Valyuta kursining makroiqtisodiy siyosatga taʼsiri Reja: 1. Valyuta va jahon valyuta tizimi tushunchasi. 2. Valyuta bozorini davlat tomonidan tartibga solish usullari 3. Valyuta kursi va uni belgilovchi omillar. 4. Nominal va real valyuta kurslari 5. Makroiqtisodiy siyosatning nominal va real valyuta kurslariga ta’siri Xalqaro valyuta munosabatlari pulning xalqaro toʻlov jarayoniga xizmat qilishi jarayonida vujudga keladi. U tashqi savdo bilan birga paydo boʻldi va rivojlanishning uzoq yoʻlini bosib oʻtdi. Tarix davomida jahon puli va xalqaro hisob-kitob shakllari oʻzgardi. Bir vaqtda valyuta munosabatlari ahamiyati oʻsdi va ularning nisbatan mustaqil darajasi oshdi. Tovarlar, xizmatlar, kapitallar va ishchi kuchi harakati mamlakatdan mamlakatga koʻchadigan pul massasalari oqimi yordamida amalga oshadi. Bu harakatni tartibga solish zarurligi xalqaro valyuta tizimi va jahon valyuta tizimlarining shakllanishiga olib keldi. Valyuta – keng ma’noda mamlakat pul birligi (masalan, soʻm, dollar, funt-sterling va hokazo)ni anglatadi. Qisqa ma’noda valyuta atamasi chet davlatlarning pul belgisi ma’nosida qoʻllaniladi. Har bir milliy bozor xususiy milliy valyuta tizimiga ega. Milliy valyuta tizimi bazasida jahon bozori rivojlanishi natijasida tarkib topadigan va davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilish shakli boʻlgan jahon valyuta tizimi amal qiladi. Mamlakatlar oʻrtasida tovar va xizmatlar oqimi koʻpaygani sari pul vositalarini ayirboshlashi ham tobora oshib boradi, oʻzaro hisob-kitoblardagi nomutanosiblik muammolari yuzaga keladi. Bularning barchasi jahon valyuta tizimining barpo etilishiga obyektiv shart-sharoitlar yaratadi. Uning maqsadi – mamlakatlar oʻrtasidagi barcha turdagi bitimlarni amalga oshirishni tartibga solishdan va shuningdek, bu ishlarni tezlashtirishdan iborat. Shunday qilib, jahon valyuta tizimi – bu, xalqaro ayirboshlashning barcha shakllariga xizmat qilishga va ularning samarali rivojlanashini ta’minlashga qaratilgan mamlakatlar oʻrtasidagi valyuta munosabatlarining yigʻindisidir. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy qismi sifatida u quyidagilarni oʻz ichiga oladi: 1. Xalqaro bitimlarda foydalaniladigan toʻlov va kredit vositalarini (oltin, eng rivojlangan mamlakatlarning milliy valyutalari, xalqaro pul birliklari); 2. Valyuta kurslarini oʻrnatish va saqlab turish mexanizmini; 3. Valyuta bozorining ishlash tartibini; 4. Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tartib va qoidalarini; 5. Valyuta yordamida tartibga solish va nazorat qilish tizimini; 6. Valyuta munosabatlarini tartibga solib turuvchi va jahon valyuta tizimining barqaror faoliyatini ta’minlovchi xalqaro tashkilotlar tizimi (Xalqaro valyuta fondi, Umumjahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki). Hozirgi zamonda xalqaro hisob-kitoblarda va kreditlashda asosan uch xil koʻrinishdagi pul vositalari ishlatiladi: - oltin, hozirda oʻzining asosiy toʻlov va hisob-kitob vositasi xususiyatini yoʻqotgan boʻlsada, ammo koʻpchilik valyuta zaxiralarining sezilarli qismini tashkil etadi va muhim tashqi savdo opyeratsiyalariga xizmat qilish va kreditlashni kafolatlash uchun ishlatiladi; - jahonda asosiy oʻrin tutuvchi rivojlangan