O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI GEOLOGIYA – QIDIRUV VA KON-METALLURGIYA FAKULTETI "METALLURGIYA" KAFEDRASI “Po’lat ishlab chiqarish texnologiyasi”fanidan KURS ISHI Mavzu: “VANNA HAJMI 120 TONNA BO‘LGAN IKKI VANNALI PO‘LAT ERITISH PECHINING MATERIAL VA ISSIQLIK BALANSINI HISOBOTI” Bajardi: Qabul qildi: 1 Toshkent 2023 Тасдиқлайман __________________ «Металлургия» кафедраси мудири Б.Т.Бердияров 2022 йил 22 август КУРС ИШИ «Пўлат ишлаб чиқариш технологияси” курси бўйича 1-19 М гуруҳ талабаси Каримова M. Раҳбар:Арибжонова Д.Е. ТОПШИРИҚ 1.Бажариладиган иш мавзуси:Ванна хажми 120 тонна бўлган икки ванали пўлат эритиш печининг материал ва иссиқлик балансини ҳисоботи. 2.Бошланғич маълумотлар, %: С Si Mn Р S Чўян (71%) 3,8 1,05 0,99 0,2 0,04 Скрап (29%) 0,3 - 0,70 0,05 0,04 Металл: эригандан сунг 1,3 - 0,04 0,015 0,03 оксидсизланишдан олдин 0,1 - 0,04 0,01 0,025 3.Қўлланмалар: а)В.И Явойский, Теория процессов производства стали. М.: Металлургия 2001г. б) А.А Юсупходжаев, Арибжонова Д.Е.,Производство стали. Ташкент 2016 в) Мастрюков Б.С. «Теория, конструкции и расчеты металлургических пе- чей» Металлургия 1986г. г) Атлас «Металлургические печи» 4.График қисмининг тузилиши: Асосий дастгоҳнинг чизмаси 5.Тушунтириш ёзилмасининг тузилиши: Кириш Назарий қисм Технологик ҳисоблар Хулоса Фойдаланилган адабиётлар 6.Қўшимча машғулотлар ва кўрсатмалар:___________________________ 7.Курс ишини топшириш даври: 1 2 3 4 5 Ҳимоя Факт Режа 2 Раҳбар ____________ MUNDARIJA: 1. Kirish.................................................................................3 2. Nazariy qism.....................................................................6 3. Texnologik xisobotlar......................................................16 4. Xulosa ...............................................................................32 5. Adabiyotlar ro‘yxati.........................................................33 3 KIRISH O’zbekiston o’z yer osti boyliklari bilan haqli suratda faxrlanadi – bu yerda mashhur Mendeleev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan. Hozirga qadar 2,7 mingdan turli foydali qazilma konlari va ma’dan nomoyon bo’lgan istiqbolli joylar aniqlangan. O'zbekiston dunyodagi juda katta oltin, kumush va boshqa qimmatbaho xamda yer bagrida kam uchraydigan metallar zaxiralariga ega bo'lgan davlatlar jumlasiga kiradi". Prezidentimiz taraqqiyotning to‘rtta asosiy yo‘nalishini belgilab berdi. Birinchi yo’nalish – navbatda, metallurgiya korxonalari uchun kafolatlangan xomashyo yetkazib berishdir. Hukumat ma’lumotlariga qo’ra, respublikadagi ruda zaxiralari 1 milliard 200 million tonnani tashkil qiladi. Ikkinchi yo’nalish – barcha hududlarda metall buyumlar ishlab chiqaruvchi korxonalar tashkil etishni rag‘batlantirish. Davlatimiz rahbari ana shunday korxonalar rahbarlari bilan suhbatlashdi, import qilinadigan tovarlarni bojxona to‘lovlaridan ozod qilish imkoniyatlarini o‘rganish bo‘yicha mutasaddilarga topshiriq berdi. Uchinchi yo’nalish – yuqori qo‘shimcha qiymat yaratuvchi sanoat tarmoqlari uchun zamonaviy metall konstruksiyalar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish. Shu maqsadda Prezidentimiz kelgusi yilda 500 million dollarlik mahsulotlarni mahalliylashtirish, davlat korxonalari tomonidan yangi mahalliylashtirilgan mahsulotlarni kafolatli xarid qilishni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha topshiriq berdi. To‘rtinchi yo‘nalish – malakali kadrlar tayyorlashni ta’minlash, bu borada ilm-fan va innovatsiyalarni rivojlantirish. Buning uchun respublikada “O‘zmetkombinat” qoshida Metallurgiya ilmiy markazi, Geologiya universiteti qoshida qora metallar ilmiy laboratoriyasi, texnoparklar ochilishi bo’yicha topshiriqlar berdi. Qora metallar xalq xo’jaligida ishlatiladigan metallarning umumiy hajmining 90 % dan ortig’ini tashkil qiladi, ularning asosiy qismini esa turli po’latlar tashkil etadi. Temir qotishmalariga turli xil xususiyatlarni beruvchi asosiy – element ugleroddir. Qora metallar –temir va uning asosidagi qotishmalardan ya’ni po’latlar, ferroqotishmalar va cho’yanlardan iborat bo’lib, asosan turmush sharoitida 4 qo’llaniladigan hamma instrumentlar va detallardan iborat bolib, deyarli 90 % dan ko’proq qora metallardan iborat qotishmalardan yasaladi va ishlab chiqariladi. Qora metallarga ko’pincha marganes (92 % metallurgiyada ishlatiladi) va ba’zan xrom (65 % metallurgiyada ishlatiladi) va vanadiy (90 % po’lat va cho’yanni legirlash uchun ishlatiladi) kabi metallar kiradi. Bu metallar asosan cho’yan va po’lat ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Cho’yanlar — temirning uglerodli qotishmalari bo’lib, uglerod miqdori 2,14 % dan ortiq (ba’zi cho’yanlarda 6 % gacha). Cho’yanlar oq, kulrang va egiluvchanlarga bo’linadi. Po’latlar – temirning uglerodli qotishmalari, tarkibida 2,14 % dan kam uglerod bo’ladi, kam uglerodli 0,25 % dan kam, uglerodli 0,25- 0,6 %, yuqori uglerodli 0,6 % dan ortiq. Marten sexi tarkibiga pech yo'lakchasi, sadkasi 115 tonna bo'lgan bitta marten pechi, quyish yo'lakchasi, shixta hovlisi, temir - tersaklarga ishlov berish uchastkasi, metall quymalari ombori va o'ta chidamli materiallar ombori kiradi. Pechga yuk ko'tarish qobiliyati 5tonna bo'lgan ikkita bostirish mashinalari xizmat ko'rsatadi. Po'lat ikki bostirish mashinalari oralig'idagi kovsh orqali UPQM ga quyiladi. 105 tonna hajmli po'lat quyish kovshlar yuk ko'tarish qobiliyati 160+63/20 tonna bo'lgan quyish kran bilan uzatiladi. UPQM 4 oqimli, tik turdagi po'lat quymalar 200x200 mm. Tayyorlanmalar 4.4 - 5.0 mm o'lchovli uzunligda kesiladi va roligangalar yordamida tayyorlanmalar omboriga uzatiladi. 5 NAZARIY QISM Qora metallar, umuman po‘latning xalq xo‘jaligida ahamiyati juda ham katta. Xalq xo‘jaligida qora metall ishlatilmaydigan soha topilmaydi. Har qanday davlatni iqtisodiy qudrati darajasini birinchi o‘rinda eritib olinadigan po‘lat miqdori bilan aniqlanadi. Po‘latsiz konchilik, neft va gaz tarmoqlari, mashinasozlik, transport, hatto qishloq xo‘jaligi ham rivojlanmaydi. Temir qadimgi Misrda ma‘lum bo‘lgan edi. U yerda temirni sof holatda (meteorit temiri) topishgan va uni oltin bilan teng hisoblash-gan. Temirni ma‘dandan ochiq usulda ajratib olish shu soha sanoatini tezlik bilan rivojlanishigi sabab bo‘ldi. Bu insoniyatni rivojlanishi uchun juda katta hissa qo‘shdi. Ushbu usul xom havo bilan purkash deb nomlandi. Chunki bu yerda oddiy qizdirilmagan havo ishlatilgan. Ushbu jarayonning mohiyati shundaki toshdan qilingan gornga pista ko‘mir va temir rudasi joylashtirilib, gornning tagidan yonish uchun kerakli bo‘lgan havo yuboriladi. Yonganda hosil bo‘lgan SO gazi (uglerod oksidi) temirni tiklaydi. Yonib bo‘lgan ma’danni bolg‘a bilan pachoqlab, shlakdan tozalashgan. Bunday havo bilan tozalan-gan temir bir xilda emas edi. Vaqt o‘tgan sari ushbu usul takomillashib, yuqori haroratda kuydirilgandan so‘ng, temir ma’dani suyuq cho‘yanga aylana boshladi. XIX asrgacha po‘lat juda ham qimmat metall hisoblanardi, chunki po‘lat ajratib olish uchun ko‘p miqdorda pista ko‘mir ishlatilar edi. Bu metallurgik zavodlar atrofidagi o‘rmonlarning to‘liq yo‘q bo‘lib ketishiga olib keldi. Bu muammoni yechish maqsadida puding jarayoni kashf etildi. Puding jarayonida toshko‘mir koksi ishlatilib сho‘yandan xamir ko‘rinishidagi temir olina boshlandi. Pechning osti temir okalinasi va shlakdan tayyorlanar edi. Lekin bu jarayon ham keng tarqalmadi. 