shakldagi sotsial transfertlarni va ish beruvchi tomonidan taqdim etilgan (berilgan) natural ko‘rinishdagi imtiyozlarni ham kiritish mumkin. Biroq moliyaviy nuqtai-nazardan, bu mablag‘lar uy xo‘jaliklarining o‘z-o‘zini ta’minlash funksiyasini ifodalovchi natural daromadlar bo‘laolmaydi va ular pul mablag‘larining defitsitligi sharoitida kompensatsion instrumentlar sifatida xizmat qiladi. Umuman olganda, uy xo‘jaliklarining jami daromadlarida natural daromadlarning salmog‘i uncha katta bo‘lmagan qismni tashkil etadi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, uning darajasi (salmog‘i) alohida olingan uy xo‘jaliklarining an’analari, ustuvorliklari, afzal-liklari, demografik va sotsial tavsifnomalariga muvofiq ravishda o‘zgarib turishi mumkin. Shu munosabat bilan qayd etish joizki, aholining kambag‘al qatlamlari va qishloq aholisida natural daromadlarning salmog‘i an’anaviy ravishda nisbatan yuqoriroq bo‘ladi. Bir vaqtning o‘zida uy xo‘jaligining naturallashganligi tashqi muhitning (masalan, urushlar davrida, tizimli transformatsiyalanish jarayon-larida va h.k.) noqulay shart-sharoitlariga o‘ziga xos tarzda moslashish mexanizmi ham bo‘lib hisoblanadi. Turli manbalar hisobidan uy xo‘jaliklarining ixtiyoriga kelib tushuvchi pul mablag‘larining barcha summasi pul daromadlari deyiladi. Bozor munosabatlari taraqqiy etgan (rivojlangan) sharoitda aynan pul daromadlari uy xo‘jaliklarining hayotiychanligini ta’minlash va ular rivojlanishining asosi hisoblanadi. Uy xo‘jaliklari pul daromadlarini tahlil qilishning asosi aholining shaxsiy daromadlari hisoblanadiki, ular quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida hisoblanadi (o‘lchanadi): nominal daromadlar; ega bo‘lingan daromadlar; real daromadlar. Uy xo‘jaligi a’zolarining ma’lum davrdagi shaxsiy (individual) daromadlari majmuining (to‘plamining) puldagi ifodasiga nominal daromadlar deyiladi. Bu ko‘rsatkich soliqqa tortish darajasi va baholar dinamikasiga bog‘liq bo‘lmagan holda daromadlarni tavsiflaydi. Uy xo‘jaliklari nominal daromadlarining YAIMdagi salmog‘i har bir mamlakat milliy xo‘jaligining rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘lib, taraqqiy etgan mamlakatlarda uning darajasi 65-75% atrofida tebranadi. Bir vaqtning o‘zida, hisoblangan nominal daromadlar va haqiqatda olingan nominal daromadlar o‘rtasidagi farqni anglamoq (ko‘ra bilmoq) lozim. Ular bir-birlaridan shu davrda hisoblangan, lekin to‘lanmagan daromadlar, shuningdek, o‘tgan (oldingi) davrlar uchun qarzlarning qaytarilishi natijasida olingan daromadlar o‘lchamiga (miqdoriga, summasiga) farqlanadi. Ish haqi bo‘yicha to‘lash muddati o‘tib ketgan qarzdorlikning mavjud bo‘lishi o‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlar uchun dolzarb muammolardan biridir. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan so‘ng uy xo‘jaligining ixtiyorida qoladigan daromadlarning puldagi ifodasiga uy xo‘jaligining ega bo‘lingan daromadi deyiladi. Bu daromad yakuniy iste’mol va jamg‘arish uchun mo‘ljallangan. Yoppasiga (jamiga) o‘lchanishda (o‘lchanganda) ega bo‘lingan daromad aholining ixtiyoriga borib tushuvchi YAIMning tegishli qismiga mos (teng) keladi. Uy xo‘jaliklari ega bo‘lingan daromadlarining o‘sishi aholining moliyaviy imkoniyatlarini salohiyatli ravishda kengaytiradi, ishlab chiqarishni rag‘batlantirishning bozor mexanizmlarini faollashtiradi. Rivojlangan mamlakat- larda uy xo‘jaliklari ega bo‘lingan daromadlarining YAIMdagi salmog‘i 70%ni tashkil etayapti. Baholar darajasiga nisbatan o‘zgartirilgan (korrektirovka qilingan) ega bo‘lingan daromad uy xo‘jaliklarining real ega bo‘lingan daromadi deyiladi. Bu ko‘rsatkich nominal daromadlarning real sotib olish qobiliyatini o‘zida aks ettiradi. Uning dinamikasi (o‘zgarishi) esa, ma’lum davrdagi ega bo‘lingan daromadlar va iste’mol baholari indeksi (yoki baholar indeksiga teskari bo‘lgan pulning sotib olish qobiliyati indeksi) o‘sish sur’atlarining nisbatiga bog‘liq bo‘ladi. Agar baholarning o‘sish sur’ati nominal ega bo‘lingan daromadlarning o‘sish tezligidan past bo‘lsa, uy xo‘jaliklarining real ega bo‘lingan daromadlari o‘sadi. Baholarning yuqori sur’atlarda o‘sishi sharoitida real daromadlar qisqaradi. Bu narsa, o‘z navbatida, aholi iste’mol talabi va sotib olish qobiliyatining pasayishiga olib keladi. Bu jarayon iqtisodiyotning barcha sektorlaridagi ishbilarmonlik faolligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Uy xo‘jaliklarining pul daromadlari turli manbalar hisobidan shakllanadi va ularning byudjetlariga kelib tushadi. Ularning eng asosiylari qatoriga quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: mehnat haqi; sotsial to‘lanmalar; tadbirkorlik faoliyatidan keluvchi daromadlar; mol-mulkdan keluvchi daromadlar. Mehnat (ish) haqining tarkibiga quyidagilar kiradi: bajarilgan ishlar bahosi, tarif stavkalari va mansab okladlari bo‘yicha ish haqining hisoblangan summalari; rag‘batlantiruvchi ustama va qo‘shimchalar; ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan kompensatsion to‘lanmalar; mukofotlar va bir martalik rag‘batlantiruvchi to‘lanmalar; har yillik va qo‘shimcha mehnat ta’tillarini to‘lashlar; safar harajatlari; berilgan maxsus kiyim-bosh va maxsus ovqatlanishning qiymati; va boshqalar. Uy xo‘jaliklari daromadlarining tarkibiy tuzilmasida mehnat haqi asosiy o‘rinni egallaydi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bozor munosabatlariga o‘tilishi bilan uy xo‘jaliklari daromadlarining tarkibida uning salmog‘i biroz pasaydi. Bu mehnat munosabatlari va moliyaviy munosabatlar tizimida sodir bo‘lgan sifat o‘zgarishlari bilan bog‘liqdir. Bir tomondan, qisman ish haqining o‘rnini bosuvchi va undan hayot kechirishning yagona manbai sifatidagi yuklamani olib tashlovchi yangi imkoniyatlar (masalan, moliya sohasida) va daromadlarning yangi manbalari (masalan, tadbirkorlik faoliyatining kengayishi) paydo bo‘ldi. Boshqa bir tomondan esa, ishsizlik, ish haqining past darajasi, uni tartibga solishning yetarli darajada samarali bo‘lmagan davlat siyosati, pinhona (xufyona) aylanmaning (iqtisodiyotning) o‘sishi mehnatga haq to‘lashning yashirin, rasmiy ravishda inobatga (hisobga) olinmagan shakllarining paydo bo‘lishiga olib keldi. Iqtisodiyot tarmoqlari (masalan, neft-gaz sanoatida ish haqining darajasi maorif va qishloq xo‘jaligidagi uning darajasidan bir necha barobar yuqori) va turli mulkchilik shakllaridagi korxonalar (xususan, boshqa mulkchilik sohalari korxonalaridagi ish haqiga nisbatan byudjet sohasining korxonalarida ish haqi ancha past) bo‘yicha ish haqining tabaqalanishi o‘tkir muammoga aylangan. Mehnatga haq to‘lashning quyi chegarasi davlat tomonidan o‘rnatiladi (aniqlanadi) va uni davlat mehnatga haq to‘lashning minimal miqdori (MHTMM) deb qayd etadi. MHTMMning tarkibiga ustamalar, mukofotlar va boshqa rag‘batlantiruvchi to‘lanmalar kiritilmaydi. Byudjet manbalari hisobidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar uchun MHTMM tegishli byudjetlar hisobidan, boshqa sub’ektlar uchun esa ularning o‘z manbalari hisobidan ta’minlanadi. Byudjet sohasi xodimlarining mehnatiga haq to‘lash hozirgi paytda isloh qilinmoqda. Bu narsa ushbu sohada yig‘ilib qolgan muammolar bilan (mehnatga haq to‘lashning xodimlar malakasi va ular ishlarining haqiqiy natijalari bilan kuchsiz bog‘langanligi, markazdan turib byudjet sohasi xodimlari mehnatiga haq to‘lash jarayoni ustidan to‘liq nazoratni amalga oshirishning iloji yo‘qligi va boshqalar) bog‘liqdir. Sotsial to‘lanmalar (sotsial transfertlar) o‘zining ahamiyatiga ko‘ra uy xo‘jaliklari pul daromadlarining tarkibiy tuzilmasida ikkinchi o‘rinni egallaydi. Ularni turli belgilar va asoslar bo‘yicha klassifikatsiya qilish (tasniflarga ajratish, tasniflash) mumkin. Xususan, klassifikatsiya me’zonlari sifatida quyidagilarni qayd etib o‘tish maqsadga muvofiqdir: iqtisodiy mazmuniga ko‘ra; sotsial to‘lanmalarning shakli bo‘yicha; moliyalashtirish manbalariga ko‘ra. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra sotsial to‘lanmalarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: mehnat pensiyalari bilan bog‘liq bo‘lgan to‘lanmalar - mehnat, sotsial va harbiy pensiyalar; sotsial harakterdagi (tavsifdagi) to‘lanmalar – kam ta’minlangan oilalarga, bola parvarishi bo‘yicha, homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha); individual foydalanish xizmatlari bilan bog‘liq bo‘lgan to‘lanmalar – sog‘liqni saqlash, maorif, boshqa notijoriy tashkilotlar xizmatlarini to‘lash; cheklangan harakatga ega bo‘lgan to‘lanmalar – ishsizlik bo‘yicha nafaqalar, stipendiyalar. O‘zlarining shakli bo‘yicha sotsial to‘lanmalar quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin: pensiyalar – mehnat, sotsial va harbiy pensiyalar; nafaqalar – kam ta’minlangan fuqarolarga nafaqalar, onalik nafaqasi, ishsizlik bo‘yicha nafaqa va boshqalar; stipendiyalar – oliy, o‘rta-maxsus va kasbiy ta’lim, kurslar o‘quvchilariga, aspirantlarga stipendiyalar; imtiyozli to‘lanmalar, kompensatsiyalar, subsidiyalar – uy-joy-kommunal xizmatlariga, transport xizmatlari, sanatoriya-kurort davolashlari va davolash vositalari bilan ta’minlash xizmatlarini to‘lash, uy-joy sotib olishga subsidiya va boshqalar; sug‘urta qoplamalari – ko‘zda tutilmagan sabablar bo‘yicha sug‘urta hodisa ro‘y bergandagi to‘lanmalar; moddiy yordam – ishsizlar, qochoqlar va majburiy ko‘chib