Вабо: таърифи, тарихи, географик тарқалиши, этиологияси,
эпидемиологияси, патогенези, клиникаси, ташхиси, қиёсий ташхиси,
даволаш усуллари, профилактикаси ва эпидемияга қарши чора-
тадбирлар
Таърифи. Вабо – диарея, деминерализация, дегидратация, метаболик ацидоз,
гиповолемик
карахтлик,
интоксикация
белгилари
билан
кечадиган
антропоноз ўткир, ўта хавфли юқумли касаллик.
Тарихи ва географик тарқалиши
Гиппократ (460-377 йй. м.о.) ва Гален (129-216 йй. м.о.) вабо касаллигига
ўхшаш касаллик тўғрисида ёзиб қолдиришган.
Вабо пандемияларининг хронологик жадвали
Пандемия
йиллар
Қисқача тавсифи
I
1817-1829
Вабо илк бор ўзининг тарихий ўчоғи бошқа
худудларга
тарқалди.
Вабонинг
тарқалишига
Англиянинг Ўрта Шарқдаги урушлари сабаб
бўлди. Касаллик Арабистон, Цейлон, Япония ва
Хитойга тарқалди. Сўнгра Эрон, Туркия ва
Кавказга етиб борди. 1829 йилда вабо Россияда
(Оренбург) қайд этилди.
II
1830-1837
Вабо Россия орқали Польшага етиб борди ва
Европада тарқалди. Сув йўллар орқали Канада,
Шимолий Америка ва Австралияга етиб борди.
III
1847-1861
Европага янги куч билан қайтиб, 1849 йилда
Австрия, Венгрия, Словакияни қамраб олди.
Фақатгина Галицияни ўзида 107990 та одам
касалланиб, шулардан 42746 ушбу касалликдан
халок бўлди.
IV
1863-1872
Денгиз йўлларининг ривожланиши ва темир
йўлларнинг кенгайиши натижасида вабо тез ва
қисқа муддатда бутун дунёни қамраб олди.
V
1883-1895
Р.Кох
томонидан
касаллик
қўзғатувчисини
аниқланилиши
профилактиканинг
янги
услубларини ишлаб чиқарилишига сабаб бўлди.
Пандемия
фаол
ҳолатда
санитар
холати
қониқарсиз
бўлган
-
Россия,
Шимолий
ва
Марказий Америка давлатларида қайд этилди.
VI
1900- 1927 Арабистонда бошланди (Макка). Биринчи жахон
урушига қадар касаллик сустлик билан тарқала
борди. Ғарбий яримшар давлатларида касаллик
қайд этилмади.
VII
1961
йилдан –
ҳозирги
вақтгача
Касаллик
тарқалишини
бошланиш
жойи
Индонезия
ороллари
ҳисобланади.
1961-1972
йиллар мобайнида вабонинг эпидемик ўчоқлари
дунёнинг 100 дан ортиқ давлатларини қамраб
олди.
Касаллик асосан эпидемия кўринишида учрайди. Эндемик ўчоқлар Африка,
Лотин Америкаси, Ҳиндистон ва Жанубий –Шарқий Осиёда жойлашган.
2012 йилда дунё бўйича 722487 нафар одамлар касалланган, шундан 9303
нафари вафот этишган. Гаитида вабо каллигининг эпидемияси кузатилиб,
унда 57914 мингга яқин одамлар касалланиб, 7418 нафари вафот этган.
Этиологияси.
