INVESTITSIYA fanidan MUSTAQIL ISH MAVZU: VENCHURLI MOLIYALASHTIRISH MAZMUNI VA MOXIYATI Bajardi: Qabul qildi: Toshkent – 2023 Investitsiyalarni moliyalashtirish kelajakda aniq mahsadlarga erishishni nazarda tutishi bilan tavsiflanadi. Investitsiyalarni moliyalashtirish iqtisodiy samaraga erishish, ijtimoiy samara olish, tabiatni muhofaza qilish, ekologik vaziyatni yaxshilash, ishlab chiqarishni rivojlantirish yoki samaradorlikni oshirishga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Investitsiyani kiritish va moliyalashtirish qarorlari aniq hisob-kitoblar va tahlil hamda ekspertiza asosida amalga oshiriladi. Demak, investitsiyalarni moliyalashtirishdan avval ularni kelajakdagi maqsadlariga erishish imkoniyatlari naqadar erkinligi aniqlanadi. Yuqori riskli (venture capital), ya’ni venchurli moliyalashtirish natijalarini noaniqligi, mavhumligi, tahlikaligi, qaltisligi, xavf-xatarliligi yoki riskliligi bilan tavsiflanadi. Bir so’z bilan ifodalaganda, investitsiyalarni moliyalashtirishni risklilik darajasi yuqori bo’lganligi bilan xarakterlanadi. Bunda qo’ldan keladigan investitsiyalarni kelajakda maqsadlariga erishish imkoniyatlari past bo’lishi, yoki umuman qo’yilayotgan maqsadni qo’lga kiritilishi noaniq bo’lishi, yoki umuman kiritilayotgan kapital yo’qotish imkoniyatlari yuqori ekanligi oldindan noma’lum bo’lishi bilan aniqlanib turadi. Venchurli investitsiyalarni qimorga tikish, kazino, ruletka kabi o’yinlarga mablag’ tikish bilan taqqoslash mumkin bo’lgan investitsiyalardir. Venchurli investitsiyalar o’zlarining oqibatlarini noma’lum ekanligi bilan ajralib turadi. Venchur moliyalashtirish - bu loyihani muvaffaqiyatli amalga oshirishda foyda olish uchun yangi yuqori texnologiyali kompaniyalarga ularning shakllanishi, o'sishi va rivojlanishini ta'minlash uchun investitsiyalarning bir turi. Ya'ni, bu kelajakda talab yuqori bo'lgan ilmiy talabga ega mahsulotlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarishga qodir bo'lgan yuqori texnologiyali kichik kompaniyalarga xususiy kapitalning yuqori xavfli investitsiyalari. Venturatsion moliyalashtirish - bu rivojlanish uchun mablag 'talab qiladigan, ammo muvaffaqiyatga to'liq kafolat bermaydigan moliyaviy istiqbolli loyihalarga investitsiya. Bunday investitsiyalar quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: Uzoq umr. Venture investitsiyalari, boshqa turlardan farqli o'laroq, tez daromad keltirmaydi (qoida tariqasida, bunday loyiha 5 yildan 7 yilgacha rentabellikka erishadi). Biznes-loyihaning o'ziga xosligi. Mavjud biznes modellari (tasdiqlangan va shuning uchun kam tavakkal qilingan) venchur moliyalashtirish ob'ekti bo'lishi mumkin emas. Ularga investitsiyalar boshqa mexanizmlar yordamida amalga oshiriladi. Bilimlarning intensivligini oshirish va innovatsion yo'naltirish. Odatda investor hali bozorda bo'lmagan mutlaqo yangi tijorat mahsulotiga mablag 'kiritadi. Bu bitimning ortiqcha va minusidir. Bir tomondan, agar muvaffaqiyatli bo'lsa, ma'lum vaqtgacha monopoliya ustunligi kafolatlanadi. Boshqa tomondan, hech narsa ishlamasligi xavfi yuqori. Shu bilan birga, yangilikni rivojlantirish har doim qimmat va uzoq muddatli biznesdir. Nazariy jihatdan, etarli moliyaviy kuchga ega bo'lgan har qanday biznes tuzilishi xavfli loyihalarga sarmoya kiritishi mumkin. Agar startap mualliflari yirik korxona rahbari yoki egasini o'zlarining bizneslari istiqbolli ekanligiga ishontirsalar, ular o'zaro foydali shartlarni muhokama qilish va qabul qilish