1864 yilda Fransuz injeneri Per Marten suyuq po‘latni alangali pechda olishni ishlab chiqdi. Marten jarayonida issiqni boshqarish, metalldan oltingugurt va fosforni ajratib olish, ko‘p miqdordagi temir-tersakni qayta ishlash imkoniyati bor. Bu jarayon butun dunyoda keng tarqalgan. Marten jarayoni bilan birgalikda birinchi elektr po‘lat quyish pechlari paydo bo‘ldi. Bunday pechlarda murakkab yuqori legirlan-gan po‘latni eritish mumkin. 6 Birinchi marotaba 1952 yilda Avstrali-yada va 1957 yilda Dnepropetrovskda injener Mozgov N.I. taklifi bilan kislorod-konverter jarayoni joriy qilindi. Po’lat asosiy konstruksion material bo’lib, u cho’yanga nisbatan puhta, plastik, yuqori oquvchanlikka ega va qoliplarini ravon to’ldiradi. Shuningdek yahshi payvandlanadi va kesib ishlanadi. Mashinasozlikda yuqorida qayd etilgan va etilmagan qator xossalarga ko’ra unga talab borgan sari ortib bormoqda. Hozirgi kunda po’latlar asosan konvertorlarga kislorod haydash yo’li bilan marten va elektr pechlarda ishlab chiqarilmoqda. Bunda cho’yan tarkibidagi S, Si, Mn, P elementlari oksidlanadi, oksidlar esa birikib shlak hosil qiladi. Bunda kimyoviy reaksiya tezligi qayta ishlanuvchi cho’yanlarning tarkibiga, boyitmasiyasiga va temperaturasiga bog’lik bo’ladi. jadvalda misol sifatida qayta ishlanadigan cho’yanlardan kam uglerodli po’latlar olishda kimyoviy tarkibning o’zgarishi % hisobida 1-jadvalda keltirilgan. 1-jadval Material C Si Mn P S Qayta ishlanadigan cho’yan Kam uglerodli po‘lat 4 – 4,4 0,14 – 0,22 0,76 – 1,26 0,12 – 0,3 1,75 gacha 0,4 – 0,65 0,15 – 0,3 0,05 0,03 – 0,07 0,055 1. Ferroqotishmalar. - GOST 1415-93 bo'yicha Fs 45, Fs 65, Fs 75 ferrosilitsiy - GOST 4756-91 bo'yicha ferrosilikomarganes - GOST 295-98 bo'yicha ikkilamchi alyuminiy 2. Shlak hosil qiluvchi materiallar. -GOST 14-16-165-85 bo'yicha metallurgik ohak (2-shaxtalik pechlarda ohak kuydirish usuli bilan ishlab chiqiladi.) -GOST 29219-91 bo'yicha plavkalovchi shpat -prokat ishlab chiqarilgan temirli topon. 3. Tarkibida uglerod bo'lgan matreriallar - TU-0763-199-00190437-04 bo'yicha metalli koks Marten sexi 1944 - yilda ishga tushirilgan. Marten sexi tarkibiga pech yo'lakchasi, sadkasi 115 tonna bo'lgan bitta marten pechi, quyish yo'lakchasi, shixta hovlisi, temir - tersaklarga ishlov berish uchastkasi, metall quymalari ombori va o'ta chidamli materiallar ombori kiradi. 7 Ma’lumki, qayta ishlanadigan cho’yanlarda Fe miqdori 90% dan ortiq bo’ladi. Shuning uchun ularni eritishda pech muhitidagi kislorod bilan avvalo Fe reaksiyaga kirishadi. [Fe] + 1/2O2 - [FeO] + Q Bunda kislorod hisobiga (pech temperaturasi pastligida Leshatelye prinsipiga ko’ra) oksidlanganda issiqlikni ko’proq ajratuvchi elementlar (Si, P, Mn) oksidlanadi. Pech temperaturasi ko’tarila borishi bilan oksidlanganda issiqlik yutuvchi elementlar oksidlanadi. Jarayonning boshlang’ich davrida boruvchi reaksiyalarni shunday ifodalash mumkin: [2FeO] + [Si] = [SiO2) + 2[Fe] + Q 5[FeO] + 2[P] = (P2O5) + 5[Fe] + Q (FeO) + [Mn] = (MnO) + [Fe] + Q Hosil bo’lgan oksidlar o’zaro birikib shlak hosil bo’la boshlaydi: (MnO) + (SiO2) → (MnO ·SiO2) [FeO] + (SiO2) → (FeO · SiO2) (P2O5) + [3FeO] → (FeO)3 · P2O5. Ko’pincha reaksiyalarni tezlatish maqsadida pechga ma'lum miqdorda temir rudasi kiritiladi yoki kislorod haydaladi. Pech temperaturasi ko’tarilganda uglerod shiddatli oksidlana boshlaydi: [FeO] + [C] = CO + [Fe] - Q kJ. Pufak tarzida ajralayotgan uglerod (II) - oksid (CO) gazi metallni aralashtirib temperaturasini bir xil holga keltirish bilan birga uni zararli gazlardan (N2, H2, O2) va metallmas materiallardan tozalaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, bir - biri bilan kontaktda bo’lib, o’zaro aralashmaydigan suyuqliklar (metall va shlak) da eriydigan komponent va birikmalar ayni temperaturada ikkala suyuqlikka ham ma'lum nisbatda taqsimlanadi. Demak, jarayon davomida shlak tarkibini o’zgartirsak metall tarkibi ham o’zgaradi. Po’lat ishlab chiqarish jarayonini quyidagi davrlarga ajratish mumkin: 1) Shixtani suyultirish. Bu davrda avvalo Fe, so’ngra Si, P, Mn elementlari oksidlanadi va bu oksidlar birikib shlak hosil bo’ladi. Shlakdagi (FeO)3 · P2O5 birikmani bu sharoitda barqaror saqlash uchun ohaktosh qo’shiladi. (FeO)3· P2O5 + 4CaO = (CaO)4· P2O5 + 3FeO + Q, (5) aks holda u parchalanib, fosfor uglerod bilan qaytarilib metallga o’tishi mumkin. 8 2) Uglerodning oksidlanishi. Metall vanna temperaturasining ko’tarilishi bilan uglerod shiddatli oksidlana boshlaydi: [FeO] + [C] = CO + [Fe] - Q. Bunda metallda erigan [FeS] shlakdagi (CaO) bilan reaksiyaga kirishib, CaS tarzida shlakka o’tadi: [FeS] + (CaO) = ( CaS) + [FeO]. (6) Demak, shlakda qancha kalsiy oksidi ko’p bo’lib, temir oksidi kam bo’lsa, metall oltingugurtdan yaxshiroq tozalanadi. Temir oksididan temirning qaytarilishi. Po’lat ishlab chiqarishda kislorod cho’yandagi begona jinslarni oksidlash uchun zarur bo’lsa, po’latlarda esa kislorodning bo’lishi uning mexanik va texnologik xossalariga putur yetkazadi. Shuning uchun po’lat ishlab chiqarishda undagi temir oksidlardan Fe ni qaytarish muhim davr hisoblanadi. Buning uchun temirga nisbatan kislorodga yaqinrok bo’lgan birikmalar (ferromrganets, forrosilitsiy) va alyuminiy bo’laklari yoki ularning kukunlari vannaga ma'lum miqdorda kiritiladi: [Mn] + [O] = (MnO) + Q; [Si] + 2[O] = (SiO2) + Q; 2[Al] + 3[O] = [Al2O3] + Q Bunda hosil bo’layotgan oksidlar po’latda erimay, osongina n SiO2 · mFeO · kMnO birikma hosil qilib shlakka o’tadi. Temir oksididan temirni qaytarilish darajasiga qarab quyidagi hillarga ajratish mumkin: to’la qaytarilgan, qaytarilmagan va chala qaytarilgan. To’la qaytarilgan po’lat quymalarni olishda metall avvalo pechda ferromarganes bilan, keyin esa kovshda ferrosilitsiy va alyuminiy bilan qaytariladi. Qaytarilmagan qaynaydigan po’lat quymalarni olish uchun esa po’lat avval pechda ferromarganes bilan chala qaytarilib, so’ngra qolipda uglerod hisobiga qaytariladi. Bunda metalldan ajralayotgan SO gazi aralashtirilayotganda u qaynaydi va ajralayotgan gaz pufakchalarining ko’pi quymada qoladi, kiritish bo’shligi bo’lmaydi. Bunday quymalarning sifati qaynamaydigan po’lat quymalardan pastrok bo’ladi. Chala qaytarilgan po’latlar ferromarganes va qisman ferrosilitsiy, ba'zan alyuminiy bilangina qaytariladi, shu sababli ular chala qaytarilgan po’latlar deyilati. Ishlab chiqarilayotgan quymalarning 55% to’la qaytarilgan, 40% qaytarilmagan, qolgan 5% igina chala qaytarilgan po’latlarga to’g’ri keladi. Legirlangan po’latlar olish uchun, suyuq metall vannasiga ma'lum miqdorda toza legirlovchi metallar yoki ularning ferroqotishmalari (masalan, ferrohrom, ferrotitan) qo’shiladi. Bunda pechga Fe ga qaraganda kislorodga yaqin bo’lgan elementlar (masalan, Si, Mn, Al, Cr, V, Ti va boshqalar) esa metall tarkibidagi FeO dan Fe qaytarilgach yoki qaytaruvchilar bilan bir vaqtda kiritiladi. 