VII ASRDAN XIV ASRNING BIRINCHI YARMIGACHA O‘RTA OSIYODA TARBIYA, MAKTAB VA PEDAGOGIK FIKRLAR Reja: 2.1. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri. 2.2. Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni. 2.3. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai. 2.4. Hadis ilmining paydo bo‘lishi. Muhaddislar (Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy va boshqalar)ning hadis ilmi rivojiga qo‘shgan hissasi. 2.1. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri. Ma’lumki, jahon madaniyati xazinasining tarkibiy qismlaridan biri hisoblangan arab tilidagi adabiyot faqatgina arablar yemas, balki ko‘pgina xalqlar namoyandalari tomonidan yaratilgan o‘lmas yodgorlik bo‘lib, u o‘z taraqqiyotida uzoq va murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Abbosiy xalifalar 750-1258 davrida, ayniqsa dastlabki, uch asrda fan va adabiyot, shuningdek, tarixnavislik ham ravnaq topdi. Xalifalikning poytaxti Bag‘dod shahri adabiyot va ilmiy tafakkurning markazlaridan biriga aylanib, arab tili yesa ilm va fan ahllari uchun asosiy vosita rolini o‘ynadi. Islom dini 8 asrning boshlarida Markaziy Osiyoni arablar tomonidan istilo qilinishi oqibatida kirib kelgan. Keyinchalik Temuriylar imperiyasi va Mongol imperiyasi, shu jumladan, Markaziy Oiyo va bir necha yirik musulmon davlatlarda faoliyat olib borgan ko‘plab taniqli islomiy olim va faylasuflar Markaziy Osiyodanetishib chiqdilar. Chunonchi, G.N.Sharbatov ta’kidlaganidek, “arablar hamda madaniyat va ilmu fanda arab tilini xalqaro til tariqasida qo‘llagan O‘rta Osiyo, Eron, Kavkaz va Sharqning boshqa xalqlari tomonidan yaratilgan ko‘pdan-ko‘p badiiy, tarixiy, jug‘rofiy, ilmiy va diniy asarlar ham mana shu davrning mahsulidir”. 2.2. Musulmon maktablari va unda ta’lim-tarbiya mazmuni. VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha O‘rta Osiyodabir nechta turdagi ta’lim muassasalari (maktab, madrasa, qorixona, daloilxona) mavjud yedi. Maktablar boshlang‘ich ta’lim muassasasi hisoblanib, unda bolalarga yozish va o‘qish o‘rgatilgan, din haqida dastlabki ma’lumotlar berilgan. Madrasalar yuqori turuvchi o‘quv muassasasi hisoblangan, qorixona va daloilxona («Daloil al-xayrot») quyi diniy xizmatchilarni tayyorlagan. Maktablardagi ta’lim tizimi bir qancha bosqichli va puxta tashkil yetilgani bois savod o‘rganish ko‘p vaqtni olar yedi. Chunonchi, faqatgina alifboni o‘rganishga 3-4 oydan bir yilgacha, ba’zida undan ham ko‘p vaqt sarflanar yedi. O‘quvchilar dastlabki o‘qish ko‘nikmalarini yegallaganlaridan so‘ng «Haftiyak»ni (fors. “Qur’onning yettidan bir qismi”) o‘qishni boshlaganlar Maktabni tamomlagan o‘quvchilar ta’limni davom yettirish uchun madrasalarga kirganlar. Madrasa odatda ikki bo‘limdan, ya’ni: quyi (ibādat al-’islām) va yuqori (mas’ola) bo‘limlardan iborat bo‘lgan. Lekin barcha madrasalarda ham bo‘limlar shunday nomlanmaganini qayd yetish lozim. Masalan, Buxoro madrasalarida quyi bo‘lim «mushkulāt» deb yuritilgan. 