orqali rivojlanish uchun mablag 'oladilar. Amalda, zamonaviy dunyoda, potentsial investorlar shartli ravishda ikkita asosiy toifaga bo'linadi. Birinchi toifaga biznes farishtalari kiradi. Bunday samoviy ismga qaramay, ushbu investorlarning maqsadi oddiy - foyda olish. Ularning "farishtalik" tabiati, startapni uni amalga oshirishning barcha bosqichlarida muammolardan va vayronagarchilikdan saqlab qolish qobiliyatida namoyon bo'ladi. Shu maqsadda, farishtalar investorlari yosh korxonani boshqarishda faol ishtirok etadilar, foydali tavsiyalar beradilar, istiqbollarni ekspert baholaydilar va yangi mahsulotni o'zlarining biznes hamjamiyatidagi aloqalaridan foydalangan holda targ'ib qiladilar. Ular bularning barchasini o'zlarining o'ziga xos yuqori professionalligi bilan ishlaydilar. Bunday sarmoyadorlar uchun istiqbolli loyihalarni ilgari surish bo'yicha faoliyat asosiy hisoblanadi. Umumiy portfeldagi startaplarning soni foyda manbalarini diversifikatsiya qilish hisobiga ularga moliyaviy barqarorlikni kafolatlaydi. Ikkinchi turdagi investor - bu venchur kapital mablag'lari. Ularning maqsadi ham foyda olishdir, ammo printsip boshqa. Startaplarni qo'llab-quvvatlaydigan fondlar o'zlarining pullaridan foydalanmaydilar, balki tashqi investorlarni jalb qilish bilan shug'ullanadilar. Eng istiqbolli yo'nalishlar marketing tahlilining natijalari asosida aniqlanadi. Keyinchalik, unda mulk ulushi evaziga ijobiy taassurot qoldiradigan loyihani moliyalashtirish to'g'risida shartnoma tuziladi. Bir necha yil ichida (4 dan 7 gacha), etuk kompaniya venchur investitsiya portfelidan chiqariladi. Bu jarayon foyda bilan birga narxlari ko'tarilgan qimmatbaho qog'ozlarni sotishni anglatadi. Venture fondlari o'zlarining investitsiyalarining rentabelligini oshirishga intilishadi, ammo bu har doim ham shunday emas. Investitsiya portfelining bir qismi deyarli har doim yo'qotishlarni ko'rsatadi, shuning uchun u qanchalik katta bo'lsa, umumiy natijaning muvaffaqiyatli bo'lish ehtimoli shuncha yuqori bo'ladi. Venchur kapitalini moliyalashtirish — bu uzoq muddatli (5-7 yil) yuqori darajadagi tavakkalni talab etuvchi investitsiyalar boʻlib, ilm-fanni rivojlantirish va ishlab chiqarishga yoʻnaltirilgan yangi tashkil etilgan kichik yuqori texnologiyali istiqbolli kompaniyalar (yoki yaxshi tashkil etilgan venchur korxonalar)ning oʻz kapitaliga xususiy kapitalning sarmoyasidir. Klassik investitsiyalardan ravishda (mablagʻlarning qaytarilishini nazarda tutgan holda), venchur moliyalashtirish modeli har bir aniq kompaniyaga kiritgan (odatda 50% dan ortiq ehtimollik bilan) investitsiyalarini yoʻqotish ehtimoli yuqori. Daromadga katta miqdorda kiritilgan sarmoyaning yuqori rentabelligi tufayli erishiladi. Biznes farishtalariga nisbatan Venchur moliyalashtirish startaplarni koʻproq pul, ijtimoiy va inson kapitalini bilan taʼminlaydi. Biroq boshqa tomondan oʻbroli, tajribasi katta va yaxshigina aloqalarga ega boʻlgan venchur investorlar koʻpincha noqulay shartlarni oʻz ichiga olgan moliyalashni taklif qilishadi. Bundan tashqari, venchur kapitalni moliyalashtirishning mavjudligi bozor holatiga bevosita bogʻliq boʻlib, bu turdagi investitsiyalarni beqaror qiladi. Venchur moliyalashtirishdan foydalanish mulkka egalik huquqini taqsimlashning oʻzgarishiga va qarorlar qabul qilish ustidan nazoratning yoʻqotilishiga olib kelishi mumkin[1]. Moliyalashtirishning bu turi ikkinchi jahon urushidan keyin rivojlana boshladi. 