9 Sanoatda ishlab chiqarilayotgan po’latlarning 16 - 18% ini legirlangan po’latlar tashkil qiladi. Uglerodli va legirlangan po’latlarning 1500 dan ortiq markasi bor. Ikki vannali marten pechlarida po’lat ishlab chiqarish Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, odatda marten pechlarining ish bo’shlig’ida ajralayotgan issiqlikning 20 - 25% igina shihta materiallari va shlakni qizdirishga sarflanadi. (~50 - 55% pech gazlari bilan, 20 - 25% esa suv bilan sovutiluvchi o’tga chidamli g’ishtdan terilgan devorlarga o’tadi). Shu boisdan, issiqlikdan to’laroq foydalanish yo’lidagi izlanishlar ikki vannali pechlarning yaratilishiga olib keldi. Pechning tuzilishi. pechning ish bo’shlig’ini suv bilan sovitib turiladigan o’tga chidamli to’siq 7 bilan A va B qismlarga ajratiladi. Pech shipi esa ajraladigan qilinib, ularning har biri o’z yuklash darchalariga, po’lat va shlak chiqarish novlariga ega. Jarayonda ajralayotgan gaz esa mo’ri 6 orqali chiqib ketadi. Pechning ishlashi. pechning o’ng yog’idagi B qismiga yuklangan shixta materiallar qizdirilayotgan vaqtda chap yoqdagi A vannadagi suyuq metall sathiga o’z furmalari 2 orqali kislorod haydab turiladi, bunda ajralayotgan gaz B vannaga yo’naltiriladi va u yerda kislorod (II) – oksidi (CO) to’la yonadi. natijada vanna temperaturasi ko’tarilib undagi shixta materiallar shiddatli qiziy boshlaydi. A vannadagi metall kutilgan tarkibga kelganda po’lat va shlak o’z novidan kovshga chiqarila boshlaydi. so’ngra qattiq shixta materiallar yuklanadi. Ayni vaqtda qizib turgan B vannaga qayta ishlanuvchi cho’yan quyiladi – da suv bilan sovitib turiladigan o’z furmasidan kislorod haydaladi. Ajraluvchi gaz endi A vannaga yo’naltiriladi. jarayon shu yo’sinda davom etadi. natijada issiqlikdan to’laroq foydalaniladi. Mamlakatimizda 1965 yildan boshlab ikki vannali pechlardan (Magnitogorsk, Cherepoveck va boshqa metallurgiya kombinatlarida) foydalanilmoqda. Gaz yo’nalishi maxsus moslama (shiber) lar yordamida o’zgartiriladi. Agar shixtada 50% dan ortiq suyuq cho’yan bo’lsa, yoqilg’i sarflamay jarayonni olib boorish mumkin, bunda jarayon kislorod konvertorlarda kechuvchi jarayonlar kabi, ammo ulardan sustroq kechadi. Konstrukciyaning oddiyligi, ish unumining bir vannali pechlarga qaraganda 1,5 – 2 marta ortiqligi, yoqilg’ining 4 – 6 marta kam sarflanishi tufayli bu pechlardan keng foydalaniladi. Bessmer va Tomas konvertorlarida po’lat ishlab chiqarish usullarining kamchiliklarini kamaytirish borasidagi izlanishlar marten usulining yaratilishiga olib keldi va 1-rasmda Marten pechining ishlash jarayoni keltirilgan. Bu usul XXI asrning ikkinchi yarmida yaratildi (Rossiyada dastlabki Marten pechi 1869 yilda Sormov zavodida injener A. A. Iznoskov va usta YA. I. Plechkov tomonidan 10 qurilgan bo’lib, uning sig’imi 2,5 t bo’lgan, xolos). Zamonaviy pechlarning sig’imi 200 - 900 t atrofida bo’lib, ularda uglerodli, kam va o’rtacha legirlangan konstruksion po’latlar olinadi. 1-rasm. Marten pechining ish jarayoni Marten pechining tuzilishi va ishlashi. Marten pechi alangali regeneratorli pech bo’lib, uning eng muhim kismi ish bushligi (kamerasi) dir. Asosli pechlarda uning tag qismi magnezit gishtidan terilib, sirtidan magnezit kukuni, kislotali pechlarda esa dinas gishtidan terilib sirtidan kvars kum kukuni sepiladi. Pechning sirti po’lat list bilan koplanadi. Uning devorining puhtaligi buyicha va ko’ndalangiga tortilgan po’la armaturalar bilan ta'minlanadi. Fosfori ko’p cho’yanlardan (MФ1, MФ2, MФ3 markali) po’latlar olishda pechlar tebranadigan qilinib, og’dirilgan holatda ajralayotgan ko’p miqdardagi shlakning ravon chiqishini ta'minlaydi. Pechning old devorida shixta materiallarini kiritish uchun bir necha yuklash darchalari bo’ladi (pechni ishlash vaqtida darchalar mahsus to’sqich bilan berkitiladi va unga urnatilgan oyna orkali jarayonning kechishi kuzatiladi), darchalardan namuna metali olinadi va yuqori fosforli shlak chikariladi. Orka devorida esa suyuq metall va shlakni pechdan chiqarish uchun mahsus teshik bo’lib, ularga novlar o’rnatilgan. Pech ishlayotganda bu teshik o’tga chidamli tiqin bilan berkitiladi. Pechning yon devorlarida qizdirilan yonuvchi gaz va havoni pechning ish bo’shlig’iga kirituvchi kallaklari bo’ladi. Kallaklarga gorelka, mazutda ishlaganda esa forsunka o’rnatiladi. Pechning old qismida esa pol sathidan ancha pastrokda juft regenerator 8, 9 o’rnatiladi. Regeneratoralar bilan pechning ish bo‘shligi oraligida esa «shlakovik» deb ataluvchi kameralari bo‘ladi. Metallurgiya zavodlarida 250 - 500 t li pechlar ko‘proq tarqalgan. Ular vannasining o’lchami 20 * 6 m gacha bo’lib, tag yuzi 115 m2 ga yetadi. Ma'lumki, bu pechlar uzluksiz ishlaydi. Ko’pincha 400 - 600 marta po’lat olingandan keyin kapital remont qilinadi.2-rasmda marten pechining ishlash jarayoni sxema tarzida keltirilgan. 11 2-rasm. Marten pechining ishlash sxemasi Pechni ishga tushirish. Pech bo’shlig’iga shixta materiallari ma'lum tartibda yuklangandan keyin uning kanallaridagi gorelkalarga bosim ostida qizdirilgan yonuvchi gaz va havo yuborilib kamerada yondiriladi. Yonish mahsulotlari uz yo‘lida shixta materiallarini qizdira borib, qarama - qarshi tomondagi kallaklari kanallari orqali sovuq regeneratorlarning katak - katak kanallaridan o‘tib pech devorlarini qizdirib mo‘riga yoki bug‘ qozonlariga chiqariladi. Chap tomondagi 1250 – 1280o C qizigan regeneratorlarga sovuq gaz va havo haydaladi - da, ular qizigan regeneratorlarning vertikal kanallaridan o‘ta borib, 800 – 900o C temperaturagacha qiziydi, keyin u yerdan o‘z kallaklari orqali pech kamerasiga o‘tib yonadi. Yonayotgan gaz va havo oqimi shixtani qizdira borib, qarama - qarshi tomondagi kallaklar orqali sovigan juft regeneratorlarga o‘tib ularni ham qizdiradi. Gaz va havo oqimining harakat yo’nalishi klapanlar 13 orqali har 20 – 25 minutda avtomatik ravishda boshqariladi. Agar marten pechlarida suyuq yoqilgi (mazut) da ishlasa, faqat havoni qizdirish regeneratori o’rnatilgan bo’ladi. Nordon marten pechlarida po’lat ishlab chiqarish Bu usulda yuqori sifatli konstruksion va legirlangan po’latlar olishda foydalaniladi. Kislotali marten pechining tuzilishi asosli marten pechining tuzilishiga o’xshash bo’lib, devori esa o’tga chidamli dinas g’ishtidan teriladi. Lekin bu hol eritilayotgan shixtadan shixtadagi S va R ni tozalash uchun flyus sifatida ohaktoshni pechga kirishga imkon bermaydi. Shu sababli faqat tarkibida S va R<0,2 - 0,3% bo’lgan toza shixtalardan foydalanish kerak. Amalda ko’pincha 12 po’lat avval odatdagi shixta asosli pechda, keyin kislotali pechda ishlanib kutilgan tarkibga keltiriladi. Flyus sifatida kvarsitdan yoki kislota harakterli marten shlakdan foydalaniladi. Pechga kiritilgan shixta materiallari suyuqlanayotgan vaqtdan boshlab, asosli marten pechlaridagi kabi uning