mamlakatlarning milliy valyutalari (AQSh dollari, YEVRO, Ingliz funt-sterlengi, Yaponiya ienasi va boshqalar); - xalqaro pul birliklari. Bunday pul birliklariga shu paytga qadar foydalanilgan EKYu, SDR misol boʻla oladi. Ular barcha mamlakatlar tomonidan tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi. Xorijda kreditlash va investitsiyalashda, chet ellik ishchi kuchi mehnatiga, shuningdek, mamlakat valyuta zaxiralarini yaratishda qoʻllaniladi. Xalqaro valyuta yoki xalqaro toʻlov-hisob va kreditlash vositalariga javob berishi kerak boʻlgan talab ularning konvertirlashuvi hisoblanadi. Valyuta konvertirlashuvi deganda uni boshqa xorijiy valyutalarga almashish qobiliyati tushiniladi. Hozirgi paytda ular erkin konvertirlanadigan, qisman konvertirlanadigan va konvertirlanmaydigan valyutalarga ajratiladi. Erkin konvertirlanadigan valyuta – bu, amaldagi kurs boʻyicha har qanday boshqa xorijiy valyuta erkin va cheklanmagan miqdorda ayirboshlanadigan valyutadir. Bunga misol qilib AQSh, Yevropa hamjamiyatiga a’zo mamlakatlar, Yaponiyalar valyutalarini kiritish mumkin. Qisman konvertirlanadigan valyuta – bu, faqat ba’zi xorijiy valyutalarga almashtiriladigan va xalqaro toʻlov oborotini qisman qamrab oladigan milliy valyutadir. Konvertirlanmaydigan valyuta – bu, faqatgina ichki toʻlovlarga xizmat qiladigan va xorijiy valyutaga ayirboshlanmaydigan milliy valyutadir. Konvertirlashni ichki va tashqi konvertirlashga ham ajratish mumkin. Ichki konvertirlash rezidentlarining mamlakat ichkarisida xorijiy valyutani sotib olishi, uni saqlab turishi va u bilan ayrim operatsiyalarni olib borishi imkoniyatini aks ettiradi. Tashqi konvertirlashda xorijda toʻlovlarni amalga oshirishga va moliyaviy aktivlarni ushlab turishga ruxsat etiladi. Valyutalarni konvertirlash koʻpgina mamlakatlar olib borayotgan iqtisodiy siyosatlarning muhim maqsadi hisoblanadi. 31.2. Valyuta bozorini davlat tomonidan tartibga solish usullari Bozordagi talab va taklif ta’siri natijasida vaqti-vaqti bilan valyuta kurslari oʻzgarib turadi. Davlat valyuta kurslarini barqororlashtirish uchun valyuta bozorining amal qilishiga bevosita yoki bilvosita aralashishi zarur. Buning bir qator usullari mavjud: 1.Zaxiralardan foydalanish. Valyuta kursini mustahkamlashning koʻproq qoʻllaniladigan usuli – rasmiy zaxiralar bilan bozorda manipulyatsiya qilish hisoblanadi. Oʻz-oʻzidan aniqki, valyuta zaxiralari alohida mamlakatlar ixtiyoridagi chet mamlakatlar valyutalarining zaxirasidir (Masalan, AQSh dollari, yevro va h.k.). 2. Savdo siyosati. Valyuta bozoriga ta’sir koʻrsatishning boshqa tadbirlariga savdo va moliyaviy oqimlar ustidan toʻgʻridan-toʻgʻri nazorat qilishni kiritish mumkin. Masalan, AQSh dollarining yetishmasligi sharoitida valyuta kursini tegishli darajada importni cheklash hisobiga ushlab turish mumkin. Xususan import hajmi boj yoki import kvotalarini kiritish bilan qisqarishi mumkin. Boshqa tomondan mamlakat hukumati eksport uchun milliy ishlab chiqaruvchilarga subsidiya berib, shu orqali xorijiy valyuta taklifini koʻpaytirishi mumkin. Bu tadbirlardan foydalanishda vujudga keladigan asosiy muammo shundan iboratki, u jahon savdosi hajmini qisqartiradi, uning tarkibini va savdo aloqalarini