o‘tganlarga bir martalik to‘lanmalar va boshqalar. Moliyalashtirish manbalariga ko‘ra sotsial to‘lanma-larning quyidagi ko‘rinishlari bor: barcha darajadagi byudjetlardan moliyalashtiriladigan sotsial to‘lanmalar: respublika byudjetidan – urush ishtirokchilari va nogironlarini, jangovor harakatlar faxriylarini sotsial jihatdan qo‘llab-quvvatlash choralari; mintaqaviy va mahalliy byudjetlardan – mehnat faxriylari, front orti mehnatkashlarini sotsial jihatdan qo‘llab-quvvatlash choralari, turli xildagi ustama va qo‘shimchalar; davlat nobyudjet fondlarining byudjetlaridan moliyalashtiriladigan sotsial to‘lanmalar: Pensiya fondining byudjeti hisobidan – mehnat, sotsial pensiyalar, harbiy xizmatchilar va ularning oilalariga pensiyalar; Sotsial sug‘urta fondi mablag‘lari hisobidan – vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yuqotganligi uchun nafaqalar, oilaviy va onalik nafaqalari va h.k. korxonalarning mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladigan sotsial to‘lanmalar – pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqadiganlarga bir martalik nafaqalar va boshqalar; kasaba uyushmalari mablag‘lari hisobidan moliyalash-tiriladigan sotsial to‘lanmalar – oilaviy holatlarga ko‘ra turli bir martalik nafaqalar va boshqalar. Yaxlit olinganda uy xo‘jaliklari daromadlarining sotsial to‘lanmalar ko‘rsatkichi pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar, boshqa sotsial va sug‘urta tushilmalarini o‘zida birlashtiradi. Sotsial to‘lanmalarni moddiy-buyumlashgan tarkibiga ko‘ra uch ko‘rinishga ajratish mumkin: pul mablag‘lari bilan yordamlashuv; imtiyozlar; natural ko‘rinishdagi yordam. Bu sohadagi barcha imtiyozlarni qonuniy tarzda tartibga keltirish eng kamida quyidagi uch vazifaning yechilishini ko‘zda tutadi: imtiyozlarning taqdim etilish shakllarini o‘zgartirish (natural imtiyozlarni pul kompensatsiyalari bilan almashtirish) va byudjet resurslarining cheklanganligi uchun moliyalashtirilishining iloji bo‘lmagan ko‘plab imtiyozlarni bekor qilish; ob’ektiv ravishda muhtoj bo‘lgan, kasbiy me’zonlari va alohida xizmatlari belgilari bo‘yicha manzilli qo‘llab-quvvatlashga o‘tish; sotsial qo‘llab-quvvatlash choralarining moliyalashtirish manbalarini qattiq (keskin) chegaralash. Yuqorida keltirilgan vazifalarning bajarilishi sotsial transfertlarni (to‘lanmalarni) taqdim qilishning yangi modellariga o‘tishning samarali adaptatsion (moslashuvchan) shakllaridan foydalanishni talab qiladi. Tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlar uy xo‘jaliklari daromadlarining tarkibiy tuzilishida navbatdagi muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Bunday daromadlarning tarkibiga xususiy biznesni yuritish va uy xo‘jaligida to‘plangan mulkning (boylikning) kamayishi bilan bog‘liq bo‘lmagan holda vujudga keluvchi daromadlarning har qanday shakllari kiradi. Bu daromadlar biznesning tashkil qilingan (qayd etilgan korxona) va tashkil qilinmagan shakllari doirasida vujudga keladi. Keyingi yillarda uy xo‘jaliklarining daromadlari tarkibida mulkdan olinadigan daromadlarning salmog‘i oshib borayotir. Bunday daromadlar