tarkibidagi Fe, Si, Mn, P elementlar oksidlana boshaydi. Bu oksidlar uzaro birikib dastlabki, yuqori kremniyli (40 – 60 % SiO2) shlak ajralib metall sirtiga ko’tarilib uni pech bo’shlig’idagi azotga, vodorodga va kislorodga to’yinishdan saqlaydi. Pechga kiritilgan temir ruda tarkibidagi kislorod hisobiga uglerodning oksidlanishi zarur tarkibli po’lat olinguncha davom ettiriladi. Kislotali pechlarda po’lat olishning harakterli hususiyati shundaki, birinchidan shixtada S va R lar miqdorining ozligi bo’lsa, ikkinchidan FeO taribidagi Fe qaytaruvchi moddalar vositasida emas, balki yuqori temperaturada shlakdan hamda pech devoridan uglerod va temir hisobiga qaytarilgan Si vositasida qaytariladi. Uchinchidan kislotali shlakdan olingan po’lat asosli pechlarda olingan po’latlarga qaraganda azotga, vodorodga, kislorodga kam to’yingan bo’lib, tarkibida metallmas qo’shimchalar miqdori ham kam bo’ladi. Shuning uchun bu po’latlar yuqori mexanik xossalarga egadir. Marten pechlar ishining texnik - iqtisodiy ko’rsatkichlari va ularni oshirish yo’llari Marten pechlarining ish unumi pech tagligining har bir kvadrat metr yuzasidan bir sutkada olingan po’lat va uni olishga sarflangan shartli yoqilg’i miqdori bilan belgilanadi. Hozirgi vaqtda pech tubining har bir m2 yuzasidan bir sutkada o’rtacha 8 – 12 t gacha olinib, har bir tonna po’lat uchun 80 – 100 kg gacha shartli yoqilg’i sarflanadi. Marten pechlarida har xil tarkibli shixta materiallaridan turli markali uglerodli, kam va o’rtacha legirlangan po’latlar olinishi uning afzalligi, jarayonni uzoq vaqt davom etishi (8 – 10 soat) va yoqilg’ining ko’p sarflanishi esa kamchiligi hisoblanadi. Pechlarning ish unumini oshirish maqsadida shixta materiallarni suyultirishga yaxshilab tayyorlash, ularni pechga yuklashni mehanizatsiyalashtirish, jarayonini avtomatik boshqarish, ayniqsa tabiiy gaz va kisloroddan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, pechga haydalayotgan havoning 30% kislorodga to’yintirilsa, jarayonning tezlashishi hisobiga ish unumi 20% ga ortib, yoqilg’i sarfi 10 - 15% ga kamayadi. Keyingi yillarda yuqori sifatli arzonrok po’latlar olishda kombinirlangan, ya'ni avval po’lat asosli pechda olinib, keyin esa uni kislotali pechda qayta ishlash usullarini qo’llash yaxshi samara bermoqda. 13 Qora metallarga ko’pincha marganes (92 % metallurgiyada ishlatiladi) va ba’zan xrom (65 % metallurgiyada ishlatiladi) va vanadiy (90 % po’lat va cho’yanni legirlash uchun ishlatiladi) kabi metallar kiradi. Bu metallar asosan cho’yan va po’lat ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Cho’yanlar — temirning uglerodli qotishmalari bo’lib, uglerod miqdori 2,14 % dan ortiq (ba’zi cho’yanlarda 6 % gacha). Cho’yanlar oq, kulrang va egiluvchanlarga bo’linadi. Po’latlar – temirning uglerodli qotishmalari, tarkibida 2,14 % dan kam uglerod bo’ladi, kam uglerodli 0,25 % dan kam, uglerodli 0,25- 0,6 %, yuqori uglerodli 0,6 % dan ortiq. Po’lat asosiy konstruksion material bo’lib, u cho’yanga nisbatan puhta, plastik, yuqori oquvchanlikka ega va qoliplarini ravon to’ldiradi. Shuningdek yahshi payvandlanadi va kesib ishlanadi. Mashinasozlikda yuqorida qayd etilgan va etilmagan qator xossalarga ko’ra unga talab borgan sari ortib bormoqda. Hozirgi kunda po’latlar asosan konvertorlarga kislorod haydash yo’li bilan marten va elektr pechlarda ishlab chiqarilmoqda. Bunda cho’yan tarkibidagi S, Si, Mn, P elementlari oksidlanadi, oksidlar esa birikib shlak hosil qiladi. Bunda kimyoviy reaksiya tezligi qayta ishlanuvchi cho’yanlarning tarkibiga, boyitmasiyasiga va temperaturasiga bog’lik bo’ladi. Ma’lumki, elektr yoy va induksion pechlarda olingan po’latlarda oz bo’lsa – da N2, O2, H2 gazlar hamda metallmas qo’shimchalar bo’ladi. Ular metallning mexanik xossalarini pasaytiradi. Shu sababli yuqori sifatli po’latlar olishda metallni ana shu qo’shimchalardan tozalash muhim ahamiytga ega. Amalda po’latlarga qo’yilgan talablarga ko’ra ularni vakuum kamerada inert gazlar va sintetik shlak yordamida tozalanadi. Po’latlarni vakuum kamerada tozalash. Bu usul bosim kamayishi bilan metallda erigan gazlarning keskin kamayishiga asoslangan. Bunda avval kameradagi havo 0,267 – 0,667 kPa bosimgacha so’rib olinadi, so’ngra kameraga kovshli metall kiritilib, 10 – 15 minut u yerda saqlanadi. Bunda metalldan pufakchalar tarzida ajralayotgan gazlar bilan birga metallmas qo’shimchalar ham ergashib chiqadi. Natijada gazlar miqdori 3 – 5 marta, metallmas qo’shimchalar 2 – 3 marta kamayib, po’latning puxtaligi va plastikligi ortadi. Po’latlarni inert gazlar yordamida tozalash. Qolipdagi suyuq metalldan birorta inert gaz, masalan argon gazi u qadar katta bo’lmagan bosim ostida o’tkaziladi. Natijada metall yaxshi aralashib gaz va metallmas qo’shimchalardan tozalanadi. Po’latlarni sintetik shlak bilan tozalash. Metallni kovshga chiqargunga qadar unga metall massasining 3 – 5% miqdorida 1700ºC li shlak (55% CaO, 40% Al2O3, va oz miqdorda SiO2, MnO, FeO) quyiladi. 14 So’ngra uning ustiga pechdan po’lat quyiladi. Bunda po’lat shlak bilan tez aralashib kontakt yuzalar ortib shiddat bilan boruvchi reaksiyalar hisobiga gaz va metallmas qo’shimchalardan deyarli (50 – 70%) tozalanadi [6]. Po’lat asosiy konstruksion material bo’lib, u cho’yanga nisbatan puhta, plastik, yuqori oquvchanlikka ega va qoliplarini ravon to’ldiradi. Shuningdek yahshi payvandlanadi va kesib ishlanadi. Mashinasozlikda yuqorida qayd etilgan va etilmagan qator xossalarga ko’ra unga talab borgan sari ortib bormoqda. Hozirgi kunda po’latlar asosan konvertorlarga kislorod haydash yo’li bilan marten va elektr pechlarda ishlab chiqarilmoqda. Bunda cho’yan tarkibidagi S, Si, Mn, P elementlari oksidlanadi, oksidlar esa birikib shlak hosil qiladi. Bunda kimyoviy reaksiya tezligi qayta ishlanuvchi cho’yanlarning tarkibiga, boyitmasiyasiga va temperaturasiga bog’lik bo’ladi. jadvalda misol sifatida qayta ishlanadigan cho’yanlardan kam uglerodli po’latlar olishda kimyoviy tarkibning o’zgarishi % hisobida keltirilgan. Material C Si Mn P S Qayta ishlanadigan cho’yan Kam uglerodli po‘lat 4 – 4,4 0,14–0,22 0,76–1,26 0,12 – 0,3 1,75 gacha 0,4 – 0,65 0,15 – 0,3 0,05 0,03–0,07 0,055 Ma’lumki, qayta ishlanadigan cho’yanlarda Fe miqdori 90% dan ortiq bo’ladi. Shuning uchun ularni eritishda pech muhitidagi kislorod bilan avvalo Fe reaksiyaga kirishadi. [Fe] + 1/2O2 - [FeO] + Q (1) Bunda kislorod hisobiga (pech temperaturasi pastligida Leshatelye prinsipiga ko’ra) oksidlanganda issiqlikni ko’proq ajratuvchi elementlar (Si, P, Mn) oksidlanadi. Pech temperaturasi ko’tarila borishi bilan oksidlanganda issiqlik yutuvchi elementlar oksidlanadi. Jarayonning boshlang’ich davrida boruvchi reaksiyalarni shunday ifodalash mumkin: [2FeO] + [Si] = [SiO2) + 2[Fe] + Q (2) 5[FeO] + 2[P] = (P2O5) + 5[Fe] + Q (3) (FeO) + [Mn] = (MnO) + [Fe] + Q (4) Hosil bo’lgan oksidlar o’zaro birikib shlak hosil bo’la boshlaydi: (MnO) + (SiO2) → (MnO ·SiO2) [FeO] + (SiO2) → (FeO · SiO2) 15 (P2O5) + [3FeO] → (FeO)3 · P2O5. Ko’pincha reaksiyalarni tezlatish