oʻzgartirib yuboradi, iqtisodiy maqsadga muvofiqlikning buzilishiga hissasini qoʻshadi. Buning oqibatlarini hisobga olmaslik mumkin emas. 3. Valyuta nazorati. Boshqa muqobil variant valyuta nazorati hisoblanadi. Valyuta nazorati sharoitida hukumat milliy eksportyorlar olgan barcha tegishli chet el valyutalarini davlatga sotish talabi bilan ularning yetishmasligi muammosini hal qilishi mumkin. Keyin, hukumat oʻz navbatida chet el valyutasining bu zaxirasini turli milliy importyorlar oʻrtasida taqsimlaydi. Shu yoʻl bilan hukumat milliy importni, milliy eksport hisobidan olingan chet el valyutasi miqdoriga cheklaydi. Valyuta nazorati tizimi bir qator kamchiliklarga ega. Birinchidan, savdo cheklashlari (boj, kvota, eksportga subsidiya) kabi valyuta nazorati nisbiy ustunlik tamoyiliga asoslangan xalqaro savdoning tarkib topgan aloqalarini buzadi. Ikkinchidan, yetarli boʻlmagan valyuta resurslari ustidan valyuta nazorati jarayoni, soʻzsiz, alohida importyorlarni kamsitilishi bilan bogʻliq. Uchinchidan, nazorat tadbirlari iste’molchining tanlash erkinligiga tajovuz qilish hisoblanadi. 4. Ichki makroiqtisodiy tartibga solish. Valyuta kursi barqarorligini ushlab turishning oxirgi vositasi ichki soliq yoki pul siyosatidan shunday foydalanish hisoblanadiki, bunda tegishli chet el valyutasining yetishmasligi bartaraf qilinadi. Masalan, cheklovchi soliq va pul kredit siyosati tadbirlari mamlakat milliy daromadini boshqa bir davlat milliy daromadiga nisbatan pasaytiradi. Chunki, import miqyosi milliy daromad darajasiga toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliq boʻlib, bu oʻsha boshqa davlat buyumlariga va demak, xorijiy valyutaga talabning cheklanishiga olib keladi. 31.3. Valyuta kursi va uni belgilovchi omillar. Barcha xalqaro bitimlar valyutalarni ayirboshlash orqali olib borilishi tufayli har qanday ayirboshlashda boʻlgani kabi valyuta bahosini yoki valyuta kursini aniqlash zaruriyati paydo boʻladi. Shunday qilib, valyuta kursi – bu, bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakatlar pul birligida ifodalangan bahosidir. Valyuta kursini oʻrnatish kotirovkalash deb ataladi. U toʻgʻri va teskari kotirovkalashga ajratiladi. Agar xorijiy valyuta birligining bahosi milliy valyutada koʻrsatilsa, bunga toʻgʻri kotirovkalash deb ataladi. Masalan, 1 AQSh dollari 975 soʻmga, 1 Rossiya rubli 32 soʻmga teng va hokazo. Teskari kotirovkalashda milliy valyutaning bir birligiga toʻgʻri keladigan xorijiy valyutaning miqdori oʻrnatiladi. Masalan, 1 oʻzbek soʻmi 0,001025 AQSh dollariga toʻgʻri keladi. Dunyoning koʻp mamlakatlarida, shu jumladan, Oʻzbekistonda ham toʻgʻri kotirovkalash qabul qilingan. Valyuta bozoridagi talab va taklifni solishtirish natijasida valyutaning bahosi yoki kursi aniqlanadi. Oʻzbek soʻmining kursi Oʻzbekiston valyuta birjasida oʻrnatiladi, uning ishtirokchilari valyuta operatsiyalarini olib borish huquqiga ega boʻlgan banklar hisoblanadi. Shu bilan birga, turli pul birliklari uchun valyuta kurslarini oʻrnatish jarayonida bozor kuchlarining ta’sir etish darajasi bir xil emas. Bu ta’sir kuchiga bogʻliq holda valyuta kurslarini qabul qilishning bir-biridan farq qiluvchi ikki varianti mavjud. 