uy xo‘jaliklarining mulkida bo‘lgan moliyaviy va nomoliyaviy noishlab chiqarish aktivlaridan foydalanish natijasida vujudga keladigan pul daromadlaridan iborat. Bunda moliyaviy aktivlardan olinadigan daromadlar pul mablag‘larini bank omonatlariga, qimmatli qlg‘ozlarga, xorijiy valyutalar bilan operatsiyalarga joylashtirish natijasida vujudga keladi. Nomoliyaviy noishlab chiqarish aktivlardan olinadigan daromadlar uy xo‘jaliklariga tegishli bo‘lgan uy-joy binolari va yer uchastkalarini sotish yoki ijaraga berish natijasida paydo bo‘ladi. Shunday qilib, ko‘rinib turibdiki, uy xo‘jaliklarining mulkdan olinadigan daromadlari quyidagi ko‘rinishlarda amal qiladi: foizlar; dividentlar; rentalar. Moliyaviy vositachilik, fond bozori, patent huquqi bozori, xususiy mulkchilik, shu jumladan, yerga bo‘lgan xususiy mulkchilik institutlarining rivojlanishi uy xo‘jaliklari daromadlarining umumiy summasida mulkdan olinadigan daromadlarning yanada o‘sishiga olib kelishga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Uy xo‘jaliklari turli guruhlari daromadlarining tarkibi, tarkibiy tuzilmasi va dinamikasi bir-biridan keskin farq qilishi mumkin. Bunda daromadlarning tabaqalanishi (differensiatsiya qilinishi) juda ko‘p ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’siri ostida sodir bo‘ladi. Ularning eng asosiylari quyidagilardir: mulkchilik omili (uning noteng taqsimlanganligi); oilaviy sotsioiqtisodiy ahvol (oilaning kelib chiqishi, o‘lchami (ko‘lami), sotsial maqomi, jamg‘arilgan (to‘plangan) boyligi; inson kapitaliga quyilmalar (ma’lumoti, malakasi, kasbiy mahorati, ularning o‘sish salohiyati). Farovonlikning umumiy darajasiga bog‘liq bo‘lmagan holda daromadlarning differensiatsiya qilinganligi (tabaqalangan-ligi) barcha mamlakatlar uchun xos. Jamiyatda jami daromadlarning taqsimlanishidagi notenglikni Jini koeffitsiyenti (daromadlarning konsentratsiyalashuvi indeksi) yaqqol ko‘rsatadi. Uning umumiy ko‘tarilishi (yuqoriligi) jamiyatning chuqur sotsial qatlamlarga bo‘linganligidan darak beradi. Ijtimoiy takror ishlab chiqarishning o‘sishi, sotsial-iqtisodiy rivojlanishda barqaror pozitiv (ijobiy) tendensiyalarning shakllanishi, daromadlarni davlat tomonidan tartibga solishning samarali instrumentlari, kambag‘allikni (qashshoqlikni) ogohlantirish mexanizmlari uy xo‘jaliklarida ega bo‘lingan real pul daromadlarining o‘sishiga, daromadlarning notengligi muammosini silliqlashtirishga (yumshatishga) o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Uy xo‘jaliklari tomonidan iste’molga, majburiy to‘lovlarni amalga oshirishga va jamg‘arishga yo‘naltiriladigan pul mablag‘lari uy xo‘jaliklari byudjetlarining harajatlar qismini tashkil etib, ularning harajatlari deyiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda uy xo‘jaliklarining harajatlari quyidagilar bo‘yicha klassifikatsiya qilinadi: davriylik nuqtai-nazaridan; harajatlarning turlari (ko‘rinishlari) bo‘yicha; harajatlarning funksional mo‘ljallanganlikka bog‘liq-ligiga ko‘ra; majburiylik darajasi bo‘yicha; to‘lovlarning avtonomlilik harakteriga ko‘ra; iste’mol va jamg‘arishga yo‘naltirilayotgan