Ilmiybaza.uz VALENTLIK TUSHUNCHASI Reja: 1. Valentlik nazariyasi va tilshunoslik. Verbosentrik nazariyaning shakllanishi 2. Valentlik turlari. Tayanch tushunchalar: valentlik, leksik, sintaktik, mantiqiy valentlik, verbosentrik nazariya, avalent, bir valentli, ikki valentli, uch valentli fe’llar. Ilmiybaza.uz Valentlik nazariyasi va tilshunoslik. Valentlik atamasi lot.valentia so‘zidan olingan bo‘lib, “quvvat”, “kuch” degan ma‘noni beradi. Bu atama kimyoda bir element atomining boshqa element atomi bilan bog‘lanish xususiyatini ifodalash uchun qo‘llanilsa, tilshunoslikda leksemaning boshqa leksema bilan bog‘lanish qobiliyatini ifodalash uchun ishlatiladi. Valentlik nazariyasining tilshunoslikda qo‘llanilishi L.Tenyer va S.Kasnelson asarlari bilan bog‘liq bo‘lib, dastlab bog‘lanishni ifodalash uchun bu atamani olib kirgan fransuz tilshunosi L.Tenyer uni faqat fe‘lga nisbat beradi. Uning fikricha, valentlik fe’lning gapda subyekt, obyektlarni biriktirish imkoniyatidir. U fe‘l- kesimning zaruriy, to‘ldiriladigan semantik bo‘laklari shu subyekt va obyektlardan iborat, deb tushunadi. Bunda u gapning egasi, vositali va vositasiz to‘ldiruvchilarini nazarda tutadi. Xullas, L.Tenyer “valentlik” atamasini kimyodan o‘zlashtiradi va “Struktural sintaksis asoslari” nomli kitobida bu atamaning tildagi xususiyatlarini asoslab, o‘ziga xos misollar keltiradi, struktur sintaksis haqida fikr yuritadi: ―Har bir so‘z ikkinchi bir so‘z bilan bog‘lanuvchi aniq bir xususiyatga ega va bu strukturalardan, gaplardan iborat. Ammo bu aloqa hech narsa bilan ifodalanmaydi. Masalan, Alfred gapiryapti ikkita alohida-alohida narsa, bir tomondan Alfred ismli shaxs, ikkinchi tomondan kimdir gapiryapti. Bu ikki narsa mening ongimda bir- biriga qo‘shilib, gapirish harakati Alfred tomonidan bajarilayotganini ma‘lum qiladi. Bundan bu gap ikki elementdan iborat ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Chunki Alfred gapiryapti gapi uch elementdan tuzilgan: 1.Alfred. 2. Gapiryapti. 3. Aloqa. Gapda ikki narsa bor deb qarash mumkin, lekin bu tashqi tomondan yoki morfologik nuqtayi nazardan, biroq gapning shakllanishida sintaktik aloqa muhim hisoblanadi”. Valentlik terminini o‘zining “Grammatik kategoriyalar” (1948) asarida qo‘llagan S.D.Kasnelson ham bu tushunchani so‘zning gapda ma‘lum tarzda reallashishi va boshqa so‘z bilan ma‘lum aloqaga kirishishi ma‘nosida qo‘llaydi. Valentlik – ma‘lum so‘zning boshqa so‘zni o‘ziga birlashtirish xususiyatidir, deb ataydi. Xuddi shu kabi fikrni A.Fitrat o‘zining “O‘zbek tili qoidalari to‘g‘rusida bir Ilmiybaza.uz tajriba. Sarf” asarida quyidagicha ifodalaydi: “O‘zingizni o‘ylasangiz, hayvonlardan birini (otni) o‘ylasangiz, bizda u hayvon ustiga yerlashmak uchun bo‘lg‘an tebranishingizni o‘ylasangiz, uch ma‘no o‘ylag‘an bo‘lursiz. Bu uch ma‘noni birlashtirib, bir-biriga bog‘lab, o‘zingizni otqa minganingizni o‘ylag‘anda, miyangizda bir o‘y “tuqqondir”. Shu o‘yni bir kishiga bildirmaqchi bo‘lg‘ach, “Men ot mindim deb qo‘yasizkim, bu aytqaningiz bir gapdir. Ko‘rinadirkim, yuqoridag‘i o‘yda uch ma‘no bo‘lg‘ani