Ilmiybaza.uz
VALENTLIK TUSHUNCHASI
Reja:
1. Valentlik nazariyasi va tilshunoslik. Verbosentrik nazariyaning shakllanishi
2. Valentlik turlari.
Tayanch tushunchalar: valentlik, leksik, sintaktik, mantiqiy valentlik, verbosentrik
nazariya, avalent, bir valentli, ikki valentli, uch valentli fe’llar.
Ilmiybaza.uz
Valentlik nazariyasi va tilshunoslik. Valentlik atamasi lot.valentia so‘zidan
olingan bo‘lib, “quvvat”, “kuch” degan ma‘noni beradi. Bu atama kimyoda bir
element atomining boshqa element atomi bilan bog‘lanish xususiyatini ifodalash
uchun qo‘llanilsa, tilshunoslikda leksemaning boshqa leksema bilan bog‘lanish
qobiliyatini ifodalash uchun ishlatiladi.
Valentlik nazariyasining tilshunoslikda qo‘llanilishi L.Tenyer va S.Kasnelson
asarlari bilan bog‘liq bo‘lib, dastlab bog‘lanishni ifodalash uchun bu atamani olib
kirgan fransuz tilshunosi L.Tenyer uni faqat fe‘lga nisbat beradi. Uning fikricha,
valentlik fe’lning gapda subyekt, obyektlarni biriktirish imkoniyatidir. U fe‘l-
kesimning zaruriy, to‘ldiriladigan semantik bo‘laklari shu subyekt va obyektlardan
iborat, deb tushunadi. Bunda u gapning egasi, vositali va vositasiz to‘ldiruvchilarini
nazarda tutadi. Xullas, L.Tenyer “valentlik” atamasini kimyodan o‘zlashtiradi va
“Struktural sintaksis asoslari” nomli kitobida bu atamaning tildagi xususiyatlarini
asoslab, o‘ziga xos misollar keltiradi, struktur sintaksis haqida fikr yuritadi: ―Har
bir so‘z ikkinchi bir so‘z bilan bog‘lanuvchi aniq bir xususiyatga ega va bu
strukturalardan, gaplardan iborat. Ammo bu aloqa hech narsa bilan ifodalanmaydi.
Masalan, Alfred gapiryapti ikkita alohida-alohida narsa, bir tomondan Alfred ismli
shaxs, ikkinchi tomondan kimdir gapiryapti. Bu ikki narsa mening ongimda bir-
biriga qo‘shilib, gapirish harakati Alfred tomonidan bajarilayotganini ma‘lum qiladi.
Bundan bu gap ikki elementdan iborat ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak.
Chunki Alfred gapiryapti gapi uch elementdan tuzilgan: 1.Alfred. 2. Gapiryapti. 3.
Aloqa. Gapda ikki narsa bor deb qarash mumkin, lekin bu tashqi tomondan yoki
morfologik nuqtayi nazardan, biroq gapning shakllanishida sintaktik aloqa muhim
hisoblanadi”.
Valentlik terminini o‘zining “Grammatik kategoriyalar” (1948) asarida
qo‘llagan S.D.Kasnelson ham bu tushunchani so‘zning gapda ma‘lum tarzda
reallashishi va boshqa so‘z bilan ma‘lum aloqaga kirishishi ma‘nosida qo‘llaydi.
Valentlik – ma‘lum so‘zning boshqa so‘zni o‘ziga birlashtirish xususiyatidir, deb
ataydi. Xuddi shu kabi fikrni A.Fitrat o‘zining “O‘zbek tili qoidalari to‘g‘rusida bir
Ilmiybaza.uz
tajriba. Sarf” asarida quyidagicha ifodalaydi: “O‘zingizni o‘ylasangiz, hayvonlardan
birini (otni) o‘ylasangiz, bizda u hayvon ustiga yerlashmak uchun bo‘lg‘an
tebranishingizni o‘ylasangiz, uch ma‘no o‘ylag‘an bo‘lursiz. Bu uch ma‘noni
birlashtirib, bir-biriga bog‘lab, o‘zingizni otqa minganingizni o‘ylag‘anda,
miyangizda bir o‘y “tuqqondir”. Shu o‘yni bir kishiga bildirmaqchi bo‘lg‘ach, “Men
ot mindim deb qo‘yasizkim, bu aytqaningiz bir gapdir. Ko‘rinadirkim, yuqoridag‘i
o‘yda uch ma‘no bo‘lg‘ani kabi u o‘yni bildirguchi gapda ham uch so‘z bor: men,
ot, mindim. Demak, so‘z ma‘no bildirgan tovushlar to‘dasidir”. Bundan tovush
signallari orqali, boshqacha aytganda, belgilar orqali inson obyektiv olamga
borishini va, aksincha, obyektiv olamdan semantik predmetlar orqali belgilashtirish
jarayoni, ya‘ni sintaktik aloqa mavjud ekanligi ko‘rinadi. Sintaktik aloqa esa
valentlik tufayli yuzaga keladi.