2.3. Qur’oni Karim – axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai. «Qur’on» - dunyo madaniyatining ulkan boyligi, barcha musulmonlarning muqaddas kitobi bo‘lib, arab tilida «qiroat» ma’nosini anglatadi. Qur’on 114 suradan iborat. Qur’on kishilarni birodarlikka, tinch-totuv yashashga, yezgulikka undaydi. Shuning uchun ham u katta axloqiy ahamiyatga yega. «Qur’on»ning axloqiy qimmati haqida fikr yuritilar yekan, uning insonning ma’naviy kamolga yetishida qay darajada muhim o‘ringa yega yekanligiga amin bo‘lamiz. Yuqorida ta’kidlanganidek, «Quron»da uylanish, yer-xotin, ota-ona va farzandalar munosabatlari, farzand tarbiyasi masalalariga katta ahamiyat berilgan. Jumladan, har bir muslim va muslimaning oila qurishi Ollohning farzi yekanligi ta’kidlanib, «Qur’oni Karim»ning «Baqara» surasi 223-oyatida shunday bayon yetiladi: «Hotinlaringiz sizlarning yekinzor yerlaringiz bo‘ladi. Ziroat yerlari urug‘ sepganda Samara beradi. Xotin ham yekinzordir va hosili farzand. Bas o‘z xotinlaringiz farzand niyatida aloqa qiling va kelajakda o‘zlaringiz uchun farzand tarbiyalang. Xudodan qo‘rqing, uning nazariga ilinmangiz. Bas, tug‘ilish va visol uchun berilgan quvvatni bekor qoldirmang va zoe qilmang. Ey, Muhammad saodat mujdasini iymonlilarga bergin». 2.4. Hadis ilmining paydo bo‘lishi. Muhaddislar (Imom Ismoil al- Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy va boshqalar)ning hadis ilmi rivojiga qo‘shgan hissasi. Islom olamida Qur’ondan keyingi o‘rinda turuvchi hadislar ishonchli axloqiy manba hisoblanadi. Haqiqiyligi puxta o‘rganib chiqilgan ishonchli hadislar sahih deyiladi. Sahih so‘zining ma’nosi sog‘lom, to‘g‘ri, xatosiz degani. Hadisni rivoyat qiluvchi kishi isnod, hadislarni to‘plagan muallif yesa muhaddis deb yuritiladi. Hadislarni to‘plash ishlari VIII asrdan boshlangan. Payg‘ambar alayhissalomni ko‘rgan va bilganlardan yozib olingan ma’lumotlarga qaraganda, dastlabki hadis to‘plovchilar ibn Shahob az-Zuhriy, Yahyo ibn Sa’d al-Ansoriy, Ibn Jurayj kabilar bo‘lgan. Dunyoga mashhur muhaddislar Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, Imom Muslim ibn Hajjoj, imom Nisoiy, imom ibn Majj’ Kazviniy, Abu Iso Muhammad as- Samarqandiy, imom at-Termiziylardir. Yuqorida nomlari zikr qilingan muhaddislarning hadis to‘plashdagi xizmatlari juda katta. Ulug‘ alloma Imom Ismoil al-Buxoriy tomonidan yaratilgan birgina "Al jome’ as-sahih" ("Ishonchli majmua") asari ustida o‘n olti yil ish olib borgan. Va olti yuz ming hadisni to‘plab, 7275 tasini tanlab olgan. Shuningdek, "Al-jome’ as- sahih" asaridan odob-axloq mavzuiga bag‘ishlangan hadislarni tanlab olib, alohida kitob holiga keltirgan. Bu kitob Al-adab al-mufrad ("Adab durdonalari") deb nomlangan bo‘lib, bu asar 1322 ta hadisni o‘z ichiga olgan. At-Termiziyning ijodiy faoliyatida yaratgan asarlari ichida, “Al-Jomi’ as- sahiyh” (“Ishonchli to‘plam”) yeng asosiy o‘rinni yegallaydi. Ushbu asar yuqorida qayd qilganimizdek “al-Jomi’ al-kabiyr” (“Katta to‘plam”), “Sahiyh at-Termiziy”, “Sunan at-Termiziy”, (“Termiziy sunnatlari”) kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Tarixchi ibn Hojar al-Asqaloniyning yozishicha at-Termiziy ushbu asarini 270 hijriy (884 melodiy) yilda, ya’ni qariyb oltmish yoshlarida, ilm-fanda katta tajriba orttirib, imomlik darajasiga yerishgandan keyin yozib tugatgan. Abu Iso at-Termiziy yozib qoldirgan “al-Jome’ as-sahiyh”, “ash-Shamoil an-nabaviya” kabi asarlarida keltirilgan hadisi shariflar katta tarbiyaviy ahamiyatga yega bo‘lib insonlarni halol, adolatli, ye’tiqodli, diyonatli, pokiza, mehnasevar, muruvvatli, rahm-shafqatli, ota-ona, ayollarga nisbatan hurmatda va ye’tiborli bo‘lishga chorlaydi.