1. Talab va taklifga asosan aniqlanadigan egiluvchan yoki erkin suzib yuruvchi valyuta kursi tizimi. 2. Davlat aralashuvi asosida aniqlanadigan qat’iy belgilangan valyuta kursi tizimi. Erkin suzib yuruvchi valyuta kurslari talab va taklif asosida aniqlanadi. Masalan, bir oʻzbek soʻmining AQSh dollariga almashishini qarab chiqamiz. Milliy valyuta kursining pasayishi natijasida dollarga talab kamayadi va taklif esa oshadi (17.1- rasm). Dollarga boʻlgan talabning kamayishi D toʻgʻri chizigʻida berilgan. Bu shuni koʻrsatadiki, agarda dollar oʻzbekistonliklar uchun arzon boʻlsa, amerika tovarlari ham ular uchun arzon boʻladi va bu, oʻz navbatida, ularning amerika tovarlariga boʻlgan talabini oshiradi. P D S 3 2 1 0 Dollarning qiymati S 31.1-rasm. Xorijiy valyuta bozori Dollarning taklifi (S) kamaysa, soʻmda belgilangan dollarning qiymati oshadi (ya’ni, dollarda belgilangan soʻmning qiymati pasayadi). Bunday vaziyatlarda amerikaliklar koʻproq oʻzbek tovarlarini sotib olish imkoniyatiga ega boʻladi. Chunki, soʻmning dollarga nisbatan qiymati pasaysa, u oʻz navbatida oʻzbek tovarlarining narxi ham pasayganini bildiradi va oqibatda koʻproq oʻzbek tovarlarini sotib olish imkoni paydo boʻladi. Oʻzbek tovarlarini sotib olish jarayonida ular AQSh dollarini valyuta bozoriga olib chiqadi, chunki, oʻzbek tovarlarini sotib olish uchun dollarni soʻmga almashtirishadi. Dollarga boʻlgan talab va taklifning kesishgan nuqtasi dollarning soʻmdagi qiymatini bildiradi. Agarda, dollarning soʻmdagi qiymati oshsa, soʻm qiymatining pasayganligini yoki qadrsizlanganligini koʻrsatadi. Aksincha, agarda dollarning soʻmdagi qiymati pasaysa, soʻm qiymatining oshganligini yoki soʻmning qimmatlashganligini koʻrsatadi. Bir birlik xorijiy valyutani sotib olish uchun kam miqdorda milliy valyuta sarf qilish milliy valyutaning qimmatlashuvini bildiradi. Agarda, dollarga nisbatan soʻm qadrsizlansa, dollar soʻmga nisbatan qimmatlashadi. Qayd etilgan valyuta kursi – bu, xorijiy valyutada ifodalangan, davlat tomonidan rasmiy oʻrnatilgan milliy pul birligining bahosi boʻlib, unga valyuta bozorida talab va taklifning oʻzgarishi bevosita ta’sir qilmaydi. Qayd qilingan valyuta kursi tizimi tarafdorlari ta’kidlaydilarki, undan foydalanish xalqaro savdo va moliya bilan bogʻliq boʻlgan tahlika va noaniqlikni kamaytiradi. Qayd qilingan valyuta kurslarini qoʻllash oʻzaro foydali savdo va moliyaviy operatsiyalar hajmini kengaytirishga olib keladi. Ammo, qayd qilingan valyuta kurslari tizimining hayotga layoqatliligi oʻzaro aloqalar jarayonidagi ikki sharoitga bogʻliq: - zaxiralarning mavjudligi; - oʻz hajmi boʻyicha sezilarsiz kamyoblik yoki toʻlov balansi aktivlarining tasodifiy vujudga kelishi. Katta va doimiy kamyobliklar mamlakat zaxiralarini yoʻqqa chiqarishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, valyuta kurslarining talab va taklif ta’siri ostida shakllanish darajasi, oʻz-oʻzicha kurslar oʻrtasidagi nisbatlarga ta’sir etuvchi real jarayonlarni aniqlab bera olmaydi. Chet el valyutalariga talab va taklifga, demak, valyuta kurslariga mamlakatdagi ham ichki va ham tashqi iqtisodiy munosabatlar majmui bevosita yoki bilvosita ta’sir koʻrsatadi. Valyuta kurslarining oʻzgarishiga bir qator omillar ta’sir koʻrsatadi. Ularni qisqacha qarab chiqamiz: 1. Iste’molchilar didining boshqa mamlakat buyumlariga nisbatan oʻzgarishi. 