maqsadida pechga ma'lum miqdorda temir rudasi kiritiladi yoki kislorod haydaladi. Pech temperaturasi ko’tarilganda uglerod shiddatli oksidlana boshlaydi: [FeO] + [C] = CO + [Fe] - Q kJ. Pufak tarzida ajralayotgan uglerod (II) - oksid (CO) gazi metallni aralashtirib temperaturasini bir xil holga keltirish bilan birga uni zararli gazlardan (N2, H2, O2) va metallmas materiallardan tozalaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, bir - biri bilan kontaktda bo’lib, o’zaro aralashmaydigan suyuqliklar (metall va shlak) da eriydigan komponent va birikmalar ayni temperaturada ikkala suyuqlikka ham ma'lum nisbatda taqsimlanadi. Demak, jarayon davomida shlak tarkibini o’zgartirsak metall tarkibi ham o’zgaradi. Po’lat ishlab chiqarish jarayonini quyidagi davrlarga ajratish mumkin: 1) Shixtani suyultirish. Bu davrda avvalo Fe, so’ngra Si, P, Mn elementlari oksidlanadi va bu oksidlar birikib shlak hosil bo’ladi. Shlakdagi (FeO)3 · P2O5 birikmani bu sharoitda barqaror saqlash uchun ohaktosh qo’shiladi. (FeO)3· P2O5 + 4CaO = (CaO)4· P2O5 + 3FeO + Q, (5) aks holda u parchalanib, fosfor uglerod bilan qaytarilib metallga o’tishi mumkin. 2) Uglerodning oksidlanishi. Metall vanna temperaturasining ko’tarilishi bilan uglerod shiddatli oksidlana boshlaydi: [FeO] + [C] = CO + [Fe] - Q. Bunda metallda erigan [FeS] shlakdagi (CaO) bilan reaksiyaga kirishib, CaS tarzida shlakka o’tadi: [FeS] + (CaO) = ( CaS) + [FeO]. (6) Demak, shlakda qancha kalsiy oksidi ko’p bo’lib, temir oksidi kam bo’lsa, metall oltingugurtdan yaxshiroq tozalanadi. Temir oksididan temirning qaytarilishi. Po’lat ishlab chiqarishda kislorod cho’yandagi begona jinslarni oksidlash uchun zarur bo’lsa, po’latlarda esa kislorodning bo’lishi uning mexanik va texnologik xossalariga putur yetkazadi. Shuning uchun po’lat ishlab chiqarishda undagi temir oksidlardan Fe ni qaytarish muhim davr hisoblanadi. Buning uchun temirga nisbatan kislorodga yaqinroq bo’lgan birikmalar (ferromrganets, forrosilitsiy) va alyuminiy bo’laklari yoki ularning kukunlari vannaga ma'lum miqdorda kiritiladi: [Mn] + [O] = (MnO) + Q; [Si] + 2[O] = (SiO2) + Q; 2[Al] + 3[O] = [Al2O3] + Q 16 Bunda hosil bo’layotgan oksidlar po’latda erimay, osongina n SiO2 · mFeO · KMnO birikma hosil qilib shlakka o’tadi. Temir oksididan temirni qaytarilish darajasiga qarab quyidagi hillarga ajratish mumkin: to’la qaytarilgan, qaytarilmagan va chala qaytarilgan. To’la qaytarilgan po’lat quymalarni olishda metall avvalo pechda ferromarganes bilan, keyin esa kovshda ferrosilitsiy va alyuminiy bilan qaytariladi. Qaytarilmagan qaynaydigan po’lat quymalarni olish uchun esa po’lat avval pechda ferromarganes bilan chala qaytarilib, so’ngra qolipda uglerod hisobiga qaytariladi. Bunda metalldan ajralayotgan SO gazi aralashtirilayotganda u qaynaydi va ajralayotgan gaz pufakchalarining ko’pi quymada qoladi, kiritish bo’shligi bo’lmaydi. Bunday quymalarning sifati qaynamaydigan po’lat quymalardan pastrok bo’ladi. Chala qaytarilgan po’latlar ferromarganes va qisman ferrosilitsiy, ba'zan alyuminiy bilangina qaytariladi, shu sababli ular chala qaytarilgan po’latlar deyilati. Ishlab chiqarilayotgan quymalarning 55% to’la qaytarilgan, 40% qaytarilmagan, qolgan 5% igina chala qaytarilgan po’latlarga to’g’ri keladi. Legirlangan po’latlar olish uchun, suyuq metall vannasiga ma'lum miqdorda toza legirlovchi metallar yoki ularning ferroqotishmalari (masalan, ferrohrom, ferrotitan) qo’shiladi. Bunda pechga Fe ga qaraganda kislorodga yaqin bo’lgan elementlar (masalan, Si, Mn, Al, Cr, V, Ti va boshqalar) esa metall tarkibidagi FeO dan Fe qaytarilgach yoki qaytaruvchilar bilan bir vaqtda kiritiladi. Sanoatda ishlab chiqarilayotgan po’latlarning 16 - 18% ini legirlangan po’latlar tashkil qiladi. Uglerodli va legirlangan po’latlarning 1500 dan ortiq markasi bor. Po’lat ishlab chiqarish jarayonini quyidagi davrlarga ajratish mumkin: 1) Shixtani suyultirish. Bu davrda avvalo Fe, so’ngra Si, P, Mn elementlari oksidlanadi va bu oksidlar birikib shlak hosil bo’ladi. Shlakdagi (FeO)3 · P2O5 birikmani bu sharoitda barqaror saqlash uchun ohaktosh qo’shiladi. (FeO)3· P2O5 + 4CaO = (CaO)4· P2O5 + 3FeO + Q, (5) aks holda u parchalanib, fosfor uglerod bilan qaytarilib metallga o’tishi mumkin. 2) Uglerodning oksidlanishi. Metall vanna temperaturasining ko’tarilishi bilan uglerod shiddatli oksidlana boshlaydi: [FeO] + [C] = CO + [Fe] - Q. Bunda metallda erigan [FeS] shlakdagi (CaO) bilan reaksiyaga kirishib, CaS tarzida shlakka o’tadi: [FeS] + (CaO) = (CaS) + [FeO] (6) Demak, shlakda qancha kalsiy oksidi ko’p bo’lib, temir oksidi kam bo’lsa, metall oltingugurtdan yaxshiroq tozalanadi. Temir oksididan temirning qaytarilishi. Po’lat ishlab chiqarishda kislorod cho’yandagi begona jinslarni oksidlash uchun zarur bo’lsa, po’latlarda esa 17 kislorodning bo’lishi uning mexanik va texnologik xossalariga putur yetkazadi. Shuning uchun po’lat ishlab chiqarishda undagi temir oksidlardan Fe ni qaytarish muhim davr hisoblanadi. Buning uchun temirga nisbatan kislorodga yaqinrok bo’lgan birikmalar (ferromrganets, forrosilitsiy) va alyuminiy bo’laklari yoki ularning kukunlari vannaga ma'lum miqdorda kiritiladi: [Mn] + [O] = (MnO) + Q; [Si] + 2[O] = (SiO2) + Q; 2[Al] + 3[O] = [Al2O3] + Q Bunda hosil bo’layotgan oksidlar po’latda erimay, osongina n SiO2 · mFeO · kMnO birikma hosil qilib shlakka o’tadi. Temir oksididan temirni qaytarilish darajasiga qarab quyidagi hillarga ajratish mumkin: to’la qaytarilgan, qaytarilmagan va chala qaytarilgan. To’la qaytarilgan po’lat quymalarni olishda metall avvalo pechda ferromarganes bilan, keyin esa kovshda ferrosilitsiy va alyuminiy bilan qaytariladi. Qaytarilmagan qaynaydigan po’lat quymalarni olish uchun esa po’lat avval pechda ferromarganes bilan chala qaytarilib, so’ngra qolipda uglerod hisobiga qaytariladi. Bunda metalldan ajralayotgan SO gazi aralashtirilayotganda u qaynaydi va ajralayotgan gaz pufakchalarining ko’pi quymada qoladi, kiritish bo’shligi bo’lmaydi. Bunday quymalarning sifati qaynamaydigan po’lat quymalardan pastrok bo’ladi. Chala qaytarilgan po’latlar ferromarganes va qisman ferrosilitsiy, ba'zan alyuminiy bilangina qaytariladi, shu sababli ular chala qaytarilgan po’latlar deyilati. Ishlab chiqarilayotgan quymalarning 55% to’la qaytarilgan, 40% qaytarilmagan, qolgan 5% igina chala qaytarilgan po’latlarga to’g’ri keladi. Legirlangan po’latlar olish uchun, suyuq metall vannasiga ma'lum miqdorda toza legirlovchi metallar yoki ularning ferroqotishmalari (masalan, ferrohrom, ferrotitan) qo’shiladi. Bunda pechga Fe ga qaraganda kislorodga yaqin bo’lgan elementlar (masalan, Si, Mn, Al, Cr, V, Ti va boshqalar) esa metall tarkibidagi FeO dan Fe qaytarilgach yoki qaytaruvchilar bilan bir vaqtda kiritiladi. Sanoatda ishlab chiqarilayotgan po’latlarning 16 - 18% ini legirlangan po’latlar tashkil qiladi. Uglerodli va legirlangan po’latlarning 1500 dan ortiq markasi bor. 18 TEXNOLOGIK HISOBOT Eritishga mo’ljallangan xom – ashyo komponentlarning miqdori va tarkibi. C Si Mn P S Cho'yan (71 %) 3.8 1.05 0,99 0.2 0.04 Skrap (29 %) 0.3 - 0.70 0.05 0.03 O'rtacha tarkib 2.785 0.74 0.9059 0.1565 0.0371 Eritilgandan so'ng 1.3 - 0.04 0.015 0.03 Eritilgandan oldin 0.1 - 0.04 0.01 0.025 Vanna produvkasi texnik kislorod orqali amalga oshiriladi. "sovuq" CO ni yiqish kamaygan issiqlik tabiiy gaz yordamida maromiga keltiriladi. Marten po’lat eritish pechini xisoblashga quyidagilar kiradi: 1. Material balansini xisoblash 2. Issiqlik balansini xisoblash 3. Eritish bosqichlarida yoqilg’i sarfini xisoblash. Material balansi Metallurgik pechlarni hisoblashga material balansini 100 kg olingan maxsulotga nisbatан 2 bosqichda olib boriladi: I. Bosqich zavalkadan to’liq eritishgacha, II bosqich eritishdan po’latni oksidlantirishgacha. I bosqich. 