kabi u o‘yni bildirguchi gapda ham uch so‘z bor: men, ot, mindim. Demak, so‘z ma‘no bildirgan tovushlar to‘dasidir”. Bundan tovush signallari orqali, boshqacha aytganda, belgilar orqali inson obyektiv olamga borishini va, aksincha, obyektiv olamdan semantik predmetlar orqali belgilashtirish jarayoni, ya‘ni sintaktik aloqa mavjud ekanligi ko‘rinadi. Sintaktik aloqa esa valentlik tufayli yuzaga keladi. Bugungi kunda tilshunoslikda valentlikni sintaktik aloqani ta‘minlovchi muhim vosita sifatida alohida ta‘kidlash an‘anaga aylanib qoldi va bu atama ko‘plab tilshunoslarning ishlarida ham o‘z aksini topdi. Dastlab “valentlik” atamasi faqat fe‘llarning birikuvchanlik imkoniyatlariga nisbatan qo‘llanildi. Keyinchalik ushbu terminning vazifasi kengayib, valentlik xususiyatlari keng doiradagi morfologik birliklarga xos ekanligi tilshunoslar tomonidan e‘tirof etila boshlandi. Fe‘lning rolini izohlash spetsifikasi L.Tenyer konsepsiyasining o‘ziga xosligini belgilaydi. L.Tenyer “Sintaksisni qanday qurish kerak” nomli maqolasida (1939) sintaktik nazariyalar sof sintaktik belgilarga tayanishi lozimligini ta‘kidlagan holda, ikki asosiy qismni: 1) grammatik kategoriyalarni, tartibni hamda ularning tildagi uyushishi tamoyillarini o‘rganuvchi kategorial yoki statik sintaksis; 2) “tirik” fraza strukturasini, uning aloqalarining real mexanizmlarini tadqiq etuvchi funksional yoki dinamik sintaksisni ajratadi. L.Teyerning yangicha talqinida fraza ko‘pqavatli iyerarxik qurilma sifatida namoyon bo‘lib, markazga uning barcha “organizmlarini” boshqarib turuvchi fe‘l qo‘yildi. Periferiya qismida esa bir-biriga va oxir-oqibat fe‘lga tobelanuvchi grammatik elementlar joylashdi. Ko‘rinadiki, L.Tenyerning fe‘lning sintaktik xususiyatlariga, uning birikuvchanligiga qiziqishi keyinchalik sintaktik valentlik ta‘limotining paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi va valentlik deganda, Ilmiybaza.uz birinchi navbatda, fe‘lning sintaktik valentligi tushunildi. Valentlik tushunchasini L.Tenyer fe‘lning sintaktik tasnifi uchun qo‘llaydi va nol, bir, ikki hamda uch valentlikka ega bo‘lgan fe‘llarni ajratadi. Nol valentlikka ega bo‘lgan fe‘llar “ishtirokchilar” ga ega emasligi bilan xarakterlanadi. Bular o‘z-o‘zicha, birovning ishtirokisiz sodir bo‘layotgan jarayonni bildiradi: Daryo shovullardi. Bir “ishtirokchi” ga ega bo‘lgan bir valentli fe‘llar bir shaxs yoki bir predmet ishtirok etayotgan jaryonni bildiradi: Mashinada bordi. Ikki “ishtirokchi” qatnashgan jarayonni ifodalovchi fe‘llar ikki valentli fe‘llardir: Alfred kitob berdi. Uch valentli fe‘llar uch “ishtirokchi” qatnashayotgan jarayonni ifodalaydi. Bunday fe‘llarda birinchi va ikkinchi “ishtirokchilar” shaxsni, uchinchi “ishtirokchi” esa predmetni ifodalaydi: Alfred Sharlga kitobni berdi. Demak, Tenyer o‘z ishlarida gapni struktur tahlil qilar ekan, uning asosida fe‘l yotishini ta‘kidlaydi va buning natijasida fe‘l valentligi nazariyasi (verbosentrik nazariya) vujudga keldi. Bunga ko‘ra gap tuzilishini predikat (ko‘p hollarda fe‘l bilan ifodalangan) belgilaydi va u o‘ziga