Вабо қўзғатувчилари қуйидагилар ҳисобланади:
Vibrio cholerae 01 classica
Vibrio cholerae 01 Eltor
Vibrio cholerae Bengal 0139
Vibrio cholerae non 01
Антигенлари:
О-антигени- соматик, термостабил
Н-антигени- хивчинида буладиган термолабил антиген
Қуйидаги серологик вариантлари фарқланади:
Огава – АВ
Инаба – АС
Гикошима- АВС
Вабо вибрионлари қуйидаги токсинларни ишлаб чиқаради:
Бактериал қобиқ ва хужайра токсинлари (эндотоксинлар –
термостабил липополисахаридлар)
Холероген – экзотоксин
Ўтказиш омили
Гемолизинлар (экзотоксинлар)
Вабо вибрионлари шаклан вергулга ўхшайди, спора ва капсула хосил
қилмайди. Битта бақувват хивчини бор, ўта ҳаракатчан.Грамманфий,
ишқорли муҳитда тез кўпаяди.Факультатив аэроб. Ташки муҳит таъсирига
бирмунча чидамли бўлиб, очиқ сув ҳавзаларида бир неча ҳафтагача яшайди.
Қайнатилган водопровод сувида 1 соатгача, кайнамаганида 40 соатгача
яшайди. Гўшт ва сут маҳсулотларида, хўл меваларда 9 кунгача яшайди.
Қайнатилганда,
қуёш
нури
таъсирида,
дезинфекцияловчи
моддалар
таъсирида тезда ҳалок бўлади.
Эль-Тор
вибриони
ташқи
муҳитга
чидамлидир.
Бенгал 0139 вибриони кучли токсин ишлаб чиқаради, антибиотикка чидамли,
бу вибрионлар сабаб бўлган касаллик оғир кечади.
ЭПИДЕМИОЛОГИЯСИ
Вабо касаллиги типик антропоноз
Инфекция манбаи
Вабо билан касалланган беморлар
Реконвалесцент бактерия ташувчилар
Соғлом бактерия ташувчилар
Ташқи муҳит ( сув)
Юқиш механизми - фекал-орал
Инфекцияни тарқалиш йўллари:
Сув
Озиқ-овқат
Маиший - мулоқот
Аралаш
Патогенези.
Расм. Вабо экзотоксини таъсирида ичак шираси секрециясини кучайишини
патогенетик механизми
Ичак
Ичак ширасининг
ширасининг вабо
вабо токсини
токсини таъсирида
таъсирида
секрециясининг
секрециясининг кучайиши
кучайиши
вабо
вабо токсин
токсинии
Вабо
Вабо вибриони
вибриони
токсинлари
токсинлари
Аденилат
Аденилат циклаза
циклаза
AAТФ
ТФ
Ингичка
Ингичка ичак
ичак
эпителиал
эпителиал
хужайраларида
хужайраларида 3311 ––
551
1 АМФ
АМФ нинг
нинг миқдори
миқдори
Ичак
Ичак ширасининг
ширасининг
секрецияси
секрецияси
Фосфодиэстраза
Фосфодиэстраза
АМФ
АМФ
Кучайиши
кучайиши
ИММУНИТЕТ
Типоспецифик
Етарли даражада мустахкам
Камдан-кам ҳолларда кайтадан касалланиш мумкин
Вабо таснифи (И.К. Мусабоев 1990 йил)
Клиник шакллари
Оқибат ва асоратлари
Гастритик
А) Яққол гастритик белгилар ва
умумий оғир интоксикация билан
Соғайиш
Ўлим билан тугайди
Асоратлари ўрганилмаган
Б) Яққол гастритик белгилар ва
ўртача интоксикация билан
Соғайиш
Асоратлари ўрганилмаган
В) Кам
ифодаланган
гастритик
белгилар билан
Энтеритик
А) Яққол
энтерит
белгилари
ва
умумий оғир интоксикация билан
Соғайиш
Ўлим билан тугайди
Вибрионташувчанлик
Б) Яққол
энтерит
белгилари
ва
кучсиз интоксикация билан
Ички аъзоларда қолдиқ ўзгаришлар
(холецистит,
холангит,
гепатит,
юракда дистрофик ўзгаришлар)
В) Кам
ифодаланган
энтеритик
белгилар билан
Гастроэнтеритик
Рационал
даволанганда