100 kg metall shixtasidan 68 kg cho’yan va 32 kg skrap tashkil topganini xisobga olib, shixtaning o’rtacha tarkibini aniqlaymiz. 19 Vannani texnik kislorod bilan tozalashda 10% C CO2 gacha oksidlanadi va ta’mirni tutundagi quyindisini esa 1% ga teng deb belgilab olamiz. C 2.785 - 1.3 = 1.485 kg Si 0.74 kg Mn 0.9059 - 0.04 = 0.8659 kg P 0.1565 - 0.015 = 0.1415 kg S 0.0371 - 0.03= 0.071 kg Fe(tutunda) 0.500 kg Jami 3.7395 kg Bundan kislorod sarfi va zosil bo’lgan oksidlarni miqdorini aniqlaymiz: Kislorod sarfi: kg Hosil bolgan oksid: kg C --- CO 1.485 *16 : 12 = 1.98 1.485 + 1.98 = 3,465 Si --- SiO2 0.74 * 32 : 28 = 0.845 0.74 + 0.845 = 1.585 Mn --- MnO 0.8659 * 16 : 55 = 0.251 0.8659 + 0.251 =1.1169 P --- P2O5 0.1415 * 80 : 62 = 0.183 0.1415+ 0.183 = 0.3245 Fe (tutunda) 0.5 * 48 : 112 = 0.2143 0.5 + 0.2143 = 0.7143 S --- SO2 0.071 * 32 : 32 = 0.071 0.071 + 0.01 = 0.081 Jami: 3.5443 7.2867 Shlak miqdori va tarkibini xisoblash uchun quyidagi xisob – kitoblarni o’tkazish kerak. Zavalka vaqtida skrap bilan birga 2% – l oy shaklidagi ifloslanish quyidagi tarkibda 52% SiO2, 25% Al2O3, 23% H2O keladi. Bundan kelib chiqib quyidagi iflosliklarni olib keladi, kg; SiO2… 29 · 0,02 · 0,52 = 0.3016 Al2O3… 29 · 0,02 · 0,25 = 0.145 H2O… 29 · 0,02 · 0,23 = 0.1334 0,58 kg Odatda skrap (~ 1%) oksidlanadi, skrap bilan birga 0,39 kg okalina Fe2O3 ko’rinishda tushadi. Cho’yan bilan birga mikserdan qaysiki berilgan xisoblashlarda 0,5 ga teng deb olingan shlak miqdori quyidagi tarkibda tushadi: 46% CaO, 8% Al2O3, 6% MgO, 2% S. shlakka olovbardosh materialni ma’lum miqdori o’tadi, qaysiki yoyilishiga teng deb qabul qilganmiz, kg; I davr II davr plavkaga Kuydirilgan dolomit 1,3 0,4 1,7 20 Magnezitxromit 0,1 0,1 0,2 Texnologiyaga muvofiq po’lat ishlab chiqarishda cho’yanni quygandan so’ng 5 – 6% shlak chayqatilib to’kiladi. Qabul qilamizki, nazorat qilgan holda 6% shlak chayqatilib olinishda u bilan quyidagi tarkib: 21 SiO2; 3,5 Al2O3; 4 MnO; 25 CaO; 4 P2O5; 0,3 S; 0,1 Cr2O3; 27,6 FeO; 6,5 Fe2O3 tushadi. Shlak bilan birga quyidagilar ketadi: kg SiO2 …. 6,0 · 0,210 = 1,260 Al2O3… 6,0 · 0,035 = 0,210 MnO…. 6,0 · 0,04 = 0,240 MgO … 6,0 · 0,080 = 0,480 CaO … 6,0· 0,250 = 1,500 P2O5 … 6,0 · 0,040 = 0,240 S … 6,0 · 0,003 = 0,018 Cr2O3 … 6,0 · 0,001 = 0,006 FeO … 6.0 · 0,276 = 1,656 Fe2O3 … 6,0 · 0,065 = 0,39 = 6,00 kg Shlak bilan birga 1,5 : 0,53 = 2,83 kg ohaktosh yo’qoladi (0.53 -1 кг охаktoshdаgi СаО ning miqdori). 21 Metallmas materiallarning tarkibi,% Material SiO2 Al2O3 Fe Fe2O3 MnO MgO CaO P2O5 S H2O CO2 Cr2O3 Temir rudasi 4.0 2.0 14.0 77.0 0.30 0.4 0.8 0.1 0.02 1.38 - - Ohaktosh 2.0 0.3 - 0.2 - 2.0 53.0 0.07 00.1 0.83 41.50 - Ohak 3.5 0.5 - 0.35 - 3.5 85.0 0.1 0.13 - 6.52 - Kuydirilgan dalomit 2.0 2.0 - 0.3 - 36.0 55.0 - - 2.20 2.50 - Magnezit 3.0 1.6 - 2.0 - 90.0 2.6 - - - 0.80 - Magnezit kukun 4.07 0.81 - 1.02 - 91.56 - - - - - - Magnezitxromit 6.0 4.0 - 25.0 - 66.0 2.0 - - - - 12.0 Boksit 10.0 54.0 - 10.0 - - 1.0 0.08 0.1 9.02 0.80 - Periklazoshpindelli g'isht 5.0 3.0 - 8.0 - 70.0 2.0 - - - - 12.0 Aglomerat 8.7 - 13.9 Fe 53.9) - 0.8 0.8 12.99 - - - - - Plavik shpati 3.1 0.2 - 0.8 95% CaF2 - 0.4 - 0.2 - 0.3 - 22 Ohaktosh sarfini X deb belgilab, ohaktoshning umumiy sarflanishini silkinish natijasida shkak bilan yo’qolishi (2,83) kg ga teng deb quyidagilarni topamiz; SiO2 kelishi, kg; Metall shixtasi…………………………….1.585 Dolomit……………………..1,3 · 0,02 =0,026 Magnezitoxromit…….............0,1 · 0,06 =0,006 Ifloslangan skrap………………………..=0,3016 Miksirlangan shlak……………0,5 · 0,38 = 0,19 Ohaktosh……(2,83 + x) · 0,02 = 0,0566 + 0,02x 2,1652+0,02x Al2O3 kelishi, kg; Dolomit………………………1,3 · 0,02 = 0,026 Magnezitohromit……………..0,1 · 0,04 = 0,004 Ifloslangan skrap………………………….0,145 Miksirlangan shlak……………..0,5 · 0,08 = 0,040 Ohaktosh……(2,83 + x) · 0,003 = 0,0085 + 0,003x 0.2235+0.003х MnO kelishi, kg Metal shixtasidan……………………………1,1169 Dolomitдан MgO kelishi, kg………1.3*0.36=0,468 Magnezitoxromit…………………0,1 – 0,66 = 0,066 Mikserlangan shlak……………… .0,5 · 0,06 = 0,03 Oxaktosh ……… (2,83 + x) · 0,02 = 0,0566 + 0,02x 0.6206 + 0,02x CaO kelishi, kg Dolomit ……………………………..1,3 · 0,55 = 0,715 Magnezitoxromit…………………….0,1 · 0,02 = 0,002 Miksirlangan shlak…………………....0,5 · 0,46 = 0,23 Oxaktosh ………………(2,83 + x) · 0,53 = 1,5 + 0,53x 2,447 + 0,53x P2O5 kelishi, kg; Metall shixtasi………………………………….0,3245 Ohaktosh…………………(2,83 + x) · 0,007 = 0,002 + 0,0007x 0.3265 + 0,0007 x S kelishi, kg; Metall shixtasi………………………………………..…0.081 Mikserlangan shlak……………………......0,5 · 0,002 = 0,010 Oxaktosh ………………(2,83 + x) · 0,001 = 0,0083 + 0,001x 23 0,0993 + 0,001x Cr2O3 kelishi kg; Magnezitoxromit…………………………….0,1 · 0,12 = 0,012. Amaliyot natijalarini xisobga olgan holda shlak tarkibida 16% FeO va 6% Fe2O3 bor deb, shlakni to’kilishini xisobga olib, uni I – davr oxiridagi miqdor formulasini tuzamiz; kg; SiO2……………………….2,1652 + 0,02x – 1,260 = 0,9052+0.02x Al2O3……………...……….0.2235+0.003х–0,210 = 0,0135 + 0,003x MnO………………………1.1169– 0,240 = 0,8769 MgO ……………………....0.6206 + 0,02x – 0,480 = 0.1406 + 0,02x CaO………………………..2,447 + 0,53x – 1,500= 0.947 + 0,53x P2O5………………………..0.3265+ 0,0007x–0,240 = 0.0865+ 0,0007x S……………………………0,0993 + 0,001x – 0,018 = 0,0813+ 0,001x Cr2O3……………………….0,012 – 0,006 = 0,006 FeO…………………………0,16 Lshl Fe2O3………………………..0,06 Lshl Lshl = 0,22 Lshl + 3,057 + 0.5747x yoki Lshl = 3.9192 + 0.737x Shlakni asosini I davr oxirida 2,6 ga teng bo’lib oxaktosh sarfini belgilovchi tenglamani topamiz. B = SiO2 CaO =0.947+0.53x/0.9052+0.02x= 2,6 Bundan 0.947+ 0,53x = 2.3535+0.052x х = 2,94 kg. Bundan shlak miqdorini topishimiz mumkin. Lshl = 3.9192+ 0,737 · 2,94 = 6.0859 kg. Shlakni oxirgi tartibi va miqdori tashkil qiluvchilar Massa. kg Tartib.% SiO2 0,9481 15.58 Al2O3 0.037 0.62 MnO 0.8557 14.06 MgO 0.2142 3.52 CaO 2.466 40.52 P2O5 0.1083 1.78 S 0.1107 1.82 Cr2O3 0.006 0.10 FeO 0.9737 16 24 Fe2O3 0.0036 0.06 Jami: 6.0859 100% Oxaktoshning umumiy sarfi: 2.83 + 2,94 = 5,77 kg Shlakning umumiy miqdori: 6 + 6,0859 = 12.0859 kg Temirni eritishning birinchi davridan balansini 1 – chi jadvalda topamiz. Oksidlanadigan Fe miqdori 0.2743 + 1.949 = 2.2233. Temirni oksidlanishiga kislorod sarfi Fe2O3 gacha 0,2743· 48 : 112 = 0,1175 kg FeO gacha 1,949 · 16 : 56 = 0,557 Pech atmosferasidan vannaga kislorodni umumiy sarfini 10% ini tushishini hisobga olib, ohirgi miqdorini topamiz. 