muvofiq kategorial belgilarga o‘rin ochadi. Gapning barcha qismlari fe‘l predikat munosabatiga ko‘ra unga bog‘liq qismlarga (aktantlar, argumentlar, to‘ldiruvchilar, partnyorlar, komplementlar va h.k.) va erkin qismlarga (erkin kengaytiruvchilar, hollar, ad‘yunktlarga) bo‘linadi. Ko‘rinadiki, hollar fe‘llarga bog‘liq qismlar qatoriga, ya‘ni uning valent tarkibiga kiritilmaydi. Fe‘l valentlik xususiyatlarining bunday talqini Tenyerning tahlilda mazmuniy bosqichga asoslanish zarurligi va har qanday harakat muayyan miqdordagi ishtirokchilarni (aktantlarni) talab etishi, gap sathida bular ega va to‘ldiruvchi sifatida namoyon bo‘lishi mumkinligi haqidagi qarashlari bilan bog‘liq. Uning fikricha, barcha holli elementlar fe‘l ma‘nosi bilan shartlanmagan, shuning uchun uning valent tarkibiga kirmaydi. Bunday qarashlar H.Brinkmann ishlarida ham kuzatiladi. U ot, sifat hamda fe‘llarning valentlik xususiyatlarini kuzatar ekan, fe‘llarning o‘ziga xos valentlik tabiatiga ega ekanligini aniqlaydi. Ot hamda sifatlar faqat bittadan kelishik formalari uchun vakant pozitsiyalarga ega bo‘lsa, fe‘llar egadan tashqari yana bir qancha vakant pozitsiyalarga ega bo‘lishi mumkinligini ta‘kidlaydi. Muallif “ishtirokchilar” sifatida faqat kelishik shakllaridan birida qo‘llaniluvchi otlar bilan Ilmiybaza.uz to‘ldiriluvchi pozitsiyalarni tanlaydi. Ko‘makchilar yordamida yuzaga chiquvchi shakllar esa soqit qilinadi, ya‘ni hollar fe‘llarning umumiy valentlik tarkibiga kiritilmaydi. Bunday qarash Brinkmanni Tenyerning qarashlari bilan umumlashtiradi. H.Brinkman xuddi L.Tenyerga o‘xshab valentlik fe‘lning gapdagi boshqa o‘rinlarni to‘ldirishni talab qiluvchi xususiyati, deb izohlaydi. Bu jihatdan J.Erben qarashlari e‘tiborga loyiq. U ham gap markazida fe‘l turishini e‘tirof etadi va fe‘l valentligini atom valentligiga qiyoslagan holda, aynan shu valentlik gapning struktur sxemasini belgilashini ta‘kidlaydi. Chunki to‘ldiruvchilarning nechta va qanaqa bo‘lishi hamda ularning qaysi o‘rinda kelishi aynan fe‘lga bog‘liq. To‘ldiruvchi‖ sifatida J.Erben nafaqat ega va to‘ldiruvchini, balki mazmunan zarur bo‘lgan hollarni, predikativ aniqlovchini va predikativni ham belgilaydi. O‘z sxemalarida muallif har bir to‘ldiruvchini muayyan raqamlar bilan belgilaydi (E1, Ye2, Ye3, Ye4). Lekin bu raqamlar faqat fe‘lning umumiy valentligini belgilab, ularning iyerarxiyasini ham, tartibini ham ko‘rsatmasligini uqtiradi. L.Veysgerber, G.Helbiglar o‘z oldiga valentlik tushunchasini aniqlashtirish va formallashtirish vazifasini qo‘ydilar. Xususan, L.Veysgerber valentlik haqidagi qarashlarni rivojlantirgan holda, gapning har bir bo‘lagi muayyan gap bo‘lagini modellashtirish doirasidagi tutgan o‘rniga ko‘ra valentlik xususiyatiga ega ekanligini ta‘kidlaydi. Ya‘ni valentlik masalasi nafaqat fe‘lga nisbatan, balki boshqa so‘z turkumlariga nisbatan ham qo‘llanilishi lozimligi e‘tirof etadi. G.Helbig fe‘l valentligini tekshirishda transformatsion grammatikaning muayyan bo‘laklarni tushirish usulini qo‘lladi. Bunda gap tarkibidagi fe‘l kengaytiruvchilaridan biri tushirilishi