VII ASRDAN XIV ASRNING BIRINCHI YARMIGACHA O‘RTA OSIYODA TARBIYA, MAKTAB VA PEDAGOGIK FIKRLAR

Yuklangan vaqt

2024-08-26

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

4

Faytl hajmi

21,1 KB


VII ASRDAN XIV ASRNING BIRINCHI YARMIGACHA O‘RTA OSIYODA TARBIYA, MAKTAB VA PEDAGOGIK FIKRLAR Reja: 2.1. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri. 2.2. Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni. 2.3. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai. 2.4. Hadis ilmining paydo bo‘lishi. Muhaddislar (Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy va boshqalar)ning hadis ilmi rivojiga qo‘shgan hissasi. 2.1. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri. Ma’lumki, jahon madaniyati xazinasining tarkibiy qismlaridan biri hisoblangan arab tilidagi adabiyot faqatgina arablar yemas, balki ko‘pgina xalqlar namoyandalari tomonidan yaratilgan o‘lmas yodgorlik bo‘lib, u o‘z taraqqiyotida uzoq va murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Abbosiy xalifalar 750-1258 davrida, ayniqsa dastlabki, uch asrda fan va adabiyot, shuningdek, tarixnavislik ham ravnaq topdi. Xalifalikning poytaxti Bag‘dod shahri adabiyot va ilmiy tafakkurning markazlaridan biriga aylanib, arab tili yesa ilm va fan ahllari uchun asosiy vosita rolini o‘ynadi. Islom dini 8 asrning boshlarida Markaziy Osiyoni arablar tomonidan istilo qilinishi oqibatida kirib kelgan. Keyinchalik Temuriylar imperiyasi va Mongol imperiyasi, shu jumladan, Markaziy Oiyo va bir necha yirik musulmon davlatlarda faoliyat olib borgan ko‘plab taniqli islomiy olim va faylasuflar Markaziy Osiyodanetishib chiqdilar. VII ASRDAN XIV ASRNING BIRINCHI YARMIGACHA O‘RTA OSIYODA TARBIYA, MAKTAB VA PEDAGOGIK FIKRLAR Reja: 2.1. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri. 2.2. Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni. 2.3. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai. 2.4. Hadis ilmining paydo bo‘lishi. Muhaddislar (Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy va boshqalar)ning hadis ilmi rivojiga qo‘shgan hissasi. 2.1. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri. Ma’lumki, jahon madaniyati xazinasining tarkibiy qismlaridan biri hisoblangan arab tilidagi adabiyot faqatgina arablar yemas, balki ko‘pgina xalqlar namoyandalari tomonidan yaratilgan o‘lmas yodgorlik bo‘lib, u o‘z taraqqiyotida uzoq va murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Abbosiy xalifalar 750-1258 davrida, ayniqsa dastlabki, uch asrda fan va adabiyot, shuningdek, tarixnavislik ham ravnaq topdi. Xalifalikning poytaxti Bag‘dod shahri adabiyot va ilmiy tafakkurning markazlaridan biriga aylanib, arab tili yesa ilm va fan ahllari uchun asosiy vosita rolini o‘ynadi. Islom dini 8 asrning boshlarida Markaziy Osiyoni arablar tomonidan istilo qilinishi oqibatida kirib kelgan. Keyinchalik Temuriylar imperiyasi va Mongol imperiyasi, shu jumladan, Markaziy Oiyo va bir necha yirik musulmon davlatlarda faoliyat olib borgan ko‘plab taniqli islomiy olim va faylasuflar Markaziy Osiyodanetishib chiqdilar.