1980-yillarga kelib sezilarli oʻringa ega boʻldi. AQSH venchur kapital sanoatida doimo yetakchi boʻlib kelgan. Yevropada venchur biznes ham faol rivojlanmoqda. Buyuk Britaniya bu mintaqada yetakchi hisoblanadi. Dunyodagi venchur kapitali subyektlarining alohida toifasidir Isroil davlatini kiritishimiz mumkin. Venchur moliyalashtirish Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik va innovatsiya sohasida loyihalarni moliyalashtirish mexanizmlarini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” gi 2019-yil 24-noyabrdagi PF-5583-sonli Farmoniga muvofiq venchur moliyalashtirishni rivojlantirish maqsadida “Investitsion va boshqaruv kompaniyalar toʻgʻrisida”gi Nizom loyihasi ishlab chiqildi va Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 17-maydagi 414-sonli Qarori bilan tasdiqlandi. Bugungi kunda davlat tomonidan 1 ta va 2 ta xususiy venchur fondi tashkil etildi. «UzVC» Milliy venchur fondi. Respublikada innovatsion gʻoyalar va startap-ekotizimni qoʻllab-quvvatlash, innovatsion infratuzilmani rivojlantirish jarayonini jadallashtirish maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 3-noyabrdagi “UzVC” milliy venchur fondi faoliyatini tashkil qilish chora-tadbirlari toʻgʻrisida»gi 684- sonli Qaroriga muvofiq “UzVC” Milliy venchur fondi tashkil etildi hamda ustav kapitali 15 milliard soʻm miqdoridagi Fondning boshlangʻich ustav kapitali 2020- yil Oʻzbekiston Respublikasi byudjetidan Oʻzbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligiga ajratilgan mablagʻlar hisobidan shakllantirildi. Bugungi kunda “UzVC milliy venchur fondi” MCHJ tomonidan ustav kapitalidagi davlat ulushini ishonchli boshqaruvga berish boʻyicha tanlov eʼlon qilingan. Shuningdek, xorijiy hamkorlar bilan qoʻshma venchur fondini tashkil etish yuzasidan ishlar olib borilmoqda. MOST Ventures MOST Ventures - Markaziy Osiyoda bir necha yil mobaynida texnologiya sohasidagi tadbirkorlarni moliyaviy va nomoliyaviy qoʻllab-quvvatlash, shuningdek mintaqada inkubatsiya va akseleratsiya dasturlarini amalga oshiruvchi xususiy venchur fondi hisoblanadi. Fond xalqaro biznesni yaratishni maqsad qilgan IT- startaplarga oʻz eʼtiborini qaratadi. Joriy yilda fond tomonidan $ 2 mln. AQSH dollari miqdorida investitsiya kiritishni rejalashtirilgan. Bugungi kunda fond tomonidan “Girgitton” oziq- ovqatlarni yetkazib berish va “TASS Vision” startapi akseleratsiya jarayonini oʻtamoqda. Semurg VC SEMURG VC - bu MDH va Venture Builder bozorida texnologik startaplarni yaratish va kengaytirishga qaratilgan, oʻzida venchur fondini mujassamlashtiruvchi xususiy investitsiya kompaniyasi hisoblanadi. Fond Oʻzbekistonda faoliyat koʻosatayotgan startaplarga kelgusi 2 yil ichida $ 5 mln. AQSH dollari miqdorida investitsiya kiritishni maqsad qilgan. Shuningdek, joriy yilning 28-may kuni “UzVC” milliy venchur fondi hamda UZVCA Oʻzbekiston venchur moliyalashtirish assotsiatsiyasi hamkorlikda mintaqada va xalqaro bozorda kelgusida venchur moliyalashtirish va startap ekotizimni rivojlantirish mavzusida Oʻzbekistonda birinchi bor Markaziy-Osiyo venchur forumi oʻtkazildi. Forum doirasida UzVC” milliy venchur fondi va Qozogʻistonning “QazTech Ventures”AJ oʻrtasida qoʻshma venchur fondi tashkil etish boʻyicha oʻzaro anglashuv memorandumi imzlandi. “UzVC” milliy venchur fondining faoliyatini yoʻlga qoʻyish, xorijiy venchur fondlarining tajribasini yaqindan oʻrganish maqsadida AQSH Xalqaro taraqqiyot agentligi (keyingi oʻrinlarda USAID) tashkilotining FGI (Future Growth Initiative) dasturi