real pul harajatlarining turlari (ko‘rinishlari) bo‘yicha. Davriylik nuqtai-nazaridan uy xo‘jaliklarining harajatlari quyidagilarga bo‘linadi: qisqa muddatli harajatlar; o‘rta muddatli harajatlar; uzoq muddatli harajatlar. Harajatlarning turlari (ko‘rinishlari) bo‘yicha uy xo‘jaliklarining harajatlari quyidagilardan tarkib topadi: joriy harajatlar; kapital harajatlar. Uy xo‘jaliklarining harajatlari funksional mo‘ljal-langanligiga ko‘ra quyidagilardan iborat: shaxsiy iste’mol harajatlari; soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar; pul to‘planmalari va jamg‘armalar. Avtonomlilik harakteriga ko‘ra uy xo‘jaliklarining harajatlari ikkiga bo‘linadi: daromadlarning o‘lchamiga (ko‘lamiga) bog‘liq bo‘lmagan va hayotiy minimum darajasiga rasman muvofiq keluvchi avtonom (qat’iy, qattiq) harajatlar; daromadlarning dinamikasiga bog‘liq bo‘lgan elastik harajatlar. Ayrim hollarda uy xo‘jaliklari harajatlarining ana shunday klassifikatsiyalanishi doirasida kam elastikli harajatlar alohida guruhga ajratiladi va uning tarkibiga uy-joy-kommunal xizmatlari va transport chiqimlarini to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar kiritiladi. Real pul harajatlarining turlari (ko‘rinishlari) bo‘yicha ham uy xo‘jaliklarining harajatlari ikki guruhdan tashkil topadi: iste’molga yo‘naltirilgan harajatlar; jamg‘arishga yo‘naltirilgan harajatlar Uy xo‘jaliklarining iste’molga yo‘naltirilgan harajatlari (iste’mol harajatlari) ular tomonidan yakuniy tovarlar va xizmatlarni sotib olishga sarf qilinadigan ega bo‘lingan daromadning bir qismidan iborat. Iste’mol harajatlarining ko‘lami quyidagilar bog‘liq: ega bo‘lingan daromadga; baholar darajasiga; iste’molchilarning mol-mulklariga; real foiz stavkalariga; iste’mol bo‘yicha qarzdorlikning miqdoriga; iste’molchilarning soliqqa tortilish darajasiga. Uy xo‘jaliklari byudjetlaridagi iste’mol harajatlari sub’ektiv omillarga ham ta’sirchan bo‘lib, ularning orasidan quyidagilarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin: iste’mol qilishga bo‘lgan intilishning chegarasi; baholarning o‘zgarishiga nisbatan iste’molchilarning kutuvchanligi; pul daromadlari; soliqlar; tovarlarning mavjudligi; va boshqalar. Makroiqtisodiy nuqtai-nazardan uy xo‘jaliklari byudjetlarining iste’mol harajatlari ikki eng muhim xususiyatga ega: birinchidan, iste’mol harajatlari yalpi mahsulot doiraviy aylanishi modelida yalpi talab va yalpi harajatlarni tashkil qilishning eng katta qismi hisoblanadi; ikkinchidan, uy xo‘jaliklari byudjetlarining iste’mol harajatlari qisqa muddatli davrda bandlik va investitsiyalar darajasini tartibga solish orqali ta’sir etish mumkin bo‘lgan yalpi talabning nisbatan barqaror tarkib toptiruvchisidir. Uy xo‘jaliklari byudjetlari harajatlari tarkibi, tarkibiy tuzilmasi va dinamikasini tahlil qilish, odatda, aholining daromadlari va harajatlari balansi asosida amalga oshiriladi. Bu balansning eng umumiy ko‘rinishi quyidagicha bo‘lishi mumkin (navbatdagi betga qarang): Aholi pul daromadlari va harajatlari balansi Daromadlar Harajatlar va jamg‘armalar 1. Mehnatga haq to‘lash 2. Mehnat haqidan