Bugungi kunda tilshunoslikda valentlikni sintaktik aloqani ta‘minlovchi
muhim vosita sifatida alohida ta‘kidlash an‘anaga aylanib qoldi va bu atama ko‘plab
tilshunoslarning ishlarida ham o‘z aksini topdi. Dastlab “valentlik” atamasi faqat
fe‘llarning birikuvchanlik imkoniyatlariga nisbatan qo‘llanildi. Keyinchalik ushbu
terminning vazifasi kengayib, valentlik xususiyatlari keng doiradagi morfologik
birliklarga xos ekanligi tilshunoslar tomonidan e‘tirof etila boshlandi. Fe‘lning rolini
izohlash spetsifikasi L.Tenyer konsepsiyasining o‘ziga xosligini belgilaydi.
L.Tenyer “Sintaksisni qanday qurish kerak” nomli maqolasida (1939) sintaktik
nazariyalar sof sintaktik belgilarga tayanishi lozimligini ta‘kidlagan holda, ikki
asosiy qismni: 1) grammatik kategoriyalarni, tartibni hamda ularning tildagi
uyushishi tamoyillarini o‘rganuvchi kategorial yoki statik sintaksis; 2) “tirik” fraza
strukturasini, uning aloqalarining real mexanizmlarini tadqiq etuvchi funksional
yoki dinamik sintaksisni ajratadi. L.Teyerning yangicha talqinida fraza ko‘pqavatli
iyerarxik qurilma sifatida namoyon bo‘lib, markazga uning barcha “organizmlarini”
boshqarib turuvchi fe‘l qo‘yildi. Periferiya qismida esa bir-biriga va oxir-oqibat
fe‘lga tobelanuvchi grammatik elementlar joylashdi. Ko‘rinadiki, L.Tenyerning
fe‘lning sintaktik xususiyatlariga, uning birikuvchanligiga qiziqishi keyinchalik
sintaktik valentlik ta‘limotining paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi va valentlik deganda,
Ilmiybaza.uz
birinchi navbatda, fe‘lning sintaktik valentligi tushunildi. Valentlik tushunchasini
L.Tenyer fe‘lning sintaktik tasnifi uchun qo‘llaydi va nol, bir, ikki hamda uch
valentlikka ega bo‘lgan fe‘llarni ajratadi.
Nol valentlikka ega bo‘lgan fe‘llar “ishtirokchilar” ga ega emasligi bilan
xarakterlanadi. Bular o‘z-o‘zicha, birovning ishtirokisiz sodir bo‘layotgan jarayonni
bildiradi: Daryo shovullardi. Bir “ishtirokchi” ga ega bo‘lgan bir valentli fe‘llar bir
shaxs yoki bir predmet ishtirok etayotgan jaryonni bildiradi: Mashinada bordi. Ikki
“ishtirokchi” qatnashgan jarayonni ifodalovchi fe‘llar ikki valentli fe‘llardir: Alfred
kitob berdi. Uch valentli fe‘llar uch “ishtirokchi” qatnashayotgan jarayonni
ifodalaydi. Bunday fe‘llarda birinchi va ikkinchi “ishtirokchilar” shaxsni, uchinchi
“ishtirokchi” esa predmetni ifodalaydi: Alfred Sharlga kitobni berdi. Demak, Tenyer
o‘z ishlarida gapni struktur tahlil qilar ekan, uning asosida fe‘l yotishini ta‘kidlaydi
va buning natijasida fe‘l valentligi nazariyasi (verbosentrik nazariya) vujudga keldi.