2. Turli mamlakatlarda daromadlardagi nisbiy oʻzgarishlar. 3. Bahodagi nisbiy oʻzgarishlar. 4. Nisbiy real foiz stavkalari. Faraz qilamiz, AQSh inflyatsiyani quvib oʻtish maqsadida “qimmat pul” siyosatini amalga oshira boshlaydi. Natijada, real foiz stavkalari (inflyatsiya sur’atini hisobga olib oʻzgartirilgan (korrektirovka qilingan) foiz stavkalari) AQShda boshqa mamlakatlar, masalan, Buyuk Britaniyaga qaraganda koʻtariladi. Britaniyalik jismoniy shaxs va firmalar ishonch hosil qiladiki, AQSh moliyaviy vositalarni qoʻyish uchun juda jozibador va qulay joyga aylanadi. Amerika moliyaviy aktivlariga talabning bu koʻpayishi Angliya funti taklifining kengayganligi va shu sababli dollar qiymati oʻsganligini bildiradi. 5. Spekulyatsiya. Dollar kursi pasayishi, funt kursi esa, aksincha koʻtarilishi toʻgʻrisidagi prognozlar natijasida dollarni ushlab turuvchilar ularni funtga aylantirishga harakat qiladi va shu bilan funtga boʻlgan talabni oshiradi. Bu almashish, dollar kursining pasayishini va funt kursining oshishini keltirib chiqaradi. Valyuta almashinuv kursini tartibga solish bu vaziyatdan chiqishning yagona yoʻlidir. Valyuta bozori, depozitlar (qoʻyilmalar) va qimmatbaho qogʻozlar bozori bilan bevosita aloqaga ega. Bunda asosan foiz me’yorlari asosiy ahamiyatga ega. Agarda, foiz me’yorlari baholar oʻsishini qoplasa, mijozlar esa moliya institutlariga ishonch hosil qilishsa, jamgʻarma bozori valyuta bozoriga asosiy raqobatchi boʻlishi mumkin. Koʻpgina mamlakatlarning statistik kuzatishlaridan shu ma’lum boʻlganki, depozitlar va qimmatbaho qogʻozlar bozoridagi operatsiyalar oʻsishi bilan, valyuta bozorlariga iste’molchilar tomonidan boʻladigan ta’sir oʻz-oʻzidan kamayadi. Sarmoyachilar qanday qilib boʻlsa ham oʻzlarining vaqtincha boʻsh turgan resurslaridan unumli foydalanish va shuningdek, nafaqat oʻz resurslaridan, balki xorij aktivlaridan ham foydalanish yoʻllarini izlashadi. Chunki, jahon moliya bozorining asosiy qismini kapital aktivlar tashkil etadi. Agarda, depozit stavkalari oshsa, pul oqimi valyuta kursining oshishiga olib keladi. Xorijiy sarmoyadorlar uchun, ya’ni, ushbu mamlakat depozitiga oʻz sarmoyalarini qoʻyishni xohlovchilar uchun ularning valyutalari foiz stavkalaridan keladigan foydadan koʻra qimmatliroq boʻladi. 31.4. Nominal va real valyuta kurslari Valyuta kurslari oʻzining nominal va real koʻrinishlariga ega boʻladi. Nominal valyuta kursi bu bir birlik xorijiy valyutani muayyan birlikdagi milliy valyutalarga yoki aksincha bir birlik milliy valyutani muayyan birlikdagi xorijiy valyutaga almashtirish kursidir. Yuqorida keltirilgan kurslar nominal valyuta kursiga misol boʻladi. Real valyuta kursi ikki mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarning nisbiy narxidir. Real valyuta kursi bir mamlakat tovarlari boshqa mamlakat tovarlariga almashishi mumkin boʻlgan nisbatni koʻrsatadi, shu tufayli u savdo sharoiti deb ham yuritiladi. Nominal va real valyuta kurslari oʻrtasidagi nisbat quyidagi koʻrinishga ega. Er = En x R d / R t Bu yerda : Er — real valyuta kursi; En – nominal valyuta kursi ; Rd – milliy valyutada koʻrsatilgan ichki