3,5443 + 0,1175 + 0,557 + 0,1* (3.5443 + 0,1175 + 0,557) = 4,6406 kg 1-jadval. Temirni eritishni I davrdagi balansi Manba Fe2O3 dan, kg FeO dan, kg Dolomit 1,3 · 0,003 · 0,7 = 0,0027 Magnezitoxromit 0,1 · 0,10 · 0,7 = 0,007 Oxaktosh 5.07 · 0,002 · 0,7 = 0,007 Skrap quyundisi 0,29 · 0,7 = 0,203 Jami 0,2197 Shlak ajratib olishdagi 0.39*0.7 = 0.273 1.656*0.78 = 1.292 Shlakda qoladigani 0,3161*0,7 = 0,221 0,8429*0,78=0,657 Жами 0,494 1, 949 Po’latga o’tadigani 0.2197 – 0.494 = -0,2743 Vannani 1 – davrida massa almashinuvi darajasini aniqlashishi va qizdirishni notekisligi o’rganib vannaga birikadigan kislorodni o’zlashtirish koeffitsientini 0,9 ga teng deb qabul qilamiz, u holda texnik kislorodni sarfi quyidagini tashkil qiladi. 4.6406*22.4/0.95*0.9*32=3.7 m3 Toza kislorod sarf: 4.6406 · 22,4/32 = 3,248 m3 Toza kislorod sarfi o’zlashtirma koeffitsientini xisobi bilan 3,248 /0,9 = 3.609 m3 O’zlashtirilmagan kislorod miqdori; 3.609 - 3,248 = 0,361 m3 yoki 0,516 kg Texnik kislorod bilan birikadigan azot miqdori: 3.7 – 3.609 = 0.091 m3 yoki 0.113 kg 25 Vannaga birikadigan kislorod miqdori. 4,6406+ 0.516 + 0.113 = 5,2696 kg Shlak ajratib olishda u bilan ketadigan metal xisobini yillik chiqishi. 100 – 3.7395– 2,2233– 0.58 – 0,29 – 0,5 – 0,6 = 92,0672 I davrni borishida vannadan gazlarni ajralishi, kg. CO2 H2O Shlak ifloslanishi – 0,1334 Oxaktosh 5.07 · 0,357 = 1.813 5.07 · 0,0083 = 0.04 Dolomit 1,3 · 0,025 = 0,0325 1,3 · 0,022 = 0,0286 1.8455 0,0686 Eritishning I davridagi material balansi Yuklangan Olingan Metalli shixta …. ………….…100 metall ………………………92,0672 Oxaktosh …………………….5.07 shlak bilan yo’qoladigan metal… 0,6 Долoмит …...........................1.300 shlak………………………... .12.0859 Magnezitoxromit………………0,1 CO………………………………3,465 Texnik kislorod…………….4.723 CO2 ………………………… ...1.8455 Печь атмосферасидаги О2 0.367 H2O….........................................0,0686 O’zlashmagan O2……………….0,516 N2… ……………………………0.113 SO2……………………………...0,081 Fe2O3……………………………0.714 111,56 111,556 II davr. II davrda material balansini xisoblashda eritish jarayonini po’latni eritishdan kisloroddan tozalashgacha bo’lgani I davrdagi kabi olib boriladi. Xisoblashlar natijasini jadval ko’rinishida tasvirlaymiz. Eritishning II davridagi material balansi. Metall…………………. 92,0672 po’lat…………………………... 90,3183 Shlak………………………5.4352 shlak bilan yo’qoladigan metal……0.5199 Dolomit………………………0.4 Shlak…………………………...…5,4352 Magnezitoxromit……………..0,1 CO………………………...………...4.12 O2 pech atmosferasi….…….0,127 CO2……………………………….0,014 26 Texnik kislorod…………....3.455 SO2……………………………...0,008 Fe2O3………………………………0,857 O’zlashtirilmagan O2………………0,178 N2……………………………..…...0.123 H2O…………………………...……0,010 101,5844 101,5834 Boglanmagan 0.001 Eritishning material balansi Metall ………………………………. 100 po’lat……………………... 90,3183 Shlak………………………………5.070 shlak bilan yo’qoladigan metal.. 1.1199 Dolomit………………………………1,7 Shlak…….………………….11.4352 Magnezitoxromit………………….….0,2 CO……………………………7,585 O2 pech atmosferasi….……………0,494 CO2……………………….…1.8595 Texnik kislorod…………………....8,178 SO2…………………………...0,089 Fe2O3…………………………1,571 O’zlashtirilmagan O2…………0,664 N2……………………………...0.320 H2O…………………………..0,0786 115,642 115,0405 Boglanmagan -0,6 ISSIQLIK BALANSI Issiqlik kelishi. 1. Skrap bilan keladigan issiqlik Qsk = Csk Dsk Gtsk = 0,469·0,29 · 120·103·20 = 326.424·103 kDj=0,326 gDj Bu yerda: Csk = 0,469 kDj (kg ·m) – tsk = 20ºC dagi skrapning solishtirma issiqlik sig’imi. 2. Cho’yan bilan keladigan issiqlik Q2 = GD2[Ckk2 te2 + L2 + Gs2 (t2 – te2)] = 120 · 103 · 0,71 [0,745 · 1200 + 217,72 + 0,837 (1300 – 1200)] =9478985,6 * 103 kDj= 94.789 gDj 3. Ekzotermik reaksiyadagi issiqlik Kislorod sarfi: kg Hosil bolgan oksid: kg C --- CO 1.485 *16 : 12 = 1.98 1.485 + 1.98 = 3,465 Si --- SiO2 0.74 * 32 : 28 = 0.845 0.74 + 0.845 = 1.585 Mn --- MnO 0.8659 * 16 : 55 = 0.251 0.8659 + 0.251 =1.1169 27 P --- P2O5 0.1415 * 80 : 62 = 0.183 0.1415+ 0.183 = 0.3245 Fe (tutunda) 0.5 * 48 : 112 = 0.2143 0.5 + 0.2143 = 0.7143 S --- SO2 0.071 * 32 : 32 = 0.071 0.071 + 0.01 = 0.081 Jami: 3.5443 7.2867 C CO2……….0,02405 · 120· 103 · 34,09 = 98383.74 SiSiO2……….0,0065 · 120 · 103 · 31,10 = 24258 MnMnO……..0,0068 · 120 · 103 · 7,37 = 6013.9 FeFe2O3……..0,01 · 120 · 103 · 7,37 = 8844 P P2O5……….0,001415 · 120 · 103 · 25 = 4245 S SO2………..0,00071 · 120 · 103 · 9,28 =79.065 Fe FeO……….(0,001940 + 0,00053) · 120 · 103 · 4,82 = 1428.64 Fe Fe2O3……..(0,002743 - 0,00018) · 120 · 103 · 7,37 = 2585.10 Qekz = 145837.44*103 = 145.837 gDj 4. Shlakdagi issiqlik SiO2 (CaO)2 SiO2 …….0.01585· 120 · 103 : 28 · 60 · 2,32 = 4397.98 P2O5 (CaO)3P2O5 –CaO 0,03245 · 120 · 103 : 62 · 142 · 4,71 = 76.97 Qsh.o = 4474.95 = 4.47 gDj 5.Tabiat gazining yig’indisidagi shlak Qt.2 = 35069,6 B · kDj = 0.035 B gDj 6. Tabiat gazi va CO ni yoqishga ketadigan ishchi qismga havo bilan keladigan issiqlik. Qhavo = (Vt.2k V + DCO · G : Mco 22,4 VCOx)Cxtx = (9,28 V + 0.07585 · 120 · 103 : 28 · 22,4 · 2,38) · 1,3226 · 20 = 245.47V + 458418.6 = 0.000390B +0,45 kDj Issiqlik sarfi 1. Po’latning fizikaviy issiqligi Ql = Dl G[Ck-kn tep.n + Ln + C suyuq (tn – ter.n)] = 0,903183 · 120 · 103 [0,7 · 1500 + 272,16 + 0,837 (1600 – 1500)] = 14338.900 · 103 kDj = 143.38 gDj 2. Shlak bilan ketadigan po’latning fizikaviy issiqligi Ql-shl = 0,011199 · 120· 103 [0,7 · 1500 + 272,16 + 0,837 (1600 – 1500)] = 177,79 · 103 kDj = 1.77 gDj 3. Shlakning fizikaviy issiqligi Qshl = (1,25 · 1550 + 209,35) · 0,06 · 120· 103 + (1,25 · 1600 + 209,35) · 0,054352 · 120 · 103 = 29867,23 · 103 kDj = 29.86 gDj 4. Mahsulotni o’rtacha tyx=1600ºC haroratda yonishiga sarflanadigan issiqligi Qyx = Bi ketV ket = B · 2592,64 · 10,34 = 26807,9B kDj=0.0268B gDj Bu yerda: iCo2 … 0,0955 · 3815,86 = 364,41 28 O Hi 2 …0,1875 · 2979,13 = 5588,59 Ni 2 …0,7170 · 2328,65 = 1669,69 1600 iyx …2592,64 kDj/m3 5. Oxaktoshni parchalashga ketadigan issiqlik Qshl = 1779,5 · 0,0507 · 120 · 103 = 10826 · 103 kDj = 10.82 gDj 6. Suv bug’ini tyx = 1600ºC gacha ishlatish va suyuqlikni bug’latish uchun sarflanadigan issiqlik. H O Q 2 = 0,00786· 120 · 103 [4,187 · 100 + 2256,8 + 1,88(1600 – 100)] 22,4 : 18 = 4713902.32 · 103 kDj = 0,47 gDj 7. Vannadagi txy = 1600ºC gacha ajratiladigan gazlarni qizdirish uchun ketadigan shlak. CO2….3815.86 · 0,02146 · 120 · 103 · 22,4 : 44 = 5002.63 · 103 CO…..2526,85 · 0,06279 · 120 · 103 · 22,4 : 28 = 15231,44 · 103 SO2….3815,86 · 0,00101 · 120 · 103 · 22,4 : 64 = 161.868 · 103 N2…...2328,65 · 0,00320 · 120 · 103 · 22,4 : 28 = 715.36 · 103 O2…..2463,97 · 0,00664 · 120 · 103 · 22,4 : 32 = 1374.303 · 103 Qgaz = 22485.6 · 103 kDj = 22.48 gDj 8. Fe2O3 olib ketilgan qismi bilan ketadigan issiqlik QFe2O3 = 0,01571 · 120 · 103 (1,23 · 1600 + 206,38) = 4099.14 *103 kDj = 4,099 kDj 9. Sovutilgan suv bilan yo’qotiladigan issiqlik Ikki vannali pechlarni ishchi qismida suv bilan oyna qopqog’i, ustunlarini zmeyviklari va kislorodli furmalar sovutiladi. Suv bilan sovituvchi elementda suvning harorat darajasi 20 k dan oshib ketmasligini hisobga olib, sovutiladigan suv bilan sarflanadigan issiqlikni topamiz: Zaslonka … 3 · 1,67 · 103 · 4,187 · 103 · 14400 · 20 = 6041,34 · 103 Zmeyevik …6 · 0,56 · 10-3 · 4,187 · 103 · 14400 · 20 = 4051,68 · 103 Ambrozura … 1 : 1,02 · 10-3 · 4,187 · 103 · 14400 · 20 = 1350,56 · 103 Furma …3 · 0,28 · 10-3 · 4,187 · 103 · 6840 · 20 · 20 = 481,14 · 103 Qsov = 11924,72, 103 kDj = 11,92 kDj Yuklash aylanasining lomlari va issiqlikning beshinchi balkasi bug’lanib sovitishga ega. Har bir element uchun ximik tozalangan suvning sarfini 0,11 · 10-3 m3/s deb belgilab, suvning umumiy sarfini topamiz. Yuklash oynasining zomlari … 3 · 0,4 · 10-3 = 0,3 · 10-3 Orqa qismini 5 balkasi … 3 · 0,11 · 10-3 = 0,33 · 10-3 Old qismining 5 balkasi…3 · 0,11 · 10-3 = 0,33 · 10-3 Umumiy 0,99 · 10-3 m3/s Bug’ sarfi 90% ni tashkil etishini xisobga olib, bug’lanib sovutish bilan sarflanadigan issiqlikni topamiz. 