boshqa korxona va tashkilotlardan olinadi- gan yollanma ishchilarning daromadlari 3. Dividentlar 4. Qishloq xo‘jaligi mahsulot- larini sotishdan olinadigan tushumlar 5. Pensiya va nafaqalar 6. Stipendiyalar 7. Moliya tizimidan olinadigan tushumlar (sug‘urta qoplama- 1. Tovarlarni sotib olish va xizmatlarni to‘lash 2. Majburiy to‘lovlar va ixtiyoriy badallar: a) soliqlar va yig‘imlar; b) sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar; v) jamoatchilik va kooperativ tashkilotlarga badallar; g) ssudalarni qaytarish; d) lotereya chiptalarini sotib olish; ye) tovar krediti uchun foizlar; yo) pensiya fondlariga sug‘urta lari, omonatlarning foizla- ri, lotereya yutuqlari va b.) 8. Xorijiy valyutani sotishdan kelgan aholining daromadla- ri 9. Boshqa tushumlar a) komission magazinlar orqa- li buyumlarni sotish b) chiqindi ashyo, metallom va boshqalarni sotish 10. O‘tkazmalar bo‘yicha olingan Pullar badallari; 3. Omonatlar va qimmatli qog‘oz- lardagi jamg‘armalarning o‘sishi 4. Uy-joy binolarini sotib olish 5. Xorijiy valyutani sotib olish bo‘yicha aholi harajatlari 6. O‘tkazmalar bo‘yicha jo‘natilgan pullar Jami pul daromadlari Jami pul harajatlari va jamg‘armalar Harajatlarning daromadlardan oshishi Daromadlarning harajatlardan oshishi Balans Balans Uy xo‘jaliklari byudjetlari harajatlari hisobidan tovarlarni sotib olish va xizmatlarni to‘lash (iste’mol harajatlari) o‘z ichiga quyidagilarni oladi: uy-joy va kommunal xizmatlarni, maishiy xizmatlarni, maorif tizimi xizmatlarini to‘lash; dam olish uylari, sanatoriylar, turistik yo‘llanmalar harajatlari va tibiy xizmatlarni to‘lash; kino, teatr va boshqa tamoshalar harajatlari; passajir transportining barcha turlarini to‘lash harajatlari; aloqa xizmatlarini to‘lash; qolgan boshqa xizmatlarni to‘lash. Majburiy to‘lovlar va ixtiyoriy badallar uy xo‘jaliklari byudjetlari harajatlarining muhim elementi hisoblanadi. Bu harajatlar, hozirgi sharoitda, o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lib, ular quyidagi omillar bilan bog‘langan: birinchidan, aholi tadbirkorlik tashabbusining kengayishi yakka tartibdagi tadbirkorlarning xo‘jalik va savdo faoliyatidan olinadigan (undiriladigan) soliq, boshqa majburiy to‘lovlar va yig‘imlarning ham kengashi (ko‘payishi) bilan kuzatilmoqda; ikkinchidan, sug‘urta tizimining rivojlanishi, notijoriy sektorning o‘sishi (masalan, turli jamoatchilik tashkilotlari, birlashmalari va ittifoqlari), bir tomondan, sug‘urta bo‘yicha badallarni oshirsa, ikkinchi tomondan, notijoriy tashkilotlarga ajratmalarni ko‘paytiradi; uchinchidan, iste’mol va ipoteka kreditining rivojlanishi uy xo‘jaliklari byudjetlarining harajat-larida “ssudalarni qaytarish” va “tovar krediti bo‘yicha foizlar” moddalarining oshirilishiga olib keladi. Sug‘urta bozorining intensiv rivojlanishi, bank xizmatlari amaliyotida iste’mol krediti va u bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarning kengayishi natijasida kelajakda uy xo‘jaliklari byudjetlari harajatlarining bu yo‘nalishlari faqat o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lishi mumkin. Shuningdek, moliyaviy bozorning