narxlar darajasi (indeksi); Rt – xorijiy valyutada koʻrsatilgan chet eldagi narxlar darajasi (indeksi). Har ikkala mamlakatdagi narxlar darajasi (indeksi) bir xil bazis yilga nisbatan berilgan. Real valyuta kursining koʻtarilishi yoki pasayishi bu mamlakat tovarlari raqobatbardoshligining pasayganligi yoki oshganligini anglatadi. Umuman valyuta kursi tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchlarning mamlakatlararo harakatini oʻziga xos boshqarib turuvchisi hisoblanib, uni oʻzgarib turishi mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga hamda butun makroiqtisodiy vaziyatga kuchli ta’sir qiladi. Bu ta’sirni shunday vaziyat misolida koʻrib chiqish mumkin. Masalan, oʻzbek soʻmining kursi 1 AQSh dollariga nisbatan 2000 soʻmdan 2200 soʻmgacha pasaygan boʻlsin, ya’ni, soʻm AQSh dollariga nisbatan arzonlashgan va aksincha, AQSh dollari soʻmga nisbatan qimmatlashgan boʻlsin. Bunday holatda mamlakatimizda ishlab chiqarilgan 100000 soʻmlik qiymatga ega boʻlgan tovar AQSh bozorida arzonlashib boradi va endi bu tovar 50 dollar (100000/2000x1) emas, balki 45,5 dollar turadi (100000/2200x1). Natijada, tovarning raqobatga chidamliligi orta boradi va unga boʻlgan talab oshadi, eksport ragʻbatlantiriladi. Biroq milliy valyutani AQShga chiqarish Oʻzbekiston uchun foydali boʻlmay qoladi. AQShda ishlab chiqarilgan 10 dollarlik mahsulot endi oʻzbek soʻmi kursining pasayishi va AQSh dollari kursining qimmatlashuvi natijasida oʻzbek bozorida 20000 soʻm (10 x 2000/ 1) emas, balki 22000 soʻm (2200x10/1) turadi. Koʻrinib turibdiki, mahsulot narxi qimmatlashadi va shu sababli uni olib kelish qisqarib boradi va aksincha, oʻzbek soʻmi kursi oshib borishi bilan AQShdan tovar olib kelish va kapitalni chetga chiqarish foydali boʻladi. Xarid qobiliyati pariteti konsepsiyasiga koʻra valyuta kursi doimo turli mamlakatlarda narxlar darajasining oʻzgarishi natijasida kelib chiqadigan farqni qoplash uchun zarur boʻlgan darajada oʻzgaradi. Ya’ni: Pt r  Pd Bu yerda: r — xorijiy valyutaning milliy valyutadagi narxi; Rd — ichki narxlar darajasi; Rt — chet eldagi narxlar darajasi. Biz xarid qobiliyati pariteti konsepsiyasini real almashtirish kursi modelida ifodalashimiz mumkin. Xalqaro olib sotarlarning tez harakatlari shuni koʻrsatyaptiki, sof eksport har qanday oʻzgarishlar natijasida tez oʻzgaradi. Milliy tovarlar narxining chet tovarlarga nisbatan kamayishi yoki boshqacha aytganda real almashtirish kurslarining pasayishi, olib sotarlarni oʻz mamlakatidan tovarlarni sotib olib, chetga sotishga undaydi, yoki, aksincha. Valyuta kurslari milliy iqtisodiyotga, ishlab chiqarish va undagi bandlikka sezilarli ta’sir koʻrsatishi mumkin. Milliy valyutalar kursining pasayishi mamlakatlar eksport imkoniyatini oshiradi. Ammo mamlakat eksporti xomashyo tovarlari importiga asoslansa, bunda valyutalar kursining pasayishi eksport qilinadigan tovarlar narxining oʻsishiga olib keladi va bu ularning raqobatga layoqatliligiga ta’sir koʻrsatishi mumkin. Valyuta kurslarining oshishi mamlakatlar eksport imkoniyatlarini yomonlashtiradi. Valyuta kurslarining beqarorligi tashqi iqtisodiy aloqalarga salbiy ta’sir koʻrsatadi. Uning tebranishi xalqaro bitimlarda noaniqlik va tahlika darajasini koʻpaytiradi. Shu sababli valyuta kursi ham mamlakat ichida va xalqaro munosabatlarda tartibga solishning muhim obyekti hisoblanadi. Shunday qilib, sof eksport egri chizigʻi real almashtirish kursiga nisbatan yanada qiyalashadi. Ya’ni, turli mamlakatlar valyutalarining xarid qobiliyatini tenglashtiradi, real almashtirish kurslaridagi har qanday oʻzgarishlar esa sof eksport miqdorida oʻzgarishlarga olib keladi. 