29 Qsov = 4,187 · 103 · 0,99 · 10-3 (100 – 30) · 14400 + [2258,6 + 1,88 ·(150 – 100)] · 103 · 0,89 · 10-3 · 14400 · 18 : 22,4 = 27952.17*103 kDj = 27.95 gDj Sovituvchi suv bilan issiqlikni umumiy sarfi. Qsov = 11,92 + 14.04 = 39,87 GDj 10. Futerovkadan chiqib ketadigan issiqlik Svod orqali chiqib ketadigan issiqlik Qship =    0, 22 1 26 28 ,0 1580 50 91,4 · 14400 = 14042.073 · 103 kDj= 14.04 GDj Magnezitoxromitni issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsientini shipning o’rtacha 0,5(1580 + 300) = 940ºC haroratida shix = 4,1 – 0,0016 · 9400 = 2,6 Vt/(m·k) ga teng. Konveksiyada shlak chiqishi  = 10 + 0,6 · 300 = 28 Vt/(m2 ·k) ga teng Futerovka qalinligi shix = 0,5 · 0,46 + 0,10) = 0,28 m Pechning devorlaridan chiqib ketadigan issiqlik Orqa devor o’rta qalinligidagi sh  = 0,75 m magnetit qatlami va shl = 0,065 m qalinlikdagi yengil shamot qalinligiga ega. Futerovkaga tasghqi zonasidagi harorat 200ºC ga, qatlamlarni ajratish darajasida esa 1100ºC ga teng deb olib quyidagilarni hosil qilamiz. m  = 6,28 – 0,0027 · 0,05 (1580 + 1100) = 2,66 Vt/(m·k) shl  = 0,314 + 0,00035 · 0,5 (1100 + 200) = 0,54 Vt/(m·k)  = 10 + 0,06 · 200 = 22 Vt/(m3 k) Oldingi davrdan chiqib ketadigan issiqlik Qold = 22 1 88 ,3 6,0 30 1580   · 12,54 · 14400 = 13,98 · 103 kDj = 1,4 GDj Pech tagidan chiqadigan issiqlik sarfi Qost = 5100 · 102,4 · 14400 = 6475.78 · 103 kDj = 6.48 GDj Qtar = 2.5 + 1,16 + 1,4 + 6,48 = 23,08 GDj 11. Pechning aylanasidan tarqaladigan issiqlik sarfi Qnur=5,7*0.65 4 =6697,34· 103 kDj = 6.7 GDj 12. CO2 va H2O dissotsiatsiyalanishi uchun tabiat gazini yoqilishiga olingan 2% issiqlikka teng deb, issiqlik sarfini xisoblaymiz. 30 Qdis = 0,02 · 0,035 V = 0,0007 B GDj 13. Qvab = 0,025 · 0,035 = 0,00088 B GDj. Tabiat gazi sarfini shlak balansi tenglamasidan topamiz: Qkel = Qsarf 0,326 + 94.789 + 145,837 + 4,47 + 0.035B + 0,000302В + 0,45 = 143.38 + 1,77 + 29,86 + 0,0268B + 10.82+0,47 + 22.48 + 4.099+11,92 + 19.93 + 11.54 + 6,7 + 0,0007 B + 0,00088 B 0.006865 B = 17 Bu yerda: В= 2491 м3 O’rtacha issiqlik yuklamasi: Qo’rt = 29 * 3796.09 : 14400 = 5,01 МВt га тенг Bo’sh holatdagi issiqlikning sarflanishi (19.93+11.54+6.7)/14400 = 2.65 MVt Marten pechi kamerasining issiqlik kelishi Issiqlikning kelishi GDj % Issiqlik sarfi GDj % Fizik issiqlik: skrap............................... cho‘yan................................ xavo................................. 0,326 94.789 1.51 0.15 30.68 0.29 Fizik issiqlik Po‘lat......................... shlak SHlakdagi metall..... 143.38 1.77 29.86 50.60 0.41 8.042 Reaksiyalar issiqligi: Ekzotermik.................... SHlak xosil bo‘lishi.......... 145.837 4.47 47.82 1.26 Oxakning parchalanishi........... Namlikning bug‘lanishi............. 10.82 0,47 3.56 0.17 Tabiiy gaz yonishidan xosil bo‘lgan issiqlik 88.437 19.78 Gazlarning qizishi.. Fe2O3zarrachalari bilan chiqishi........ 22.48 4.099 6.8 2.35 Suvli sovutish........ 19.93 5.51 Farqi 0.688 Issiqlikni yo‘qolishi: Futerovka orqali.. Nurlanish............... Dissotsiatsiyaga....... Gazlar bilan yukolish Yonuvchi maxsulotlar orqali..................... 11.54 6.7 2.09 2.63 79.60 4.55 1.32 0.41 0.52 15.71 Jami................... 335.37 100 % Jami................... 335.37 100 % Eritish davridagi yoqilg’i sarfi. Mahsulot chiqarish va zapravka davri. Maxsulot chiqarish va zapravka davridagi issiqlik kuchlanishga teng deb qabul qilamiz, u holda: Q1 = 0,75 · 5.01= 3.7575 mVt 31 Tabiat gazini sarfi esa B1 = 3.7575 · 1440/29 = 186.57 m3/davr Yuklash va qizdirish davri Bu davrda o’rtacha 125% ni tashkil qiluvchi maksimal issiqlik kuchlanish ushlab turadi. Bunda: Q2 = 1,25 · 5.01 = 6.2625 MVt va B2 = 6.2625· 4680/29 = 1010.63 m3/davr Cho’yan eritish va qo’shish davri. Odatda cho’yanni eritish va qo’shish davri o’rtacha issiqlik nagruzka olib boriladi. Q3 = 5.01 MVt, B3 = 5.01· 4680/29 = 808.51 м3 Meyorga o’tkazish davri: Q4 = (5.01·14400–3.7575·1440–6.2625*4680–5.01*4680)/3600= 3.8827 MVt B4 = 3.8827 · 3600/29 = 481.99 м3 Tabiiy gazning davrlar aro sarflanganlagining to’g’riligini aniqlash uchun yig’indilarni qo’shib chiqamiz. 186.57 + 1010.63 + 808.51 + 481.99 = 2491 м3. Ushbu qiymat issiqlik balansining sarflanishi to’g’ri chiqqanligini ko’rsatadi. 32 XULOSA Men 1-19 gurux talabasi M.Karimova “Vanna hajmi 120 tonna bo’lgan ikki vannali po’lat eritish pechining material issiqlik balansini hisoboti” mavzusidagi kurs ishini bajardim. Kurs ishining kirish qismida O‘zbekistondagi qora metallurgiyaning ishlab chiqarilishi texnologiyasi va qo‘llanilishini o‘rgandim. Nazariy qismida marten pechining ish jarayoni va unga yuulanadigan mahsulotlarning turi va miqdorlari hamda boradigan jarayonlar reaksiyalari keltirilgan. Temir oksidlarining uglerod yordamida tiklanishi xam yoritib berilgan. Texnologik xisobotlarda yuklangan cho‘yan va skrapning miqdorligi asosida xisob – kitoblar qilingan. Mahsulotning xisob kitoblaridan so‘ng o‘rtacha tarkibning miqdoriligi aniqlangan va ikkala davrning miqdorlari olingan. Undan tashqari 120 tonna po‘lat eritish pechining xisob-kitoblari xisoblab chiqildi va issiqlik balansi aniqlandi. Hisob – kitoblar to’liq borishi uchun ikki vannali po’lat eritish pechining II davri ham hisoblandi va II davr jadvali ham to’ldirilda. Vannaning hajmi bo’yicha 120 tonna bo’lgan ikki vannali po’lat eritish pechining issiqlik balansi hisob kitob qilinganda quyidagi natijalarga erishildi. Xulosa o’rnida shuni aytish kerakki, ikkala davrning hisob-kitoblari hisoblab topildi va men kurs ishida O’zbekistondagi ikki vannali po’lat ishlab chiqarish texnologiyasini to’liq o’rgandim. 92.0672 ko’rsatgichi 100 % bo’lsa, 120 tonnada quyidagi qiymatga ega bo’ladi: 92,0672----100 110,5 ----120 33 ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Mirziyoyev Sh.M. Prezident qarorlari – 2018 yil 06 iyundagi 425 - sonli qarori. 2. Явойский В.И. «Теория процессов производства стали». Москва: Металлургия. 2001 г. 3. Юсупходжаев А.А., Арибжанова Д.Е. «Производство стали». – Т: Ташкент. 2016. 4. Мастрюков Б.С. «Теория, конструкция и расчеты металлургических печей. – M.: Металлургия. 1986. 5. “Пўлат ишлаб чиқариш” фанидан маъруза матни. Тошкент. 2014 й. 6. Атлас: “Металлургические печи”