rivojlanishi va pensiya tizimining isloh qilinishi uy xo‘jaliklari byudjetlarida “pensiya fondiga sug‘urta badallari” harajatlar moddasining ham o‘sishiga olib keladi. Uy xo‘jaliklari byudjetlari harajatlar qismining majburiy to‘lovlarida soliqlar va yig‘imlar kattagina hissani tashkil etadi. Uy xo‘jaliklari daromadlarining soliqqa tortilishi ular real daromadlarini qisqartiradi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, davlat moliyasining taqsimlash funksiyasi doirasida jismoniy shaxslarning daromadlari va mulkidan olinadigan soliqlar muhim vazifalarni yechishga xizmat qiladi. Birinchidan, bu soliqlar mamlakat byudjet tizimining turli byudjetlari darajalarida daromadlarning yetarli tushishini ta’minlaydi. Ikkinchidan, jismoniy shaxslarning daromad-laridan olinadigan soliqlar olingan daromadlardan ratsional foydalanishni rag‘batlantirish va ularni shakllantirish yo‘llari bilan uy xo‘jaliklari byudjetlarining tarkibiy tuzilmasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Uchinchidan, soliqlar vositasida daromadlarning bir qismi jamiyat va uy xo‘jaliklarining sotsial muammolarini yechish uchun qayta taqsimlanadi. Amaldagi qonunchilikka muvofiq mamlakat fuqarolari daromadlaridan, mol- mulkidan (shu jumladan, yer solig‘i va yer uchun ijara haqi) soliqlar, boshqa majburiy to‘lovlar va yig‘imlar (masalan, ma’muriy jarimalar, jismoniy shaxslardan olinadigan xilma-xil mahalliy yig‘imlar) va davlat bojlarini to‘laydi. Bir vaqtning o‘zida, uy xo‘jaliklarining real daromadlariga, aholi daromadlari va harajatlarining balansida majburiy to‘lovlar sifatida hisobga olinmaydigan egri (bilvosita) soliqlar ham o‘zining ta’sirini ko‘rsatadi. Chunki bu soliqlar (aksizlar, qo‘shilgan qiymat solig‘i, bojxona bojlari va boshqalar) tovar bahosining tarkibida bo‘lib, ular tovar sotib olinayotganda to‘lanadi. Tovarlar bahosining darajasini faqat egri (bilvosita) soliqlar oshirib qolmasdan, balki ayrim to‘g‘ri (bevosita) soliqlar (yagona sotsial soliq, korxonalarning foydasidan olinadigan soliq, tashkilotlarning mol-mulkidan olinadigan soliq va boshqalar) ham oshiradiki, ular ham qisman yoki to‘liq tovarlar bahosi orqali kompensatsiya qilinadi. Aholi daromadlari va harajatlari balansi harajatlar qismining boshqa moddalari (“omonatlar va qimmatli qog‘ozlardagi jamg‘armalarning o‘sishi”, “xorijiy valyutalarni sotib olish bo‘yicha aholi harajatlari” va boshqalar) jamg‘arish jarayoni doirasida uy xo‘jaliklarining moliyaviy munosabatlarini aks ettiradi. 3-savol bayoni. Mamlakatimizda kambag‘allikni qisqartirish va ehtiyojmand oilalarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash borasidagi chora-tadbirlarning natijadorligini oshirish va bunda aholining maqsadli guruhini aniqlash bo‘yicha vazifalar aniq bir mezon va uslubiy yondashuvlarning ishlab chiqilishini talab etadi. O‘z navbatida, ushbu uslubiy yondashuv va bazani shakllantirish aholining turmush sharoiti va ijtimoiy holatini bevosita o‘zida aks ettiruvchi, ya’ni ularning iste’mol tarkibi va xususiyatlari bo‘yicha real holatni ifodalovchi ko‘rsatkichlarni hisoblash muhim ahamiyat kasb etadi.