31.2- rasm. Xarid qobiliyati pariteti Valyuta almashuv kursining oʻzgarib boruvchi boshqariladigan usulini qoʻllash orqali almashuv kursining maqsadli yoʻl doirasida boʻlishi ta’minlanadi. Shu sababdan eksportni ragʻbatlantirish maqsadida soʻmning AQSh dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich Real almashtirish kurslari E S-I Xa(E) Sof eksport Xn pasaytirish choralari koʻrildi. Natijada 2018-yil davomida soʻmning AQSh dollariga nisbatan ayirboshlash kursi 8200,0 ni tashkil etib, 2017-yilning dekabr holatiga koʻra, bir AQSh dollari 8010 soʻmni tashkil qildi. Mamlakatimiz tashqi savdo operatsiyalarining 95 foizga yaqini AQSh dollarida amalga oshirilishini inobatga olib, soʻmning boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslarini belgilashda operatsion moʻljal sifatida soʻmning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursidan foydalanildi. Shunga muvofiq, soʻmning AQSh dollaridan boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslari ushbu valyutalarning tashqi valyuta bozorlaridagi AQSh dollariga nisbatan kurslari dinamikasi va ichki valyuta bozorida soʻmning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursi ta’siri ostida shakllandi. Olib borilgan valyuta siyosati ta’sirida soʻmning almashuv kursi yevroga nisbatan 15,7 foizga, Xitoy yuaniga nisbatan 14,2 foizga, funt sterlingga nisbatan 13,1 foizni tashkil etib, eksportni ragʻbatlantirishga xizmat qildi. 31.5. Makroiqtisodiy siyosatning nominal va real valyuta kurslariga ta’siri Real valyuta kurslari jamgʻarma va sarmoyalar oʻrtasidagi farqni koʻrsatuvchi vertikal toʻgʻri chiziq va sof eksport miqdorini koʻrsatuvchi, oʻngdan pastga egilgan egri chiziq kesishgan nuqtada tenglikka erishadi (17.3-rasm). Ushbu nuqtada xorijga kredit berish sifatida koʻrsatilgan milliy valyuta taklifi, xorijliklarning ushbu mamlakatdan sof eksportni sotib olishi uchun zarur boʻladigan milliy valyuta talabi bilan kesishadi. Bu shuni bildiradiki, real valyuta kursi kapital bilan boʻladigan operatsiyalar boʻyicha milliy valyuta taklifini joriy operatsiyalar uchun unga boʻlgan talabni tenglashtiradi. E S-I Real valyuta kurslari Xn(E) Real almashtirish kursining muvozanat nuqtasi Sof eksport Xn 31.3- rasm. Real almashinuv kursidagi muvozanat. Davlat xarajatlarining oshishi (yoki soliqlarning kamayishi) milliy jamgʻarmalarni kamaytiradi va (S-I) egri chiziq chapga suriladi (17.3- rasm). Bu siljishlar xorijiy investitsiyalar uchun milliy valyuta taklifining kamayishini koʻrsatadi. Valyuta taklifining qisqarishi uning real almashtirish kursini oshiradi. Natijada, milliy mahsulotlar xorijliklarnikiga nisbatan qimmatlashadi. Bu esa, oʻz navbatida, eksportning qisqarishiga va importning oshishiga olib keladi. Oqibatda joriy operatsiyalar hisobida taqchillik paydo