бу
ўзгаришлар юзага келмайди
Соғайиш,
вибрионташувчанлик
А) Яққол гастроэнтерит белгилари
ва оғир интоксикация билан
Соғайиш
Ўлим билан тугайди
Асорати:
гепатит,
холецистит,
холангит,
юракдаги
дистрофик
ўзгаришлар
Б) Яққол гастроэнтерит белгилари
ва кучсиз интоксикация
Алгид
А) Яққол асфиксия белгилари билан
Соғайиш
Ўлим билан тугайди
Асорати:
гепатит,
холецистит,
холангит,
юракда
дистрофик
ўзгаришлар, нефрозлар, неврологик
ўзгаришлар
Б) Кам
ифодаланган
асфиксия
белгилари билан
Қуруқ вабо
Вабонинг яшин тезлигида кечувчи
шакли
Кўпинча ўлим билан тугайди
Вабонинг бошқа инфекциялар
билан бирга кечиши (микст)
Асоратли-ич терлама тури
Клиникаси
Вабонинг яширин давр бир неча соатдан 5 кунгача давом этиши
мумкин, ўртача 2-3 кун.Касаллик ўткир бошланади. Биринчи клиник
симптоми– ич кетишдир. Вабо билан касалланган беморнинг нажаси
сувсимон, лойқасимон оқ суюқлик бўлиб, унда қуйқалар сузиб юради, ташқи
кўринишдан гуруч сувини эслатиб, ҳидсиз бўлади.Ич кетиш сони
касалликнинг кечиш оғирлигига боғлиқ (кунига 3-5 маҳал ёки саноқсиз).
Бемор қайта, кўп миқдорда қусади, қоринда оғриқлар характерли эмас,қорин
дам бўлиши ва ичаклар парези кузатилиши мумкин.
Вабонинг оғир шаклларида тана ҳарорати 36°С дан пастга тушиб
кетади. Тери қопламлари кўкимтир, тургор пасаяди. Овоз йўқолади.
Тахикардия, юрак тонларининг тўмтоқланиши, қон босимининг пасайиши
кузатилади. Оғир ҳолларда олигурия, анурия аниқланилади.
Сувсизланиш даражалари (В.И. Покровский бўйича)
I – тана вазнини 1-3% йўқолиши
II – тана вазнини 4-6% йўқолиши
III – тана вазнини 7-9% йўқолиши
IV – тана вазнини 9% дан ортиқ йўқолиши
Вабонинг
оғир
кечишида
III
ёки
IV
даражада
сувсизланиш
ривожланиши мумкин.
Вабонинг асоратлари
Гиповолемик шок.
Абсцесслар, флегмоналар, сепсислар, пневмония.
Кардиоген шок.
Астеник
синдром,
полиневрит,
энцефалит,
диэнцефалит
синдромлари.
Ўткир буйрак етишмовчилиги ва уремик ҳолат.
Ортиқча натрий бикарбонат юбориш натижасида тетоник ҳолат
кузатилиши.
Мия шиши, гипогликемия, ўпка шиши.
Ичак парези (кўпинча ёш болаларда).
Аёлларда ҳомила ташлаш, йўлдошни ажралиши.
Айрим ҳолларда пироген реакция кузатилиши.
Ўпка шиши одатда суюқликларни вена орқали кўп юборилганда келиб
чиқади. Бу ўринда метаболик ацидозни тўғри даволамаслик хам ахамиятга
эга. Метаболик ацидоз кўпинча беморларни ОРС дан фойдаланмасдан, фақат
физиологик эритма билан даволанганда келиб чиқади. ОРС суюқликлари хеч
қачон ўпка шишини келтириб чиқармайди.
Буйрак етишмовчилиги одатда кам суюқлик юборилганда, шок холати ўз
вақтида бартараф этилмаганда ва 60 ёшдан катта шахсларда келиб чиқади.
Буйрак етишмовчилиги оғир сувсизланиш тезда бартараф этилганда ва
гидратация талаб асосларида амалга оширилганида келиб чиқмайди.
Оқибати
Ўз вақтида тўғри ташхис қўйиб адекват муолажа олиб борилса, 93-99%
ҳолларда соғайиш билан; 1-7% ҳолларда ўлим билан якунланади.