natijasida gap mazmuniy strukturasida o‘zgarish bo‘lmasa, ushbu bo‘lak struktur jihatdan zaruriy emas, aksi bo‘ladigan bo‘lsa, ushbu bo‘lakning ishtiroki zaruriydir. Ko‘rinadiki, fe‘l valentliklarining zaruriy yoki zaruriy emasligi muayyan vaziyat bilan, so‘zlovchining muayyan maqsadi bilan bog‘liqdir. L.Tenyer nazariyasi ko‘plab tilshunoslar tomonidan ilgari surildi va hozirgi tilshunoslikda mustahkam o‘rin egalladi. Dastlab fe‘llarning faqat ega va to‘ldiruvchiga nisbatan birikuvchanligini ifodalovchi “valentlik” atamasining ko‘lami kengayib, keyinchalik gap strukturasi Ilmiybaza.uz uchun zarur bo‘lgan barcha fe‘l kengaytiruvchilari shu tushuncha tarkibiga kiritildi. “Valentlik” atamasini til birliklarning potentsial xususiyatlari ma‘nosida qo‘llash tendentsiyasi shu xususiyatlarning nutqdagi aktuallashuvini belgilash uchun qo‘llanilishiga nisbatan keng tarqaldi. Agar til-nutq dixotomiyasini, til va nutq birliklari o‘rtasidagi dialektik bog‘liqlik mavjudligini, ular o‘zaro bir-birini taqozo etuvchi tushunchalar ekanligini inobatga olsak, u holda cheksiz birikish imkoniyatlariga ega bo‘lgan lisoniy birliklar muayyan vaziyatda, muayyan maqsadni amalga oshirish uchun nutqiy realizatsiyasidan tashkil topadi. Shuning uchun valentlik atamasini ham til birliklarining birikuvchanlik imkoniyatlarini, ham ularning nutqiy realizatsiyasini belgilash uchun qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Bu fe‘llarning valentlik modeli bo‘lib, uning konkret birliklar bilan to‘ldirilishi nutqda sodir bo‘ladi. So‘zlarning sintaktik valentligi esa so‘z birikmalarida gavdalanadi. So‘zni til tizimining asosiy birligi sifatida har tomonlama chuqur o‘rganish hozirgi tilshunoslikning eng muhim masalalaridan biridir. Bu muammoni hal etishda hozirgi lingvistikaning dolzarb yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolayotgan valentlikning semantik nazariyasi katta rol o‘ynaydi. Hozirgi paytda ushbu nazariyaning tushunchaviy apparatini ishlab chiqish borasida muayyan natijalarga erishildi. Xususan, yuqorida tahlilga tortilgan ishar bilan bir qatorda S.Kasnelson, S.Kibardina, B.Leykina, T.P.Lomtev, M.Stepanova, N.Filicheva, B.M.Leykina, B.Abramov kabi tilshunoslarning fe‘llarning valentlik tasnifini aniqlash tamoyillari, fe‘llarning valentligi va mazmuni o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlash, aktantlarning va kengaytiruvchilarning semantik turlarini ajratish kabi muammolarga bag‘ishlangan tadqiqotlari maydonga keldi. Bu masalada M.D.Stepanova va G.Helbigning o‘rnini alohida ko‘rsatishga to‘g‘ri keladi. Ularning qarashi bo‘yicha, valentlik so‘zning leksik ma‘nosiga tayanadi. Bundan tashqari, o‘zbek tilshunosligida ham bu borada qator tadqiqotlar, monografiyalar, bir qancha maqolalar yaratildi. I.Qo‘chqortoyev, G‘.Abdurahmonov, M.Mirtojiyev, A.Nurmonov, N.Mahmudov, R.Rasulov, S.Muhamedova kabi olimlarimizning tadqiqotlari, ayniqsa, katta ahamiyatga ega. Shunga qaramay, valentlik Ilmiybaza.uz nazariyasining aktantlar va erkin kengaytiruvchilar, obligator (zaruriy) va fakultativ(nozaruriy) aktantlarni