Bunga ko‘ra gap tuzilishini predikat (ko‘p hollarda fe‘l bilan ifodalangan) belgilaydi
va u o‘ziga muvofiq kategorial belgilarga o‘rin ochadi. Gapning barcha qismlari fe‘l
predikat munosabatiga ko‘ra unga bog‘liq qismlarga (aktantlar, argumentlar,
to‘ldiruvchilar, partnyorlar, komplementlar va h.k.) va erkin qismlarga (erkin
kengaytiruvchilar, hollar, ad‘yunktlarga) bo‘linadi. Ko‘rinadiki, hollar fe‘llarga
bog‘liq qismlar qatoriga, ya‘ni uning valent tarkibiga kiritilmaydi. Fe‘l valentlik
xususiyatlarining bunday talqini Tenyerning tahlilda mazmuniy bosqichga
asoslanish zarurligi va har qanday harakat muayyan miqdordagi ishtirokchilarni
(aktantlarni) talab etishi, gap sathida bular ega va to‘ldiruvchi sifatida namoyon
bo‘lishi mumkinligi haqidagi qarashlari bilan bog‘liq. Uning fikricha, barcha holli
elementlar fe‘l ma‘nosi bilan shartlanmagan, shuning uchun uning valent tarkibiga
kirmaydi. Bunday qarashlar H.Brinkmann ishlarida ham kuzatiladi. U ot, sifat
hamda fe‘llarning valentlik xususiyatlarini kuzatar ekan, fe‘llarning o‘ziga xos
valentlik tabiatiga ega ekanligini aniqlaydi. Ot hamda sifatlar faqat bittadan kelishik
formalari uchun vakant pozitsiyalarga ega bo‘lsa, fe‘llar egadan tashqari yana bir
qancha vakant pozitsiyalarga ega bo‘lishi mumkinligini ta‘kidlaydi. Muallif
“ishtirokchilar” sifatida faqat kelishik shakllaridan birida qo‘llaniluvchi otlar bilan
Ilmiybaza.uz
to‘ldiriluvchi pozitsiyalarni tanlaydi. Ko‘makchilar yordamida yuzaga chiquvchi
shakllar esa soqit qilinadi, ya‘ni hollar fe‘llarning umumiy valentlik tarkibiga
kiritilmaydi.
Bunday
qarash
Brinkmanni
Tenyerning
qarashlari
bilan
umumlashtiradi. H.Brinkman xuddi L.Tenyerga o‘xshab valentlik fe‘lning gapdagi
boshqa o‘rinlarni to‘ldirishni talab qiluvchi xususiyati, deb izohlaydi. Bu jihatdan
J.Erben qarashlari e‘tiborga loyiq. U ham gap markazida fe‘l turishini e‘tirof etadi
va fe‘l valentligini atom valentligiga qiyoslagan holda, aynan shu valentlik gapning
struktur sxemasini belgilashini ta‘kidlaydi. Chunki to‘ldiruvchilarning nechta va
qanaqa bo‘lishi hamda ularning qaysi o‘rinda kelishi aynan fe‘lga bog‘liq.
To‘ldiruvchi‖ sifatida J.Erben nafaqat ega va to‘ldiruvchini, balki mazmunan zarur
bo‘lgan hollarni, predikativ aniqlovchini va predikativni ham belgilaydi. O‘z
sxemalarida muallif har bir to‘ldiruvchini muayyan raqamlar bilan belgilaydi (E1,
Ye2, Ye3, Ye4). Lekin bu raqamlar faqat fe‘lning umumiy valentligini belgilab,
ularning iyerarxiyasini ham, tartibini ham ko‘rsatmasligini uqtiradi. L.Veysgerber,
G.Helbiglar o‘z oldiga valentlik tushunchasini aniqlashtirish va formallashtirish
vazifasini qo‘ydilar. Xususan, L.Veysgerber valentlik haqidagi qarashlarni
rivojlantirgan holda, gapning har bir bo‘lagi muayyan gap bo‘lagini modellashtirish
doirasidagi tutgan o‘rniga ko‘ra valentlik xususiyatiga ega ekanligini ta‘kidlaydi.
Ya‘ni valentlik masalasi nafaqat fe‘lga nisbatan, balki boshqa so‘z turkumlariga
nisbatan ham qo‘llanilishi lozimligi e‘tirof etadi. G.Helbig fe‘l valentligini
tekshirishda transformatsion grammatikaning muayyan bo‘laklarni tushirish usulini
qo‘lladi. Bunda gap tarkibidagi fe‘l kengaytiruvchilaridan biri tushirilishi natijasida
gap mazmuniy strukturasida o‘zgarish bo‘lmasa, ushbu bo‘lak struktur jihatdan
zaruriy emas, aksi bo‘ladigan bo‘lsa, ushbu bo‘lakning ishtiroki zaruriydir.
Ko‘rinadiki, fe‘l valentliklarining zaruriy yoki zaruriy emasligi muayyan vaziyat
bilan, so‘zlovchining muayyan maqsadi bilan bog‘liqdir. L.Tenyer nazariyasi
ko‘plab tilshunoslar tomonidan ilgari surildi va hozirgi tilshunoslikda mustahkam
o‘rin egalladi.
Dastlab fe‘llarning faqat ega va to‘ldiruvchiga nisbatan birikuvchanligini
ifodalovchi “valentlik” atamasining ko‘lami kengayib, keyinchalik gap strukturasi