Ташхисоти. Вабо ташхиси эпидемиологик, анамнестик клиник
маълумотларга ва ўтказилган лаборатория натижаларига асосланган ҳолда
қўйилади.
Вабо диагностика усуллари
Бактериологик
Серологик (агглютинация реакцияси, қонда вибриоцит антителолар
миқдорини аниқлаш)
Экспресс – методлар (люминесцент микроскопия, эритроцитар
антиген диагностикум билан билвосита гемаглюцинация реакцияси)
Молекуляр-генетик усуллар (Полимераза занжир реакцияси)
Вабонинг қиёсий ташхиси
Вабо касаллиги қуйидаги касалликлар билан дифференциация қилинади.
Овқат токсикоинфекциялари.
Сальмонеллезларни ўчоқли шакли.
Ўткир гастроэнтеритлар.
Банал энтеритлар.
Бактериал дизентерия.
Вирусли диарея.
Кимёвий заҳарлардан заҳарланиш.
Овқат токсикоинфекцияларида вабодан фарқ қилиб, яширин давр жуда
қисқа (30 мин. дан 1 неча соатгача ), қоринда оғриқлар кузатилади,
субфебрилитет бўлиши мумкин. Вабода кузатиладиган афония, анурия,
нафас бузилиши, қон қуюлиши, метаболитик ацидоз характерли эмас.
Маргумуш (мишьяк) препаратлари билан захарланганда яшириш давр 1-3
соат давом этади. Оғир ҳолларда қоринда кучли оғриқ, ич кетишнинг
тезлашиши ва қусиш, болдирсимон мушакларда тиришишлар келиб чиқади.
Тана хароратининг тушиб кетиши характерлидир. Ўлим холлари қабул
қилинган заҳарнинг миқдорига боғлиқ (3-10 кунлари). Қиёсий ташхисда
мишяк билан зарарланган озиқ – овқат маҳсулотларини истеъмол қилиш,
нажасни бактериологик, махсулотларни эса кимёвий текширув натижалари
аҳамиятга эга. Шундай ўзгаришлар симоб ва ядохимикатлар билан ўткир
заҳарланишда ҳам кузатилиши мумкин.
Даволаш
Вабони даволашда қўлланиладиган тузли эритмалар
Трисоль
Дисоль
Квартасоль
Ацесоль
Хлосоль
Лактасоль
Диарея тўхтагунга қадар оғир сувсизланиш кузатилган беморларда
йўқотилган суюқликларни қоплаш учун гидратацияни давом эттириш:
Беморни аҳволи унга вена ёки оғиз орқали регидратация тайинлангандан
сўнг қайта баҳоланганда дегидратация аломатлари сақланган бўлса ОРС
эритмаларини беришни давом эттириш керак. Мақсад- ич кетиш оқибатида
йўқотилган суюқлик миқдорини эквивалент ОРС лар ҳисобига қоплаш.
Вабода
қўлланиладиган
антибиотиклар:
доксициклин,
тетрациклин
фуразолидон, триметоприм ва ципрофлоксацин.
ПРОФИЛАКТИКАСИ ва ЭПИДЕМИЯГА ҚАРШИ ЧОРА ТАДБИРЛАР
Республикамизда вабо касаллигининг олдини олиш икки йўналишда
олиб борилади.
Биринчиси-касалликни ҳудудимизга четдан кириб келиши ва тарқалишини
олдини олиш, иккичиси-касалликни маҳаллий ҳолат сифатида қайд
этилишига йўл қўймаслик.
Вабо касаллигини ҳудудимига четдан, айниқса вабо бўйича эндемик
давлатлар
ҳудудларидан
кириб
келишининг
олдини
олиш
учун
республикамизнинг бошқа қўшни давлатлар чегараларини кесиш жойларида,
шунингдек ҳаво, автомобил, темир йўллари вокзалларида санитария назорат
пунктлари ташкил этилган.