doirasida xalqaro konsultant jalb etildi. Venchur moliyalashtirish sohasida xorij tajribasini oʻrganish va malaka oshirish dasturlarida ishtirok etish maqsadida“UzVC” milliy venchur fondi tomonidan Islom taraqqiyot banki va USAID tomonidan tashkil etilgan grant dasturlariga tegishli xujjatlar yuborildi. Venchurli moliyalashtirish – bu moliyalashtirishning shunday turiki, bunday venchur kapitali egalari va kompaniya egalari yuqori riskli (xatarli) va yuqori daromadli loyihalarni realizatsiyasi bo’yicha hamkorlik qiladilar. Venchurli moliyalashtirishning obyekti bo’lib sinalmagan g’oya – venchur loyiha hisoblanadi. Shuningdek, “venchur” termini yangi texnologiyani barpo etish bilan bog’liq loyihalarni joriy etish faoliyati sifatida ham talqin etiladi. Venchur loyihalarini moliyalashtirishning asosiy afzalligi o’rtacha daromadlilik darajasining yuqoriligi bo’lib, mamlakat iqtisodiyoti bo’yicha ko’riladigan daromaddan 2-3 barobar ko’p miqdorni tashkil etadi. Venchur loyihasini amalga oshirishda kamida uchta bosqichda kapitalga ehtiyoj seziladi: dastlabki bosqich – tashkiliy ishlar va korxonani tashkil etish tadbirlari, marketing izlanishlari, loyiha qidiruv va ilmiy tekshirsh ishlari kabi loyiha oldi tadbirlari uchun; o’rta bosqich – rivojlanish bosqichi bo’lib, mahsulot namunalarini ishlab chiqishdan normal ishlab chiqarish va iste’mol faoliyatiga o’tish uchun; oxirgi bosqich – muvaffaqiyatni mustahkamlash bosqichi bo’lib, korxona aktsiyalarini birjada erkin muomala uchun emissiya qilinishi ro’y beradi va ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini mustahkamlash uchun mablag’ talab qilinadi. Venturatsion moliyalash bir qator xususiyatlarga ega, bu ularni bank tomonidan moliyalashtirish yoki strategik sherikni moliyalashtirishdan ajratib turadi. Birinchidan, "tasdiqlangan xavf" printsipisiz venchur moliyalashtirish mumkin emas. Bu shuni anglatadiki, sarmoyadorlar, agar muvaffaqiyatli moliyalashtirilgan korxona tomonidan moliyalashtirilmagan bo'lsa, yuqori rentabellik evaziga mablag'ni yo'qotish ehtimoli to'g'risida oldindan kelishib olishgan. Ikkinchidan, moliyalashtirishning ushbu turi uzoq muddatli kapital qo'yilmalarni o'z ichiga oladi, bunda investor loyihaning istiqbolli ekanligiga ishonch hosil qilish uchun o'rtacha 3 yildan 5 yilgacha va investitsiya qilingan kapitaldan daromad olish uchun 5 yildan 10 yilgacha bo'lishi kerak. Uchinchidan, xavfli moliyalashtirish qarz sifatida emas, balki korxonaning ustav fondiga ulush shaklida qo'shiladi. Yangi tashkil etilgan korxonalar, qoida tariqasida, shirkatlarning huquqiy maqomiga ega bo'ladilar va kapital qo'yilmalar ulushlar miqdori bilan cheklangan javobgarlikdagi sheriklarga aylanadilar. Pulni taqdim etishda muzokaralar olib boriladigan mulk ulushiga qarab, xavfli investorlarga moliyalashtiriladigan korxonadan kelajakdagi daromadni olish huquqi beriladi. To'rtinchidan, venchur kapitalist, strategik sherikdan farqli o'laroq, kamdan- kam hollarda kompaniyaning nazorat ulushini olishga intiladi. Odatda bu taxminan 25-40% aktsiyalar paketidir. Beshinchidan, moliyalashtirishning xavfli shaklining yana bir o'ziga xos xususiyati investorlarning yangi korxona muvaffaqiyatiga bo'lgan shaxsiy qiziqishidir. Bu ham loyihaning yuqori darajadagi tavakkalchiligidan, ham tuzilayotgan korxona egasi maqomidan kelib chiqadi. Shu sababli, xavfli investorlar ko'pincha mablag 'bilan ta'minlash bilan cheklanib qolmay, balki korxonalar tomonidan yaratilgan turli xil