belgilash, valentlik nazariyasi kategoriyalarining an‘anaviy grammatika kategoriyalari bilan bo‘lgan munosabatini aniqlash kabi masalalar hozirgacha o‘z yechimini topgan emas. Shu bilan birga valentlik va so‘z yasovchi vositalar munosabati muammolari, gap tiplarida valentlikning realizatsiyasi xususiyatlari kabilar ham o‘zining to‘liq yechimini kutayotgan masalalar sirasiga kiradi. Mutaxassislar fikricha, valentlik grammatika va leksikaning, sintaksis va semantikaning kesishgan nuqtasi bo‘lganligi bois, semantik va sintaktik valentlikka bo‘linadi. Semantik valentlik biriktiruvchi leksemaning ma‘noviy jihatdan o‘ziga mos birikuvchilarni tanlashidir. Masalan, “hangar” leksemasi, “qush” leksemasini o‘ziga torta olmaydi, “qush” leksemasi “hangra” leksemasidagi birorta ham bo‘sh o‘ringa tusha olmaydi. Chunki ularda ma‘noviy muvofiqlik mavjud emas. Leksemalar bir-biriga ma‘noviy mos bo‘lishi uchun ularning ma‘no strukturalarida o‘xshash ma‘no bo‘lakchalari ‒ semalari bo‘lmog‘i lozim. “Qush” leksemasi ma‘no tarkibidagi “sayray oladigan” ma‘no bo‘lakchasi “sayramoq” leksemasida va “sayramoq” leksemasidagi “qushlarga xos” ma‘no bo‘lakchasi qush leksemasida mavjud. Bu ularning birikma hosil qilishiga asos bo‘la oladi. Leksemalarning valentliklari tor yoki keng bo‘lishi mumkin. Masalan: “hangramoq” leksemasining nima? so‘rog‘iga javob bo‘ladigan valentligi to‘ldiruvchisi – “eshak”, “xo‘tik”, “hangi” leksemalaridir. Ba‘zan birikuvchi yoki biriktiruvchi leksemalar ma‘nolari muvofiq bo‘lmagani holda ular nutqda birikuvlar hosil qilishi mumkin. Masalan, “artist hangradi” kabi. Bunda me‘yoriy valentlik buzilgan holda namoyon bo‘lib, ko‘chma, obrazli ma‘no yuzaga chiqadi. Sintaktik valentlik leksema valentligining ikkinchi tomoni bo‘lib, u hokim mavqedagi leksemaning tobe leksemalarni o‘ziga tortish uchun ularning ma‘lum bir sintaktik shaklda ‒ kelishik, ko‘makchi, ravishdosh, sifatdosh qo‘shimchalarini olgan holda bo‘lishni talab qilishidir. Bu hokim leksemaning sintaktik mavqeyi, grammatik shakl tomonidan belgilanadi. Masalan, xatni yozdi, xat yozildi sintaktik qurilmalaridagi xatni va xat so‘zlarining grammatik shakli bosh so‘zning grammatik shakli bilan Ilmiybaza.uz belgilanadi. Sintaktik valentlik semantik valentlik bilan zich bog‘langan bo‘lib, biri o‘zgarsa, ikkinchisi ham o‘zgaradi, biri yo‘qolsa, ikkinchisi ham bo‘lmaydi. Masalan, “yetakla” leksemasi jo‘nalish kelishigidagi otni o‘ziga tortmaydi (Salimga yetakla tarzida). Lekin “yetakla” leksemasi orttirma nisbat shakli -t bilan shakllansa, (Salimga) so‘z shakli unga tortilla oladi. Bunda “yetakla” leksemasining sintaktik valentligi o‘zgaradi. Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1.Kimyoviy bog‘lanish necha xil usul bilan amalga oshadi? 2. Tilshunoslikda valentlik nazariyasining shakllanishi qaysi davrga to‘g‘ri keladi? 3.Valentlik atamasining ma‘nosi nima? 4. Valentlik tushunchasini kim birinchi bo‘lib o‘z asariga olib kirdi? 5. Tilshunoslikda valentlik dastlab qanday birliklarga nisbatan qo‘llanila boshladi? 6.Valentlik turlariga misol keltiring.