Бу санитария назорат пунктларида вабога чалинган ёки гумон қилинган
беморларни аниқлаш, уларни вақтинчалик алоҳидалаш ҳамда бирламчи чора-
тадбирларни ўтказиш учун барча шарт –шароитлар яратилган.
Вабо ва бошқа ўта хавфли юқумли касалликларнинг муҳофазасини
таъминлашда ташкилий тадбирлар ва кадрларни тайёрлаш энг муҳим
масалалардан бири ҳисобланади. Бу борада ҳаво, автомобиль ва темир
йўллари, чегаралардаги санитария назорат пунктлари, чет элликларни қабул
қиладиган меҳмонхоналар ходимларини ўта хавфли юқумли касалликлар
бўйича махсус тайёргарликдан ўтказиш, бу касалликларни республикамиз
ҳудудига четдан кириб келиши ва тарқалишининг олдини олишда алоҳида
муҳим аҳамият касб этади.
Бундан ташқари, барча даволаш-профилактика муассасалари тиббиёт
ходимларини ҳар йили ўта хавфли юқумли касалликлар бўйича ҳам назарий,
ҳам амалий жиҳатдан тайёрлаб боришнинг аҳамияти жуда катта.
Вабо касаллиги профилактикасида аҳолини тоза ичимлик суви
билан
таъминлаш,
оқава
сувларни
зарасизлантириш,
озиқ
овқат
маҳсулотларини ишлаб чиқарувчи корхоналарда санитария-гигиена қоида ва
талабларига қатъий равишда амал қилиш тадбирларининг аҳамияти катта.
Эпидемиологик мавсумда вабо вимбрионларига текшириш мақсадида
ҳдуддаги очиқ сув манбалари қайта ҳисобга олиниб, уларнинг санитария
паспортлари тузилиши, сув намуналарини текшириладиан “нуқта”лар
белгиланиши, шу белгиланган “нуқта”лардан жадвал асосида сув намуналари
олиниб вабо вибринларига текшириб бориш керак.
Эпидемиологик
жиҳатдан
хавфли
ҳисобланган
давлатлардан
келаётган сайёҳлар ва бошқалар, озиқ-овқат маҳсулотлари устидан тиббий-
санитария назоратини кучайтириш.
Ўткир юқумли ичак касалликлари кўрсаткичлари юқори бўлганида, тезда
сабабини аниқлаш, вабо касаллигига гумон қилинганда ва ундан вафот
этганлар аниқланганда 100 фоиз бактериологик вабо вибрионларига
текшириш.
Эпидемиологик ўчоқни қамраб олиш ва соғломлаштириш тадбирларини
ўтказиш.
Вабо касаллигига гумон қилинган касаллик ўчоғида эпидемияга қарши чора-
тадбирларни тезкор режа асосида ўтказишни таъминлаш.
Беморни алоҳидалаш (изоляция) ва шифохонага ётқизиш.
Бемор билан мулоқотда бўлганларни аниқлаш (топиш), уларни алоҳидалаш
(изоляторда) ва шошилинч профилактик тадбирларни ўтказиш.
Вабога
гумон
қилинган
беморларни
провизор
госпиталга
ётқизиш
.Дезинфекция тадбирларини ўтказиш.
Аҳоли ўртасида шошилинч профилактика ўтказиш.
Аҳолини тиббий кузатув остига олиш.
Санитария-тарғибот ишларини ташкиллаштириш ва ўтказиш.
Вабо касаллигига чалинган беморлар билан мулоқотда бўлганларга
антибиотиклар ёрдамида шошилинч профилактика ўтказиш лозим.
Шошилинч
профилактика
қуйидаги
контингентлар
қамраб
олинади:
беморлар ва вибрион ташувчилар билан мулоқотда бўлганлар; обсервация
учун ётқизилганлар (эпид кўрсатма асосида);
Касаллик юқиш хавфи юқори бўлган аҳоли пункти.
Вабо касаллигида барча тадбирлар ҳукумат даражасида ташкиллаштирилади
ва амалга оширилади.