boʻladi. Agarda, soliqlarning kamayishi investitsiyalarning oshishiga olib kelsa, milliy jamgʻarmalar hajmi oʻzgarmasa ham (S-I) egri chizigʻi yana chapga siljiydi. E S2-I S1-I Real valyuta kursi E2 E1 Xn(E) Sof eksport Xn2 Xn1 Xn 31.4- rasm. Valyuta taklifidagi oʻzgarishlarning real almashtirish kursiga ta’siri Investitsion soliq kreditlari ushbu mamlakatga investitsiyalar kiritishni xorijiy sarmoyadorlar uchun foydali boʻlishiga olib keladi. Bu esa muvozanatli real valyuta kursini oshiradi va toʻlov balansida taqchillikni keltirib chiqaradi. Chet mamlakatlardagi ragʻbatlantiruvchi byudjet-soliq siyosati bu mamlakatlardagi jamgʻarmalar darajasini kamayishiga olib keladi. Bu esa xalqaro foiz stavkasini oshiradi va kichik ochiq iqtisodiyotdagi investitsiyalar darajasini kamaytiradi. Bunday vaziyatlarda xorijga sarmoya qoʻyish uchun taklif qilinayotgan milliy valyuta koʻpayadi va (S-I) egri chizigʻi oʻngga suriladi (31.5-rasm). Natijada muvozanatli real almashtirish kursi pasayadi, milliy mahsulotlar arzonlashadi va sof eksport koʻpayadi. Importga tarif yoki kvotalar joriy qilish siyosati sof eksportning oshishiga olib keladi va bu hol grafikda Xn (E)1 egri chizigʻini Xn (E)2 holatiga siljishi sifatida namoyon boʻladi (30.6-rasm). E E S-I S-I(R*1) S-I(R*1) E1 E2 B E2 Xn(E)2 Xn(E) E1 A Xn(E)1 Xn2 Xn1 Xn Xn1=Xn2 Xn 31.5-rasm.Byudjet-soliq siyosatining real almashtirish kurslariga ta’siri 31.6-rasm. Importdagi oʻzgarishlarning eksportga ta’siri Natijada muvozanatli real valyuta kursi oshadi, milliy mahsulotlar qimmatlashadi va sof eksport kamayadi. Shunday qilib, mamlakat ichki bozorini chet el raqobatchilaridan himoya qilish maqsadida olib boriladigan proteksionistik savdo siyosati joriy operatsiyalar hisobi va kapital harakati hisobiga ta’sir qilmaydi. Ammo, u muvozanatli real valyuta kursini oshiradi va tashqi savdo miqdorini kamaytiradi. Sof eksport oʻzgarmagan boʻlsa ham B nuqtadagi eksport va import hajmi A nuqtadagi eksport va import hajmidan kam boʻladi. Importga cheklashlarni joriy qilish ichki narxlar darajasi oshishiga olib keladi. Shuning uchun ham uzoq davrda nominal valyuta kursi (En) narxlar oshishiga teng tarzda kamayadi. Natijada, oʻsgan muvozanatli real valyuta kursi E2 nuqtada barqarorlashadi, ya’ni sof eksport kamayishi ortidan E1 nuqtaga qadar pasaymaydi. Baholar darajasining koʻtarilishiga javoban nominal valyuta kursining pasayishi sotib olish qobiliyati paritetini tiklaydi. Nazorat savollari: 1. Valyuta tizimining mohiyatini va uning tarkibiy qismlarini aytib bering 2.Valyuta bozori davlat tomonidan qaysi usullar bilan tartibga solib turiladi? 3.Ichki va tashqi konvertirlash tushunchalariga izoh bering. 4. Valyuta kursi nima va uni qanday omillar belgilaydi? 5. Foiz stavkasi va valyuta kursi oʻrtasida qanday bogʻliqlik bor? 6. Nominal va real valyuta kurslariga izoh bering. 7. Xarid qobilyati pariteti atamasining mohiyati nimadan iborat? 8. Real valyuta kursi makroiqtisodiy siyosat ta’sirida qay tarzda oʻzgartiriladi va uning milliy iqtisodiyotga ta’siri qanday? 9. Proteksionizm siyosatining valyuta kursiga ta’sirini qanday baholaysiz? 10.Valyuta kursi oʻzgarishining yalpi talab va yalpi taklif hajmiga ta’siri mexanizmini tushuntirib bering.