konsalting, boshqaruv va boshqa xizmatlarni taqdim etadilar. Ishbilarmon farishtalar - bu rivojlanishning boshlang'ich bosqichida o'z mablag'larini xususiy kompaniyalarga investitsiya qiladigan, odatda hech qanday garov ta'minotisiz katta o'sish potentsialiga ega bo'lgan xususiy sarmoyadorlar. Ushbu turdagi investitsiyalarning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, kambag'al bo'lmagan investor, kompaniya tomonidan olingan foyda olish shart emas. Uning maqsadi, kompaniya tomonidan olingan barcha daromadlarni qayta investitsiyalash, kompaniyaning qiymatini oshirish va kelishilgan muddat tugagandan so'ng, kompaniyadagi ulushini dastlabki sarmoyasini ko'paytirib sotish. Bu davr odatda 3-7 yil. Ko'pincha, biznes farishtalari kompaniyalardagi aktsiyalarning 25 foizidan 49 foizigacha (ulushlar) sotib olishadi, chunki ular o'z loyihasini amalga oshirish uchun tadbirkor etarlicha rag'batlantirilishidan manfaatdor. Ishbilarmon farishtalarning investitsiyalari hajmi 10 mingdan bir necha million dollargacha o'zgaradi va odatda ularning mablag'larining 5-20 foizini tashkil qiladi. Moliyalashtirish bilan bir qatorda, biznes farishtalari kompaniyaga qimmatli hissa qo'shadilar - o'zining faoliyat sohasidagi tajribasi va boshqaruv ko'nikmalariga ega, odatda boshlang'ich bosqichlarida kompaniyalarda yo'q bo'lganlar, shuningdek ularning aloqalari. Ko'pgina tadbirkorlar aytishicha, biznes farishtalarining bilimlari va tajribalari ular uchun moliyadan ko'ra muhimroqdir. Shunday qilib, venchur moliyalashtirish manbalari quyidagilar: innovatsion korxona muassislarining va uning sheriklarining mablag'lari; Uchinchi tomon ixtisoslashgan (venchur) investor va kreditorlarning mablag'lari. Venchur fondi o’z kapitalini turli rivojlanish darajasidagi korxonalarga joylashtirishdan manfaatdor va kapital diversifikatsiyasi tarafdoridir. Venchur kompaniyada fondni nazorat qilish uchun moliyaviy menejr lavozimiga ishonilgan shaxs saylanadi. Venchur kompaniya fondga egalik qilmaydi, faqat boshqaradi. Investitsiya risklari o’zlarining aniqligi, noaniqligi, miqdor jihatdan hisob- kitob qilinishi, sifat jixatidan aniqlanishi hamda turli usullar bilan o’lchanishi bilan tavsiflanadilar. Risklarni aniqlashda hisoblashdan, o’lchashdan, miqdorligini belgilashdan maqsad ularni boshqarish yo’llarini ishlab chiqishdir. Investitsiya risklarini boshqarish maqsadida ularni ta’sirini kamaytirish, oldini olish chora- tadbirlari ishlab chiqiladi va qo’llaniladi. Venchurli investitsiyalar, o’zlarining risklarini oldini olish yoki pasaytirish imkoniyatlari ehtimoli yuqori emasligi bilan farqlanadi. Jahon tajribasi tasdiqlashicha, venchurli moliyalashtirish iqtisodiyotni texnik jihatdan progressiv tarmoqlariga taalluqlidir. Riskli moliyalashtirishga mansub bo’lgan mablag’lar ixtisoslashgan institutlar tomonidan jamlanadi va o’zaro bir-biriga bog’liq bo’lgan hamda tezda qoplanadigan loyihalarga qaratiladi. Odatda bunday investitsiyalar katta bo’lmagan, ishlab chiqarishni printsipial yangi turlarini o’zlashtirilishi hisobiga foyda normasi o’rtachadan yuqori darajada ta’minlanishi kutilayotgan sohadagi firmaga beriladi. Bunda, odatda kapital qo’yilmalar firma mijozini aktsiyalarini bir qismini xarid qilish yo’li bilan amalga oshiriladi, yoki ssuda berish yo’li orqali, shu jumladan firma-mijoz konversiya huquqi bilan beriladi. Risk yuqori bo’lgan kapital qo’lga kirituvchi firma rahbarligi o’zining hatti-harakati ancha erkinligi bilan tavsiflanadilar.