Chunonchi, G.N.Sharbatov ta’kidlaganidek, “arablar hamda madaniyat va ilmu fanda arab tilini xalqaro til tariqasida qo‘llagan O‘rta Osiyo, Eron, Kavkaz va Sharqning boshqa xalqlari tomonidan yaratilgan ko‘pdan-ko‘p badiiy, tarixiy, jug‘rofiy, ilmiy va diniy asarlar ham mana shu davrning mahsulidir”. 2.2. Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni. VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O‘rta Osiyodabir nechta turdagi ta’lim muassasalari (maktab, madrasa, qorixona, daloilxona) mavjud yedi. Maktablar boshlang‘ich ta’lim muassasasi hisoblanib, unda bolalarga yozish va o‘qish o‘rgatilgan, din haqida dastlabki ma’lumotlar berilgan. Madrasalar yuqori turuvchi o‘quv muassasasi hisoblangan, qorixona va daloilxona («Daloil al-xayrot») quyi diniy xizmatchilarni tayyorlagan. Maktablardagi ta’lim tizimi bir qancha bosqichli va puxta tashkil yetilgani bois savod o‘rganish ko‘p vaqtni olar yedi. Chunonchi, faqatgina alifboni o‘rganishga 3-4 oydan bir yilgacha, ba’zida undan ham ko‘p vaqt sarflanar yedi. O‘quvchilar dastlabki o‘qish ko‘nikmalarini yegallaganlaridan so‘ng «Haftiyak»ni (fors. “Qur’onning yettidan bir qismi”) o‘qishni boshlaganlar Maktabni tamomlagan o‘quvchilar ta’limni davom yettirish uchun madrasalarga kirganlar. Madrasa odatda ikki bo‘limdan, ya’ni: quyi (ibādat al-’islām) va yuqori (mas’ola) bo‘limlardan iborat bo‘lgan. Lekin barcha madrasalarda ham bo‘limlar shunday nomlanmaganini qayd yetish lozim. Masalan, Buxoro madrasalarida quyi bo‘lim «mushkulāt» deb yuritilgan. 2.3. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai. «Qur’on» - dunyo madaniyatining ulkan boyligi, barcha musulmonlarning muqaddas kitobi bo‘lib, arab tilida «qiroat» ma’nosini anglatadi. Qur’on 114 suradan iborat. Qur’on kishilarni birodarlikka, tinch-totuv yashashga, yezgulikka undaydi. Shuning uchun ham u katta axloqiy ahamiyatga yega. «Qur’on»ning axloqiy qimmati haqida fikr yuritilar yekan, uning insonning ma’naviy kamolga yetishida qay darajada muhim o‘ringa yega yekanligiga amin bo‘lamiz. Chunonchi, G.N.Sharbatov ta’kidlaganidek, “arablar hamda madaniyat va ilmu fanda arab tilini xalqaro til tariqasida qo‘llagan O‘rta Osiyo, Eron, Kavkaz va Sharqning boshqa xalqlari tomonidan yaratilgan ko‘pdan-ko‘p badiiy, tarixiy, jug‘rofiy, ilmiy va diniy asarlar ham mana shu davrning mahsulidir”. 2.2. Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni. VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O‘rta Osiyodabir nechta turdagi ta’lim muassasalari (maktab, madrasa, qorixona, daloilxona) mavjud yedi. Maktablar boshlang‘ich ta’lim muassasasi hisoblanib, unda bolalarga yozish va o‘qish o‘rgatilgan, din haqida dastlabki ma’lumotlar berilgan. Madrasalar yuqori turuvchi o‘quv muassasasi hisoblangan, qorixona va daloilxona («Daloil al-xayrot») quyi diniy xizmatchilarni tayyorlagan. Maktablardagi ta’lim tizimi bir qancha bosqichli va puxta tashkil yetilgani bois savod o‘rganish ko‘p vaqtni olar yedi. Chunonchi, faqatgina alifboni o‘rganishga 3-4 oydan bir yilgacha, ba’zida undan ham ko‘p vaqt sarflanar yedi. O‘quvchilar dastlabki o‘qish ko‘nikmalarini yegallaganlaridan so‘ng «Haftiyak»ni (fors. “Qur’onning yettidan bir qismi”) o‘qishni boshlaganlar Maktabni tamomlagan o‘quvchilar ta’limni davom yettirish uchun madrasalarga kirganlar. Madrasa odatda ikki bo‘limdan, ya’ni: quyi (ibādat al-’islām) va yuqori (mas’ola) bo‘limlardan iborat bo‘lgan. Lekin barcha madrasalarda ham bo‘limlar shunday nomlanmaganini qayd yetish lozim. Masalan, Buxoro madrasalarida quyi bo‘lim «mushkulāt» deb yuritilgan. 2.3. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai. «Qur’on» - dunyo madaniyatining ulkan boyligi, barcha musulmonlarning muqaddas kitobi bo‘lib, arab tilida «qiroat» ma’nosini anglatadi. Qur’on 114 suradan iborat. Qur’on kishilarni birodarlikka, tinch-totuv yashashga, yezgulikka undaydi. Shuning uchun ham u katta axloqiy ahamiyatga yega. «Qur’on»ning axloqiy qimmati haqida fikr yuritilar yekan, uning insonning ma’naviy kamolga yetishida qay darajada muhim o‘ringa yega yekanligiga amin bo‘lamiz.